Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

Mövzu8:
 
Ekoloji problemlərin tənzimlənməsi 
 
 
 
8.1. Ekologiya anlayışı və onun inkişaf istiqamətləri 
8.2. Ekoloji problemlərin iqtisadiyyatla qarşıhqb əlaqəsi və 
tədbirlərin səmərəliliyi 
8.3. Regionda ekoloji problemlərin tənzimlənməsi xüsusiyyətləri 
8.4. Ekoloji problemlərin hüquqi tənzimlənməsi 
 
 
 
 
 
8.1. Ekologiya anlayışı və onun inkişaf istiqamətləri 
 
 
Bəşəriyyətin  müasir  yaşayış  səviyyəsini  ekologiyasız  təsəvvür  etmək 
mümkün  deyildir.  Müasir  elmi-tex
n
iki  şəraitdə, 
ins
anla  təbiətin  sürətli  təmasda 
olduğu bir halda ekoloji problemlər gündən-günə artaraq, böhrana gəlib çıxır. Bu 
baxımdan 
tənzimləmə  prosesində  ekoloji  problemləri  öyrənmək  üçün 
«ekologiya»nm mənasım və məzmununu açıqlamaq vacibdir. 
Ekologiya  sözünü  ilk  dəfə  1858-ci  ildə  Q.D.Toro  işlətmiş,  E.Hekkel  isə  bu 
anlayışı 1866-cı ildən geniş yaymış və inkişaf etdirmişdir. Hekkel orqanizmi təbii 
sığınacaq  yerində,  yəni  öz  «evində»  öyrənməyi  ekologiya  hesab  etmişdir.  Uzun 
müddət  bu  elm  ca
nlı
ların  ətraf  mühiti  kimi  öyrənilmişdir.  XX  əsrin  ortalarında 
ekologiyanın  çərçivəsi  genişlənmiş  və  müasir  ekologiya  formalaşmışdır. 
Orqanizmlərin  həyat  tərzini  və  orqanizmdən  yüksək  canlı  sistemləri  öz  aralarında 
və ətraf mühitin cansız komponentləri ilə qarşıhqh əlaqədə öyrənən elmə ekologiya 
deyilir. 
Ekologiyanın  tənz
im
lə
nm
əsi  problemlərini  tədqiq  etmək  üçün  bitkilərin 
ekologiyası, heyvanların ekologiyası və mikroorqanizmlə- rin ekologiyası, habelə 
çayların,  göllərin,  yeraltı  suların,  dənizlərin  ekologiyasını,  onların  sahillərinin 
ekologiyasım  öyrənməklə  yanaşı,  xalq  təsərrüfatı  sahələrinin  də  ekoloji 
problemlərini  tədqiq  e
tm
ək  vacibdir.  Məsələn,  kənd  təsərrüfatı  və  ekologiya; 
sənaye  və  ekologiya;  biotexnika  və  ekologiya;  tikinti  və  ekologiya;  nəqliyyat  və 
ekologiya;  energetika  və  ekologiya;  iqtisadiyyat  və  ekologiya;  proqnoz  və 
ekologiya; el adəti və ekologiya. 
Beləliklə,  ekologiyanı  öyrənib  ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirlərini  işləyib 
hazırlamaq və bu sahədə dövlətin və regionun hüquqlarını, səlahiyyətlərini, habelə 
maliyyələşmə  mənbələrini  müvafiq  qanunlar,  qanunvericilik  aktları,  prezident 
fərmanları ilə qanuniləşdirmək lazımdır. 
Ekoloji  problemlərin  regional  xarakter  daşımasına  baxmayaraq  ekoloji  sabitliyi 
təmin etmək, təbii ehtiyatları mühafizə etmək və onlardan səmərəli istifadə etmək 
üçün  dövlətin  müdaxiləsi  və  əsas  rol  oynaması  vacibdir.  Belə  ki,  xalq  təsərrüfatı 
sahələrinin  inkişafı  ilə  bağlı  problemlər  region  çərçivəsindən  çıxır  və  eyni 

---

  
zamanda,  miqyasın  genişlənməsi  ilə  bərabər  ümumdövlət  probleminə  çevrilir. 
Sənayedə hasiledici - emaledici sahələr, strateji məhsul istehsal edən sahələr, kənd 
təsərrüfatında suvarma kanalları, torpaqların meliorasiyası və irriqasiyası, şoranlığa 
qarşı  mübarizə  tədbirləri;  energetikada  şaxtalar,  elektrik  stansiyaları  (hətta 
ko
mm
unal elektrik stansiyaları da). 
Yol  təsərrüfatının  inkişafı  xalq  təsərrüfatı  və  sosial  problemləri  həll  etməyə 
müsbət təsir göstərdiyi kimi, külli miqdarda kənd təsərrüfatına yararh, xüsusilə də 
əkinə yararlı torpaqları əkin dövriyyəsindən çıxarır. 
Nəqhyyat  və  rabitə  də  iqtisadi  və  sosial  problemlərin  həllində  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  etsə  də  ekoloji  cəhətdən  zərərli  nəticələrlə  də  üzləşir.  Belə  ki, 
nəqliyyat  vasitələri  yandırdığı  yanacaqla  havada,  suda  və  torpaqda  zərərli 
maddələrin  miqdarını  artırır,  xəstəlikləri  və  ziyanvericiləri  yayır,  toqquşma  və  ya 
qəza  nəticəsində  təbiətin  ca
n
lı  və  cansız  komponentlərini  tələf  edir,  qiymətli 
texnika vaxtından qabaq sıradan çıxır. 
Sənayenin inkişafı yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərin istifadəsinə əsaslanır və 
konkret sərvətin təbii ehtiyatından asılıdır. Sənayenin inkişafının insanlara faydası, 
xalq  təsərrüfatı  əhəmiyyəti  çox  yüksəkdir.  Lakin  ətraf  mühitin  çirkləndirilməsi, 
zəhərləndirilməsi,  şüalandı-  rılması,  qorxulu  xəstəliklərə  səbəb  olması  və  s.  ilə 
yanaşı, külh miqdarda yararh torpağı, yaşıllıqları sıradan çıxarır. 
El  adətləri  -  heyvan  və  quşların  yeməh  hesab  edilib-edilməməsi,  zərərli 
heyvanlara  qarşı  mübarizə  aparıhnasımn  savab,  faydalı  növləri  tələf  etməyin  isə 
günah  hesab  edihnəsi,  dinlə  bağlı  rəvayətlər  məsələn.  Məhəmməd  peyğəmbər 
düşmənlərdən gizlənmək üçün qaranlıq bir mağaraya daxil olur, dərhal hörümçək 
gəlib həmin mağaranın ağzına tor çəkir, qur-qur quşu da onun üstündə bir neçə çöp 
qoyub yumurtlayır və kürt yatmağa başlarmşdır. Təbii ki, indi də hörümçək və qur-
qur quşunun tələf edilməsi günah sayılır. 
Həyətdə  yarasa  görünməsi  xoşbəxtlik  hesab  edilir.  Həqiqətdə  yarasa 
həşəratyeyən  quşların  gündüzlük  işini  gecə  davam  etdirir.  Pişik  öldürmək  günah 
sayılır. Rəvayətə görə Məhəmməd peyğəmbər pişiyin belinə əlini çəkdiyi üçün nə 
qədər hündürlükdən yıxılsa da heç vaxt kürəyi yerə dəymir. 
Torpağa qaynar su tökməyə görə yaşlılar cavanları məzəmmət 
edir. 
Lakin «ilanm ağma da lənət, qarasına da» deyimi heç də ağ və qara ilanların 
harmsma lənət demək deyildir və ya bayquşun evləri xaraba qoyması fikri də onun 
gecələr çıxdığı üçün yaxşı tanmmaması ilə bağlı olub. 
İqtisadiyyatla bağh ekologiya ixtisaslaşma, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və 
yerləşməsi və s. ilə bağhdır. 
İri  müəssisələrin,  tunel  və  körpülərin,  dəmiryol  və  şose  yoUarımn  (I-III 
dərəcəh),  tə
5
^arə  limanları
nın,
  dəniz  və  çay  limanları
nın
  və  s.  obyektlərin  tikintisi 
hər  cür  nəqliyyat  və  s.  i
n
sanların  ətraf  mühitə  təsir  formaları  arasında  da  dövlət 
səviyyəli,  yəni  region  səlahiyyətində  olmayanlar  da  vardır.  Məsələn,  müharibə, 
fəlakətli  qəza  Çernobil,  bomba  sınaqları  Xerosima,  adət-ənənələr  keçmişdə  balıq 
ovu müsəlman alə
m
i
n
də ağ balıq növləri
nin
 yeyilməsinin günah sayılması, göyərçin 
və  qur-qur  quşlarının,  çöl  dovşanlarımn,  donuzların  ovlanması  və  yeyilməsinin 
günah  hesab  edihnəsi  və  ya  ovçuluq  və  ov  heyvanları  dərisindən,  sümüyündən, 
buynuzundan  istifadə  edihnəsi  ilə  əlaqədar  Azərbaycan  Respublikası  ərazisində 
yaşamış tur (öküz), tarpan (çöl atı), dəniz inəyi, zebrayabənzər Kvaqqa, çəkisi 20 

---

  
kq-a  qədər  olan  göyərçinəbənzər  Dronu  quşu.  Səyyah  göyərçini  və  s.  tamamilə 
məhv edilmişdir. 
Ərazi  tənzimləmə  siste
min
də  ekoloji  problemləri  daha  dərindən  öyrənmək 
üçün xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafının ekologiyaya  müsbət və mənfi təsirini 
araşdırmaq lazımdır. 
Ərazi  tənzimləmə  siste
min
də  ekoloji  problemləri  daha  dərindən  öyrənmək 
üçün xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafının ekologiyaya  müsbət və mənfi təsirini 
araşdırmaq lazımdır. 
Kənd  təsərrüfatı  əhalini  ərzaq  məhsulları  ilə  təmin  edən  mühüm  sahə  olub, 
lakin  torpağın  məhdudluğu  xüsusiyyəti  isə  əha
linin
  say  artımı,  qida  rasionunun 
dəyişilməsi mövcud torpaqdan daha çox məhsul əldə etmək zəruriyyətini meydana 
çıxarmışdır. Bu da kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi, yəni yüksək məhsuldar 
tex
n
iki vasitələrinin tətbiqi, aqrokimyəvi maddələrdən, xüsusilə də zəhərh kimyəvi 
maddələrdən  istifadə  olu
n
masım  tələb  edir.  Şübhəsiz  ki,  bunların  faydası  ilə 
bərabər bir sıra ekoloji problemlər də yaranır: 
1. 
Ekosistemin çirklənməsi - suda, torpaqda, orqanizmlərdə olan müxtəlif qida 
maddələrinin istehsal olunan məhsullarda toplanması; 
2. 
İstifadə  olunan  kimyəvi  preparatlara  qarşı  dözümlü  ziyanvericilər  və 
xəstəliklərin əmələ gəlməsi; 
3. 
Ziyanvericilərlə birlikdə faydalı canlıların da tələf edilməsi; 
4. 
Konkret  şəraitə  səciyyəvi  olmayan  ziyanvericilərin  gözlənilmədən  kütləvi 
çoxalması; 
5. 
Ekosistemdə 
maddələr 
mübadiləsinin 
pozulması 
ilə 
əlaqədar 
məhsuldarlığın aşağı düşməsi; 
6. 
Suvarılan  torpaqlarda  təkrar  şoranlıq  və  təkrar  bataqlıqların  yaranması, 
yamaclarda torpaq eroziyasının güclənməsi və s.; 
7. 
Heyvandarlığın  inkişafı  ilə  əlaqədar  otlaq  və  biçənəklərin  korlanması, 
heyvanlar üçün zəruri bitkilərin azalması və əksinə yararsızların çoxalması; 
8. 
Heyvandarlığın  inkişafı  ilə  əlaqədar  çöl  heyvanları  və  quşların  sayının 
sürətlə azalması, yaxud onların ölkəni tərk etməsi; 
Heyvandarlığın  inkişafı  ilə  əlaqədar  çöl  heyvanlarında  və  quşlarda  müxtəlif 
yoluxucu  xəstəliklərin  geniş  yayılması  və  nəticədə  kütləvi  tələfatı  -  belə  vəziyyət 
Azərbaycanda çöl donuzunda, maralda, cüyürdə, ceyranda, kəklikdə, qırqovulda və 
s. müşahidə edilmişdir. 
 Dövrümüzün  dahi  alimlərindən  olan  V.İ.Vernadski  təbiət  elmləri  sahəsində 
yeni  dünyagörüşün  əsasını  qoymuşdur.  İnsanların  yaratdığı  texniki  tərəqqinin 
təbiətə  göstərdiyi  mənfi  təsirinin  nəticələrinin  aşkara  çıxdığı  bir  zamanda, 
cəmiyyətin  ətraf  təbii  mühitə  etdiyi  təsirin  strategiya  və  taktikasının,  təbii 
sərvətlərdən səmərəli istifadə yollarının seçilib tətbiq edilməsində Vernadski təlimi 
həlledici  əhəmiyyətə  malikdir.  Yer  kürəsini  bu  və  ya  digər  dərəcədə  dəyişdirən, 
onun  relyefinə,  bioloji  aləminə,  atmosfer  havasına,  yerin  dərinliklərinə  təsir  edən 
insan  zəkasını  və  fəaliyyətini  V.İ.Vernadski  «noosfe-  raya»,  insan-istehsal-təbiət 
sisteminin  vahid  anlayışına  daxil  etmişdir  (Yunan  dilində  «noos»  -  idrak,  zəka 
deməkdir). 
Elm  və  texnikanın  müasir  inkişaf  mərhələsində  «ekologiya»,  ətraf  təbii 
mühit,  təbiətin  mühafizəsi,  ərzaq  problemi,  texniki  tərəqqi  kimi  ən  çox  işlənən 
termindir.  Müasir  dövrdə  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı,  istehsalın  subyekti  olan 

---

  
insanların və istehsal  vasitələrinin,  əmək  alətlərinin və onun məhsulunun  inkişafı 
haqqında mühüm məsələlərin həll edilməsini, onların sistemləşdirilməsini qarşıya 
qoyur.  Bu  sahədə  ekologiya  nəzəriyyəsi  ictimai  istehsalı
n
  sərvətləri  haqqında 
iqtisadi,  sosioloji  təsəvvürləri  xeyli  genişləndirmişdir.  Planetimizdə  əhalinin 
məskunlaşması,  urbanizasiya,  sənayeləşmə  genişləndikcə,  texniki  tərəqqi  artdıqca 
cəmiyyətin təbii sərvətlərə təsiri də gərginləşər. Bununla yanaşı havanın, torpağın, 
suyun  çirklənməsi,  bitkilərin  korlanması,  meşə  sahələri
n
i
n
  azalması,  onların 
qarşılıqlı inkişaf prosesinin pozulması halları şiddətlənir. 
Elm  və  texnikanın  inkişafı  bu  və  ya  digər  rayonlarda  bəşəriyyətin  yaşayış 
mühitini  dəyişmiş,  əhalinin  təkrar  istehsalını  sürətləndirmiş,  onların  maddi 
nemətlər istehsalı imkanını artırmışdır. Bununla  əlaqədar insanlar kənd təsərrüfatı 
məhsulları əldə etməklə yanaşı, meşələrin, çayların, dənizlərin, okeanların xammal 
və  bioloji  sərvətlərindən,  faydalı  qazıntılardan  intensiv  istifadə  etməyə  can 
atmışlar.  Bu  və  ya  digər  sahələrdə  texniki  vasitələrin,  xüsusilə  kimya  elminin, 
texnologiyanın  nailiyyətlərinin  istehsala,  məişətdə  tətbiqi  şəraitində  milyard 
tonlarla  faydalı  qazıntı  sərvətləri,  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  emaldan  keçib 
formasını  dəyişmiş,  istehlak  üçün  yararlı  hala  salınmışdır.  Belə  olduqda  bir 
tərəfdən  insanlar  yaşayıb  törəmələri  naminə  biosferdən  maddi  nemətlər  mənbəyi 
kimi istifadə edirlər, digər tərəfdən istehsal və emal proseslərində milyard tonlarla, 
bərk,  qaz,  tüstü  halında  zərərli  tullantıları,  istiliyi,  enerjini  torpağa,  suya,  havaya 
atırlar. Bir-birinə zidd olan bu iki vəziyyət biosferin ca
nl
ı alə
min
də kasadlıq, boşluq 
yaradır, ayrı-ayrı rayonlarda ekoloji sistemdə müvazinətin pozulmasına səbəb olur. 
Müasir insanların təbiətə, onun sərvətlərinə təsərrüfatsız münasibəti gec-tez onları 
fəlakətə uğrada bilər. 
İş proseslərinin təkmilləşdirilməsinə hər hansı rayonun təbii şəraitinə uyğun 
ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi aşağıdakı məsələlərlə əlaqədardır: 
Az  tullantı  verən  və  qapalı  texnoloji  üsulların  tətbiqi;  müəssisənin 
tullantısının  digər  müəssisələr  tərəfindən  kooperasiya  yolu  ilə  istifadə  edilməsi; 
tullantıların  təkrar  emalı;  çirkləndirilmiş  suyun  təmizlənməsi;  yararsız  hala 
salınmış  torpaqların  rekultivasiyası.  Bu  işlərin  son  mərhələyə  çatdırılması  təbii 
sərvətlərin itkisiz və kompleks istifadə edilməsindən asılıdır. Bu o deməkdir ki, hər 
hansı  təbii  sərvət,  xüsusilə  faydalı  qazıntı  xammalı,  ilk  emaldan  başlanmış  son 
mərhələyə  qədər  mütərəqqi  texnikaya,  yüksək  əmək  məhsuldarlığına,  itkisiz 
texnoloji  sxemə  əsaslanmalıdır.  Belə  istehsalda  ayrı-ayrı  işlər  bir-birini 
tamamlayir, xammalın emalını son mərhələyə çatdırır. 
Ərazi və istehsal sahələri üzrə ekoloji dövranda baş verən qarşılıqlı vəhdətə 
şərait yaradılması əsasən iki təmayülün təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Bunlara 
təbii  sərvətlərdən,  xüsusilə  mineral  xammal  ehtiyatlarından  qənaətlə  və  kompleks 
istifadə  edilməsi,  istismar  və  istifadə  prosesində  təbiətə,  təbii  sərvətlərə  dəyən 
zərərin  aradan  qaldırılması  ilə  əlaqədar  tədbirlər  daxildir.  Bu  tədbirlər  müvafiq 
müəssisələrdə və təsərrüfat sahələrində fondverimini artırır, müvafiq hərc və əmək 
müqabilində  məhsul  istehsalını  çoxaldır.  Bir  sıra  hallarda  isə  yeni  müəssisələrin 
tikilməsinə  olan  ehtiyacı,  eləcə  də  müəssisələrə  dəyən  zərəri  aradan  qaldırır, 
səmərə
lili
k əmsalı
m
 yüksəldir. 
ABŞ-da  qara  və  əlvan  metallurgiya,  sellüloz-kağız,  tikinti  materialları,  neft 
emalı,  kimya,  elektroenergetika  müəssisələrində  ətraf  təbii  mühitə  dəyən  zərərin 
azaldılması,  mümkün  olan  şəraitdə  aradan  qaldırılması  üçün  xeyh  vəsait  ayrıhr. 

---

  
Son vaxtlar bir sıra ölkələrdə, xüsusən Yaponiyada, Almaniyada bu sahədə böyük 
tədbirlər  həyata  keçirilir.  Bu  ölkələrdə  ətraf  mühitin  mühafizəsinə  ayrılan  vəsait 
dövlət büdcəsinin 9-10 faizini təşkil edir. 
Daima  hərəkətdə  olan  hava  yerdən  qalxan  qaz,  tüstü,  toz  hahn-  dakı  tullantıların 
yüngül hissəsini tədricən dünyanın müxtəlif rayonlarında yerə çökdürür. İnsanların 
sağlamlığına,  torpağa,  su  mənbələrinə,  heyvanlar  aləminə,  bitki  örtüyünə  mənfi 
təsir  edən  belə  proses  ümumiyyətlə,  birilhk  və  çoxillik  bitkilərin  məhsuldarhğını 
azaldır,  metalların  paslanmasım,  qiyməth  daşların,  mərmərin  xarab  olmasını 
sürətləndirir,  avadanlıqların,  elektrik  ötürücü  dirəklərinin  ömürünü  qısaldır. 
Havamn  çirklənməsinə  qarşı  mübarizə  məsələlərinə  həsr  edilmiş  I  Beynəlxalq 
konqresin məlumatma əsasən (Vaşinqton, 1970-ci il), dünyada hər il atmosferə 700 
mln
, ton his, 600 mln, ton qaz halında tullantılar buraxıhr. Daha çox artmaqda olan 
tullantıların  əsas  mənbəyi  avtomaşınlar,  istilik  elektrik  stansiyaları,  kimya  və 
metallurgiya müəssisələridir. 
Təbii  şəraitdən,  relyefdən  asılı  olaraq  şəhərlərin  düzgün  planlaşdırılması  və 
tikilməsi  yeraltı  metro  nəqliyyatından,  tramvaylardan  daha  çox  istifadə  edilməsi, 
izdihamlı küçələrdə avtomobillərin hərəkətinin məhdudlaşdırılması, şəhər ətrafında 
dairəvi  şose  yollarının  yaradılması,  küçələrin  yaşıllaşdırılması,  elektromobil 
nəqliyyatının  geniş  tətbiqi,  ətraf  təbii  mühitin,  xüsusilə  atmosferin  mühafizəsində 
mühüm tədbirlərdir. 
Su  mənbələrini  saf  saxlamaq,  dünya  su  ehtiyatının  2,5-3  faiz  təşkil  edən 
içməli sudan səmərəli istifadə edib, onların çirklənməsini aradan qaldırmaq vacib 
məsələdir. Suyun qənaətlə işlədilməsi iri sənaye müəssisələrində qapalı su təchizatı 
sistemini  tətbiq  etməyi,  eyni  zamanda,  çıxan  suyun  təmizləndikdən  sonra  su 
mənbələrinə axıdıl- masmı və istifadəsini tələb edir. 
Torpaqların  mühafizə  edilib  saxlanılması,  onların  məhsuldarlığının  təbii  və 
süni surətdə artırılması aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir: 
- 
kənd  təsərrüfatında  torpaqdan  istifadə  edilməsi  müasir  texnikaya, 
kimyalaşdınhmş  istehsala,  əmək  məhsuldarlığının  yüksək  səviyyəsinə 
əsaslanmalıdır; 
- 
istifadə  vaxtı təbii  məhsuldarlıqdan, ixtisaslaşma  səviyyəsindən  asılı  olaraq 
torpaqlara  lazımi  miqdarda  gübrə  verilməsi  təmin  edilməlidir.  Torpağın 
erroziyasına,  şoranlaşmasına  qarşı  təsirli,  iqtisadi  cəhətdən  səmərəli  tədbirlər 
görülməlidir,  məsələn,  meliorasiyaya,  torpaq-qoruyucu,  tarlaqoruyucu  meşə 
zolaqların  sahnmasma,  dağ  və  dağətəyi  sahələrin  terraslaşdırıhnasma,  yamacların 
yatırmna uyğun torpaqların becərilməsinə, suvarmaya, aqrotexniki qaydalara əməl 
edihnəsi; 
- 
qeyri-kənd 
təsərrüfatı 
istehsalı 
üçün 
torpaqların 
istifadəsi 
məhdudlaşdırılmalıdır. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsi,  bizim  fikrimizcə,  qlobal  miqyasda  aşağıdakı 
tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır: 
- 
bütün  təbii  sərvətlərin  istifadəsi  müvafiq  mütərəqqi  texnoloji  əsasda  elə 
səmərəli və kompleksli təşkil edilməlidir ki, itkinin maksimal dərəcədə azaldılması 
təmin olunmalıdır; 
- 
dağ-mədən,  metallurgiya,  kimya,  maşinqayırma  və  s.  sənaye 
müəssisələrində təmizləyici, sorucu, durulducu qurğular geniş tətbiq edilmişdir; 
- 
geniş miqyasda daxili dövran və qapah su istifadəsi, susuz texnoloji üsullar 

---

  
tədbiq  edilməlidir.  Çirkablar  müəssisələrdə  təmizləndikdən  soma  su  mənbələrinə 
qaytarılmalıdır; 
- 
illərdən  bəri  qalaq-qalaq  yığıbmş  tullantıların  dəqiq  hesabı  aparıldıqdan 
soma təkrar xa
mm
a
lın
 mübadiləsinə verihnəhdir; 
- 
iri  sənaye  mərkəzlərində  sənayenin  yerləşdirihnəsində  nəzərə  çarpan  su 
qıthğı aradan qaldırılmalı, havanı, suyu, torpağı çirkləndi- rən sənaye müəssisələri 
iri yaşayış məntəqələrindən kənarda tik
ilmə
lidir; 
- 
bir sıra təbii sərvətlərdən kompleks istifadə edihnəhdir; 
- 
dağ-mədən,  kimya,  metallurgiya,  maşınqayırma,  istihk  və  atom  elektrik 
stansiyalarının  tullantıları  üzərində  nəzarət  beynəlxalq  miqyasda  qəbul  edihniş 
vahid normalar əsasında müəyyən edihnəhdir.