Mühazirə mətnləri Bakı ­- 2015

6.5. Bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin istiqamət və modelləri
Bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin liberal, so­sial yönümlü, sosial-demokrat kimi 3 əsas istiqaməti dün­ya­nın müxtəlif ölkələrinin təsərrüfat həyatında fəaliy­yə­tidir.

Liberal istiqamət, ölkə iqtisadiyyatında xüsusi mül­kiyyətin üstün mövqe tutması; bazar iştirakçılarının (sub­yektlərinin) sərbəstliyinin qanunvericiliklə qorunması; döv­lət tənzimlənməsinin məhdud xarakter daşıması; əha­linin bir sıra gündəlik yaşayış problemlərinin həllindən dövlətin təcrid edilməsi; sosial məqsədlərə ayrılan vəsaitin ilk növbədə işsizlərə və əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldilməsi; büdcədən döv­lət xətti ilə ayrılan investisiyaların, habelə müxtəlif təyi­natlı dövlət orqanları xərclərinin xüsusi çəkisinin aşağı olması meyli ilə səciyyələnir

Sosial yönümlü istiqamət, ölkənin təsərrüfat həya­tında dövlət bölməsinin payı az olan qarışıq iqtisadiyyatın geniş fəaliyyəti; dövlət tənzimlənməsinin əhatəliliyi; əhalinin bütün təbəqələrinin sosial müdafiəsi və onların pul­suz, yaxud güzəştli şərtlərlə təhsil alması, tibbi xid­mətlərdən istifadə etməsi ilə xarakterizə olunur.

Sosial-demokrat istiqamət öz mahiyyəti və prin­sipləri etibarilə sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatına oxşar olsa da, lakin bu modelin özünəməxsus cəhətləri vardır. Həmin xüsusiyyətlərdən ölkənin təsərrüfat həyatında döv-lət bölməsinin (mülkiyyətinin) mühüm yer tutmasını; döv-lət büdcəsinin əhəmiyyətli rol oynamasını; əmək mü­na­sibətlərinin ümummilli və dövlət maraqları səviy­yə­sin­də tənzimlənməsini; hökumətin sosial siyasətinin, əhalinin bütün təbəqələrinin mənafeyinin nəzərə alınmasını; işsiz­li­yin azaldılması və işçilərin peşə-sənət ixtisaslarının tək­milləşdirilməsini göstərmək olar.

Bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin, ayrı-ayrı ölkələrin milli inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirən konkret modelləri (variantları) vardır. Həmin model və variantlar bir-birindən istehsalın təşkilinə, onun maddi-texniki baza­sı­n­­a, təbii sərvətlərinə, iqtisadi resurs imkanlarına, qarşı­laş­dıqları sosial-iqtisadi problemlərə, əhalinin psixoloji durumuna, ümumi mədəni inkişaf səviyyəsinə görə fərq­lə­nirlər.

Amerika modeli, ölkədə işgüzar sahibkarlıq meyl­lə­ri­nin gücləndirilməsi, onun müxtəlif vasitələrlə həvəs-lən­di­rilməsi, əhalinin daha fəal, təşəbbüskar təbəqəsinin var­lanması üçün real imkanlar yaradılması prinsipinə əsas­la­nır. Ölkə əhalisinin aztəminatlı hissəsinin (təxminən 8-12%) müəyyən güzəştlər almasına baxmayaraq, bütöv­lük­də onların sosial bərabərliyi məsələsi bir məqsəd kimi qarşıya qoyulmur. Bu modelin əsasını, dövlətin iqtisa­diy­yatı düşünülmüş tənzimləməsi və ölkənin təsərrüfat həya­tının sərbəst sahibkarlıq fəaliyyəti təməlində qurulması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə, insanların şəxsi uğur qazanmaq yolunda çalışqanlıq səylərinin artırıl­ma­sı­na əlverişli şərait yaratması təşkil edir.

İsveç modeli, ilk növbədə ölkənin milli gəlirinin əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin xeyrinə yenidən bölgüsü hesabına həyata keçirilən güclü sosial siyasət ilə fərqlənir. İsveçdə əsas fondların bir neçə faizinin dövlətin əlində ol­masına baxmayaraq, dövlətin büdcə və digər xərcləri onun ümumdaxili məhsulunun (ÜDM) həcminin yarıdan ço­xu­nu ötür. Əsasən əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəl­dil­mə­sinə yönəldilən həmin vəsait, başqa ölkələrlə müqayisədə burada vergilərin daha böyük rol oynaması və sanballı həcmi ilə bağlıdır. İsveç modelinə əsasən, bütövlükdə cə­miyyətin istehsal-xidmət təyinatlı müxtəlif vəzifələrini bazar prinsiplərinə uyğun fəaliyyət göstərən xüsusi müəs­sisələr (şirkətlər, iri birliklər); sosial vəzifələrini isə dövlət və onun müvafıq orqanları yerinə yetirməlidirlər.

Alman modeli, xırda və orta sahibkarlığa, bu tipli şirkətlərə, onların inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı gös­tərməklə seçilir. Dövlət qiymət və gömrük tarifləri siyasəti vasitəsilə ölkədəki iqtisadi tarazlığı tənzimləmək, orta-xırda müəssisələrə-şirkətlərə (mittelştandlara) öz təsər­rü­fat fəaliyyətlərini daha əlverişli bir iqtisadi mühitdə apar­mağa imkan yaratmışdır. II dünya müharibəsindən sonra daha da təkmilləşdirilərək, sosial yönümlü inkişafa isti­qa­mət­ləndirilmiş alman modeli, məğlub bir ölkənin təsər­rü­fat həyatını tezliklə bərpa edərək, dünyanın yüksək inkişaf etmiş dövlətləri sırasına çıxarmışdır.

Avstriya modeli, xüsusi sahibkarlığa və işgüzar biz­nes fəaliyyətinə geniş imkanlar yaratmaq, habelə xa­­ri­ci investorlara əlverişli fəaliyyət mühiti təmin etməklə sə-ciyyələnir. Dövlətin başlıca vəzifəsi xüsusi sahibkarlıq əsasında fəaliyyət göstərən ölkənin təsərrüfat həyatının iq-tisadi tənzimlənməsi proseslərinə nəzarəti həyata keçir­məkdir. Ümumiyyətlə Qərbi Avropa ölkələrinin iqti­sadi sistemi «sosial yönümlü bazar» kimi səciyyələndiyindən, ABŞ və Yaponiyada özünü daha qabarıq formalarda gös­tə­rən şəxsi fərdiyyətçilik prinsiplərini Avropa dövlət­lə­rin­də fərdiyyətçiliklə yanaşı, eyni zamanda həmrəyliyin (iş birliyinin, birgə fəaliyyətin) optimal tarazlı nisbəti əvəz etmişdir.

Yapon modelinin ən mühüm cəhətlərindən biri, onun uzunmüddətli və şərikli iqtisadi əlaqələr əsasında for­malaşaraq, qarşılıqlı inam prinsiplərinə uyğun fəaliyyət göstərməsidir. Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, Ya­poniya iqtisadiyyatında dövlət bölməsinin rolunun məh­dudluğu və hərbi xərclərin onun ümumi daxili məh­su­lunda (ÜDM) 1%-i ötməməsi, əhalinin gəlirlərinin 18-20%-nin yığım kimi banklarda toplanması, şübhəsiz ölkə iqtisadiyyatının davamlı inkişafını təmin edən amillərdir. Eyni zamanda bu model, yüksək əmək məhsuldarlığına, strateji planlaşdırma ünsürlərindən istifadəyə, milli iqtisa­diy­yatın ümumi inkişaf göstəricilərinin əlaqələn­di­ril­mə­si­nə əsaslanır.

Çin modeli, ölkədə ardıcıl mərhələlərlə aparılan sis­temli iqtisadi islahatların uğurlu nəticəsi kimi for­ma­laş­mışdır. Ölkənin keçdiyi özünəməxsus tarixi inkişaf yolu­nun xüsusiyyətlərini, xalqın mənəvi-psixoloji mentalitet dəyərlərini hərtərəfli nəzərə alan Çin modeli, bütün dün-yada öz tarazlığı ilə böyük maraq doğurur. Ölkənin siyasi sisteminin, ideoloji kursunun, Kommunist Parti­ya­sı­nın rəhbər rolunun, sosializm cəmiyyəti qurmağın son məq­səd olduğunun əslində dəyişmədiyi bir şəraitdə, təsər­rü­fat həyatının bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin prin­siplərinə uyğunlaşdırılması yolunda ciddi addımlar atılmış və sanballı nailiyyətlər qazanılmışdır.

Çin Xalq Respublikasının iqtisadiyyatında aparıl­mış təkamül xarakterli struktur (quruluş) dəyişiklikləri, qiymət mexanizminin, xarici ticarətin, inflyasiyanın, bank sisteminin tənzimlənməsi və təkmilləşdirilməsi tədbirləri imkan vermişdir ki, ölkə keçid dövrünün bir sıra ağrılı problemlərindən, о cümlədən istehsalın sürətlə aşağı düş­mə­sindən yan keçə bilsin. Çin modeli, bazar iqtisadi sis­te­mi­nin müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarından istifadə et­mək üçün geniş imkanlar yaratmaqla yanaşı, eyni zaman­da bu formalar özünü real həyatda doğrultmadıqda, onla­rın başqaları ilə əvəz olunmasını həvəsləndirir, hətta əv­vəlki formalara qayıtmağa yol verir. Yeni təsərrüfatçılıq formaları ilk növbədə ayrı-ayrı müəssisələrdə sınaqdan ke­çirilir, onların səmərəliliyi təcrübədə təsdiq olunduqdan sonra, bu formaların tədricən qrup müəssisələrdə, sahə­lər­də, regionlarda reallaşdırılır.

Ölkənin təsərrüfat həyatında dövlət mülkiyyətinin aparıcı rolu və dövlət tənzimlənməsi prinsiplərindən geniş istifadə olunmaqla yanaşı, eyni zamanda xırda-orta sahib­karlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlara, xüsusilə xarici iş adamlarına, başqa ölkələrdən, habelə beynəlxalq bank-ma­liyyə təşkilatlarından iri həcmli investisiyaların müxtəlif istehsal xidmət sahələrinə cəlb olunmasına maksimum əl­verişli şərait yaradılmışdır.

Çin modelində, dünya təcrübəsində geniş yayılmış sərbəst iqtisadi zonaların ölkənin tələblərinə və özünə­məx­sus xüsusiyyətlərinə daha uyğun formalarının yaradılıb fəaliyyət göstərməsinə böyük diqqət yetirilmiş, bu yer­lər­də ixrac istiqamətli kənd təsərrüfatının, səna­ye­nin, maliy­yə-bank qurumlarının, turizmin inkişafi ölkənin val­yu­ta ehtiyatlarının sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Gü­zəşt­li şərtlər əsasında bu zonalarda xarici investorların iş­gü­zar fəaliyyəti, sonralar ölkənin digər rayonlarında uğurla da­vam etdirilmişdir. Nisbətən qısa tarixli bir dövr ərzində tə-sərrüfat həyatının müxtəlif sahələrində qaza­nıl­mış nailiy­yətlər, Çin modelinin ölkənin özünəməxsus cəhətləri ilə seçilən reallığı üçün əhəmiyyəti ilə yanaşı, eyni zamanda başqa ölkələrə, xüsusilə də Şərq dövlət­lərinə müəyyən mənada nümunə ola biləcəyi şübhəsizdir.

Cənubi Kareya modeli, mahiyyət etibarilə Yapon mo­delinin bir variantı olsa da, burada bazar münasi­bət­lə­rinin nisbətən zəif inkişafı, hökuməti məqsədyönlü surətdə «Çebol» adlanan iri korporasiyalar təşkil etməyə isti­qa­mət­lənmişdir. Bu korporasiyalar ölkədə formalaşmış ma­liy­yə-sənaye qruplarının bazası kimi bazar iqtisa­diy­ya­tı­nın daha da inkişaf etdirilməsində mühüm rol oyna­maq­da-dırlar.

Bu model əhalinin milli-psixoloji xüsusiyyətlərinə, insanların intizam hissi və zəhmətsevərlik səylərinə, ta­p­şı­rı­lan işə ciddi məsuliyyətlə yanaşmaları ilə fərqlənir. Dini, milli ənənələrin müasir iş üsulları ilə uğurlu əla­qə­lən­dirilməsi, şübhəsiz modelin daha səmərəli nəticələr ver­mə­sini təmin edir. Eyni zamanda Cənubi Koreya modeli iqtisadiyyatın yeniləşdirilməsi, ixrac edilən müxtəlif məh­sulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi, vergi, göm­rük, valyuta siyasəti, xırda-orta biznesin fəaliyyətinin tən­zimlənməsini nəzərdə tutur.