Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti p a r a z I t o L o g I ya
-rasm. Bug„doy nematodasi (Anguina tritici
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
76-rasm. Bug„doy nematodasi (Anguina tritici): I-urg„ochisi; II-bug„doy nematodasi bilan zararlangan yosh bug„doy o„simligi; III-bug„doy boshog„idagi don o„rniga jigarrang tugunakning hosil bo„lishi; IV-sog„lom bug„doy boshog„i; V-bug„doy nematodasi bilan zararlangan boshoq.
Bitta urg„ochi nematoda otalangandan so„ng 2500 tagacha tuxum qo„yadi. Tuxumdan birinchi yoshdagi lichinka chiqadi. U tullab ikkinchi yoshdagi lichinkaga aylanadi. Har bir donda 6-8 ta urg„ochi nematodalarning nasli rivojlanadi. Bu nematodalarning zarari bilan ayrim respublikalarda har gektar yerdan 8-11s. g„alla kam olinadi. Oldini olish choralaridan biri g„allani tugunaklardan tozalashdan iborat.
o„simlikni o„sishdan qoldiradi va so„ldiradi. Urg„ochisi 1 mm bo„lib, u 600 tagacha tuxum qo„yadi. Tuxum tuproqda bir necha yilgacha saqlanishi mumkin. Tuxumdan chiqqan lichinkalar tuproq ichida ancha vaqtgacha yotishi mumkin, so„ngra ular lavlagi ildiziga kiradi. O„sishi 4-5 hafta davom etadi. U Ukraina sharoitida 5-6 marta nasl beradi. Bu nematoda kartoshka va poliz ekinlariga ham zarar yetkazadi (77-rasm). Kartoshka nematodasi (Ditilenchus destructor) urg„ochisining uzunligi 1,4 mm, erkaginiki 1,3 mm atrofida bo„ladi. Ular kartoshka hosil berganiga qadar tuproqdan kartoshka poyasiga o„tadi. Ichida nematodasi bo„lgan kartoshkaning poyasi sog„lariga nisbatan yo„g„on, barglari kichkina va och rangli bo„ladi. Sog„ kartoshkaga qaraganda kasallanganning tuplari 1,5-2 marta kichik bo„ladi. Nematoda kartoshka hosil bo„la boshlashi oldidan poyadan kartoshka ichiga o„tadi. Poya va kartoshka ichida parazit juda tez ko„payadi va bir necha marta nasl beradi. So„ngra kartoshka quriganga qadar tuproqqa chiqib ketadi. Bu nematoda bilan 40-60 % ga qadar kartoshka zararlanadi. Bir yilda 1-2 marta nasl beradi. Har bir naslning rivojlanish davri 50 kun atrofida bo„ladi. Nematoda mingdan ortiq tuxum qo„yadi. Zararlangan o„simlik o„sishdan qoladi va nobud bo„ladi. Kartoshka nematoda bilan zararlanmasligi uchun faqat sog„lom kartoshka ekish, yuqori darajada agrotexnika chora-tadbirlarini ko„rish hamda ekishni to„g„ri yo„lga qo„yish kerak. I II III IV
V Hozirgi vaqtda nematodalar sinfiga 18-20 mingga yaqin tur kirishligi aniqlangan. Shulardan 5000 dan ortiq turlari odam va hayvonlarda, 2000 turi esa o„simliklarda parazitlik qiladi. Ammo, bir qator mutaxassis olimlarning fikricha sayoramizda nematodalar sinfining 100 mingdan 1 mln. tagacha turi bo„lishi mumkin.
77-rasm. Lavlagi nematodasi: I-urg„o-chisi, Il-lavlagi ildizidagi urg„ochi nematodalar.
Nematodalar sinfi 2 ta kenja sinfga bo„linadi. 1. Adenoforalar (Adenophorea) kenja sinfi. 2. Setsernentlar (Secernentea) kenja sinfi. Adenoforalar kenja sinfi vakillari, asosan dengiz, chuchuk suv, ba`zan tuproqda erkin hayot kechiradi. Ko`pchilik turlari faqat kislorod yetarli bo`lgan sharoitda yashaydi. Kutikulasi o`tkazuvchan bo`lganidan nematodani zararli moddalar tasiridan to`liq himoya qilaolmaydi.
Adenoforalar kenja sinfiga kiruvchi Trixosefalidalar (Trichocefalida) va Dioktofimidalar (Dioctophymida) turkumlari vakillari turli umurtqali hayvonlarda: baliqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda parazitlik qiladi. Masalan: Gigant svaynik (Dioctophyme renale) itlar va boshqa yirtqich hayvonlar, ba`zan odam buyragida parazitlik qiladi, uzunligi 1 m gacha boradi. Qilbosh chuvalchanglar va trixinellalar sutemizuvchilarda parazitlik qiladi. Setsernentlar
parazitlik qiladigan turlarni o`z ichiga oladi. Tuyg`u organlari papillalardan iborat bo`lib, faqat bosh qismida joylashgan. Amfidlari mayda, ko`pincha lablarida joylashgan. Bo`yin bezi shoxlangan, ikki yoki bir nayli. Dumining ikki yonida fazmidlari bo`ladi. Kutikulasining chala o`tkazuvchanlik va himoya xususiyatlari yaxshi rivojlangan. Setsernentlar kenja sinfiga tilenxidalar (Tylenchida), strongilidalar (Strongylida), oksiuridalar (Oxyurida), askarididalar (Ascaridida), spiruridalar (Spirurida) va boshqa turkumlar kiradi. Ularning ko„pchiligi mahsuldor hayvonlar va odamlarda parazitlik qilib, og„ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Madaniy o„simliklarga esa ayniqsa, bo`rtma nematodlari, bug`doy nematodasi, kartoshka poya nematodasi, sholi nematodasi, lavlagi nematodasi va boshqa vakillari katta zarar yetkazadi. Muhоkаmа uchun sаvоllаr: 1. Nematodalar sinfiga qancha tur kiradi va ular kimlarda parazitlik qiladi? 2. Odam askaridasining tuzilishi, ko„payishi, rivojlanishi, qo„zg„atadigan kasalligi va unga qarshi kurash choralarini izohlab bering? 3. Bolalar gijjasi, rishta, qilbosh, va qiyshiqbosh nematodalarning o„ziga xos tuzilishi va ko„payishi hamda ular keltirib chiqaradigan kasalliklarni tushuntiring. 4. Trixinella, bankroft ipchasi va onxoserkalarning o„ziga xos tuzilishi hamda biologik xususiyatlari. 5. Qaysi nematodalar o„simliklarda parazitlik qiladi? 6. Nematodalar sinfi sistematikasi to„g„risida ma‟lumot bering. 3-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi: Talabalarga hayvonlarda parazitlik qiluvchi tikanboshlilar tipi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari, qo„zg„atadigan kasalliklari hamda ularni oldini olish choralari haqida ma‟lumot berish.
1. Hayvonlarda parazitlik qiluvchi tikanboshlilar tipi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari, qo„zg„atadigan kasalliklari hamda ularni oldini olish choralari haqidagi ma‟lumotlarni tushuntira oladi.
Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi vakillari ancha ixtisoslashgan chuval- changlar bo„lib, hozirgi vaqtda 500 dan ortiq tur fanga ma‟lum. Ular baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda parazitlik qiladi. Akantotsefalalar haqidagi dastlabki ma‟lumot Redi tomonidan 1684- yilda e‟lon qilingan. Rudolf XIX asrning boshlarida skrebniyning 50 ta turini o„rganib, ularni bitta turkumga kiritadi. Leykart bu guruh parazitlarning biologiyasini o„rganib, ular oraliq xo„jayinlar orqali rivojlanishini aniqlaydi. 1956-1958-yillarda prof. V.I. Petrochenko akantotsefalalarning MDH da uchraydigan turlari, ularning tarqalishi, rivojlanish sikli, keltirib chiqaradigan kasalliklarini o„rganib, «Uy va yovvoyi hayvonlar akantotsefalalari» nomli ikki jildlik monografiyasini yaratdi. Bu tipga faqat bitta sinf, ya‟ni Tikanboshlilar (Acanthocephala) sinfi kiradi. Akantotsefalalarning gavdasi ipsimon, silindrsimon, qopsimon va ovalsimon ko„rinishda bo„lib, kattaligi 1,5 mm dan 68 sm gacha (Macracanthorhynchus hirudinaceus) boradi. Gavdasi xartum va haqiqiy tanaga bo„linadi. Tanasining oldingi qismida xitinli ilmoqchalar bilan qurollangan xartumi, xartum qini va bo„yindan iborat, haqiqiy tana bo„limida esa hamma qolgan ichki organlari joylashgan, Skrebniylarda ovqat hazm qilish organlari reduksiyalangan, shunga ko„ra ular ovqatni butun tana yuzasi orqali diffuziya holda qabul qiladi. Ularning xartumi xo„jayini ichagi devoriga yopishish uchun xizmat qiladi. Xartumdagi xitinli ilmoqlarning shakli, katta-kichikligi, soni va joylashish tartibi har xil turlarida turlicha bo„lib, skrebniylarning sistematikasini hal qilishda muhim ro„l o„ynaydi. Xartumi juda harakatchan bo„lib, tez-tez qiniga kirib- chiqib turadi. Akantotsefalalar ayrim jinsli, odatda urg„ochilari yirik, xartumlari yaxshi rivojlangan. Akantotsefalalar biogelmintlar bo„lib, bunda umurtqali hayvonlar asosiy xo„jayin, umurtqasiz hayvonlar (mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, hasharotlar) esa
oraliq xo„jayinlar hisoblanadi. Ular nihoyatda serpusht bo„lib, bitta urg„ochi parazit bir sutkada 580 mingtagacha tuxum qo„yishi mumkin. Rivojlanishi metamorfozli. Asosiy xo„jayindan tashqi muhitga chiqqan tuxumlarda lichinkalar to„liq shakllangan bo„ladi. Oraliq xo„jayinlari shunday tuxumlarni yutib yuborganda, tuxumdan lichinka chiqadi. Bu lichinka akantor deyiladi. Akantorlar ichak devori orqali tana bo„shlig„iga o„tib, rivojlanishni davom ettiradi va navbatdagl lichinkalik davriga, ya‟ni preakantellaga aylanadi. U ham rivojlanib, keyingi yuqumli (invazion) lichinkalik davri, ya‟ni akantellani hosil qiladi. Ana shunday zararlangan oraliq xo„jayinlarni har xil umurtqali hayvonlar suv va oziq bilan yeb yuborsa, akantotsefalalarni o„zlariga yuqtiradi. Asosiy xo„jayinlarda akantotsefalalar bir yildan ortiqroq yashaydi. Bu sinfning eng keng tarqalgan turlaridan biri cho„chqada parazitlik qiladigan gigant tikanbosh makrakantorinx (Macracanthorhynchus hirudinaceus) bo„lib, u uy va yovvoyi cho„chqa, burunduq, olmaxon va krotlar ingichka ichaklarida parazitlik qiladi (78-rasm).
78-rasm. Cho„chqa makrakantorinxi (Macracanthorhynchus hirudinaccus) ning rivojlanish sikli sxemasi: A-asosiy xo„jayin-cho„chqa, B-oraliq xo„jayinlari har xil qo„ng„iziar, D-qo„ng„izlarning lichinkalari: 1-jinsiy voyaga yetgan parazit; 2-tuxumlari; 3-tuxumlarning dalalarga tarqalishi; 4- parazitning lichinkalari.
Makrakantorinxus asosan, G„arb mamlakatlarida, MDH ning Yevropa qismida va Uzoq Sharqda tarqalgan. Ayrim xo„jaliklarda makrakantorinxoz qo„zg„atuvchisi bilan cho„chqalar 100 % gacha kasallanishi mumkin. Kasallangan cho„chqalarning taxminan uchdan bir qismi halok bo„ladi. Macracanthorhynchus hirudinaceus ba‟zan it va odamlarda ham parazitlik qilish aniqlangan. Makrakantorinxusning tanasi uzunchoq, dumi birmuncha ingichka, bosh tomoni esa yo„g„onlashgan bo„ladi. Urg„ochilarining uzunligi 68 sm gacha boradi. Bosh tomonida xartumi bo„lib, 5 qator orqaga qayrilgan 36 ta ilmoqlari bor. Ilmoqlarining uzunligi 0,16 mm ga yetadi. Uzunligi 7-15 sm bo„lgan erkak makrakantorinxuslarning tanasi vergul shaklida. Urg„ochilarining jinsiy apparatlari birmuncha murakkab tuzilgan. Faqatgina yosh makrakantorinxuslarning tuxumlari bor. Urg„ochi makrakantorinxuslar cho„chqaning ingichka ichagida akantorasi bor tuxumlarini qo„yadi. Yetilgan tuxumlar asta-sekin juda murakkab tuzilgan urug„don yo„llari orqali cho„chqaning ichagiga va tezagi bilan tashqi muhitga chiqariladi. Yetilgan tuxumlari oval shaklida uzunligi 0,08-0,101 mm atrofida bo„ladi. Tuxumning tashqi yupqa pardasi rangsiz, ikkinchi qavati qalin, to„q qo„ng„ir tusda, notekis chuqurchalari bo„lib, bodom danagining po„stini eslatadi. Makrakantorinxning oraliq xo„jayinlari may qo„ng„izlaridan-Melolontha
hamda shoxli qo„ng„iz va go„ng qo„ng„izlarining lichinkalari, g„umbaklari va voyaga yetganlari hisoblanadi. Tezak bilan tashqi muhitga tushgan tuxumni may qo„ng„izlari va tilla qo„ng„izlarning lichinkalari yutib yuboradi. Ushbu oraliq xo„jayinlar ichagiga tushgan akantora tuxumi po„stini yorib, ichak devorini teshib qo„ng„iz lichinkasining tanasiga o„tadi, bu yerda rivojlanib akantora preakantellaga va u o„z navbatida yuqumli (invazion) holatdagi akantellaga aylanadi. Makrakantorinxlarning oraliq xo„jayinlari tanasida rivojlanish muddati yil fasliga bog„liq. Agarda qo„ng„iz lichinkalari iyul yoki undan keyingi oyda zararlansa akantella 12–13 oydan keyin rivojlanadi. Akantella tanasi yassi va zich bo„lib, cho„ziq va oq rangdadir. Uzunligi (ichiga tortilgan xartumi bilan) 3,6–4,5 mm dan (cho„zilgan xartumi bilan) 4,4–5,6 mm gacha bo„lib ko„zga yaxshi ko„rinadi. Qo„ng„iz lichinkalarining rivojlanish davrida akantella o„lmaydi. Shuning uchun cho„chqalar may oyida tilla qo„ng„izlar lichinkalarini emas, balki ularni g„umbaklik va imago davridagilarini ham yeb makrakantorinxus bilan zararlanadi. Akantella qo„ng„izlar tanasida 2-3 yil, ya‟ni oraliq xo„jayinning butun umri mobaynida yashaydi. Cho„chqalar bu qo„ng„izlarni hamma rivojlanish davrida ishtaha bilan yeydi. Cho„chqalar zararlangan qo„ng„izlarning lichinkalarini, g„umbak va imago davrlaridagilarini yeb, parazitni o„zlariga yuqtiradi. Cho„chqa oshqozonida qo„ng„izlar hazm bo„lib, ichagidagi makrakantorinxus lichinkalari-akantellalar ingichka ichakda xartumini qinidan chiqarib 36 ta ilmog„i bilan ichak shilliq pardasiga yopishib oladi va yopishgan joyida rivojlanib jinsiy voyaga yetadi. Invazion lichinkalarining asosiy xo„jayni tanasiga tushib, jinsiy voyaga yetgan makrakantorinxusning rivojlanish muddati 70–110 kun bo„lib, hayvon organizmida 10 oydan 23 oygacha yashaydi. So„ngra tabiiy holda o„ladi. Bu parazit bilan ba‟zan odamlar, maymunlar, qoramollar va itlar ham zararlanishi aniqlangan. Tikanboshli chuvalchanglardan ayrim turlari, masalan, Pomphorhynchus laevis chuchuk suv baliqlari, shu jumladan, mo„ylovdor baliqlar ichagida parazitlik qilib, ichak devorini yaralaydi, bunda ko„plab baliqlar qirilib ketadi. Ayrim hollarda mo„ylovdor baliqlar ichagida parazitlar miqdori 300 tagacha yetishi mumkin. Baliqlarda parazitlik qiluvchi tikanhoshiilarning oraliq xo„jayinlari, asosan mayda qisqichbaqasimoniardan-Gammarus pulex hisoblanadi. Tikanboshli chuvalchanglardan Polymorphus va Filicollis urug„larining vakil-lari o„rdak, g„oz va boshqa suv qushlarming ichagida parazitlik qilib, ularga katta ziyon yetkazadi (79-rasm). O„rdaklarda polimorfuslardan-Polymorphus magnus va Polymorphus minutus turlari parazitlik qiladi. Birinchi turi, asosan, o„rdaklarning ingichka ichagida, ikkinchi turi esa yo„g„on ichagida parazitlik qiladi. Ularning tanasi urchuqsimon, uzunligi 9,2– 14,7 mm atrofida. Oraliq xo„jayinlari yonlab suzar qisqichbaqasimonlardan-Gammarus lacustris va Gammarus pulex hisoblanadi. O„rdak polimorfoziga qarshi bitionol, filiksan va uglerod tetraxlorid ishlatiladi.
xo„jayini-o„rdaklar, B-oraliq xo„jayini yonsuzarlar: 1-o„rdak ichidagi jinsiy yetilgan parazit; 2- tashqi muhitga chiqqan parazit tuxumi; 3-yonsuzarlardagi parazit lichinkasi-akantella. Filikollis urug„idan Filicollis anatus o„rdak, g„oz va boshqa suv hamda botqoqliklarda yashovchi qushlarning ingichka ichagida parazdtlik qiladi. Parazitning uzunligi 6-25 mm atrofida bo„ladi. Oraliq xo„jayini qisqichbaqasimonlardan – suv xo„tigi (Asellus aquaticus) hisoblanadi.
1. Tikanboshlilar ustida qaysi olimlar tadqiqot ishlarini olib borishgan? 2. Tikanboshlilar tipi vakillari boshqa parazit chuvalchanglardan qaysi belgilariga qarab farq qiladi? 3. Baliqlarda, parrandalarda va cho„chqalarda parazitlik qiladigan tikanboshli chuvalchanglar hamda ular qo„zg„atadigan kasalliklar haqida fikringizni bayon qiling. 1 2 3 4. Tikanboshli chuvalchanglarning oraliq xo„jayinlari to„g„risida ma‟lumot bering.
Talabalarga hayvonlarni parazitologik tekshirish, parazitlarni yig„ish va aniqlash usullari haqida ma‟lumot berish.
tekshirish usullarini biladi. 1.2.2. O`lgan hayvonlarni gelmintlar bilan zararlanishini tekshirish usullarini tushuntira oladi. 1.2.3. Gelmintlarning oraliq xo„jayinlarini tekshirish usullarini bayon qiladi. 1.2.4. Gelmintlarni yig„ish, konservalash va etiketka yozish to„g„risida ma‟lumot bera oladi. 1.3. Dars shakli: guruh va mikroguruhlarda ishlash, hikoya qilish. 1.4. Metod va usullar: Kuzatish, suhbat, kolleksiyalardan va jadvallardan foydalangan holda o„rgatish. 1.5. Kerakli jihozlar: ko„rgazmali qurollar, kolleksiyalar va jadvallar. O„qituvchi 2 O„quv mashg„ulotini tashkil qilish bosqichi: 2.1. Маvzu e‟lon qilinadi. 2.2. Ма‟ruza boshlanadi, аsosiy qismlari bayon qilinadi. O„qituvchi, 15 daqiqa 3 Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beriladi. 3.2. Тalabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar bahsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi . O„qituvchi- talaba, 40 daqiqa 4 Mustahkamlash va baholash bosqichi: 4.1. Hayvonlarni tirik davrida parazitologik tekshirish usullarini izohlang. O`lgan hayvonlarni gelmintlar bilan zararlanishini
tekshirish usullari to„g„risida ma‟lumot bering. Gelmintlarning oraliq xo„jayinlarini tekshirish usullarini bayon qiling. Gelmintlarni yig„ish, konservalash va etiketka yozish bo„yicha ma‟lumot bering. 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. 5 O„quv mashg„ulotini yakunlash bosqichi: 5.1.Talabalar bilimi tahlil qillinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O„qituvchi o„z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o„zgartirishar kiritadi. O„qituvchi, 10 daqiqa Аsоsiy sаvоllаr: 1. Hayvonlarni tirik davrida parazitologik tekshirish usullari. 2. O`lgan hayvonlarni gelmintlar bilan zararlanishini tekshirish usullari. 3. Gelmintlarning oraliq xo„jayinlarini tekshirish. 4. Gelmintlarni yig„ish, konservalash va etiketka yozish.
parazitologik tekshirish usullari haqida ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1. Hayvonlarni tirik davrida parazitologik tekshirish usullari haqida ma‟lumot bera oladi.
Odam, qishloq xo`jalik hamda mo`ynali hayvonlarni parazitozlardan davolash yoki ularning oldini olish uchun avvalo, kasallikka o`z vaqtida aniq tashxis qo`yish lozim. Protozoy kasalliklari qo„zg„atuvchilarini yig„ish va ularni aniqlash. Odamlarni ichburug„ аmyobаsi bilаn kasallanganligini o„rganish uchun ichburug„ аmyobаsi bilаn оg„rigаn оdаmning qоnli shilliq najasidаn оlingаn prеpаrаtni tеmir gеmоtоksilindа Gаydеngаyn usulidа bo„yab, mikrоskоpdа qаrаladi. Prеpаrаtni tеkshirgаnda eritrоsitlаr qоrа rаnggа bo„yalgаn bo„lаdi. Eritrоsitlаr оrаsidа ichburug„ аmyobаlаri ham ko„rinаdi. Ichburug„ аmyobаsi bilаn оg„riyotgаn оdаmning kаsаli yеngillаshgаndа uning najasidаn prеpаrаt tаyyorlаb, ichburug„ аmyobаsining sistаlаrini toppish mumkin. Ulаr yumаlоq shаkldа bo„lаdi va prеpаrаtdа bir, ikki hamda to„rt yadrоli sistаlаr ko„rinаdi. Ichаk аmyobаsining prеpаrаtini mikrоskоp tаgidа qаrаganda, kаttаligi jihаtidаn ichburug„ аmyobаsigа tеng kеlаdi. Prоtоplаzmаsidа vаkuоllаri ko„p bo„lаdi. Uning ichidа pufаksimоn kаttа yadrоsi ko„rinаdi. Diqqаt qilib tеkshirgаndа vаkuоllаridа bаktеriyalаr vа krахmаl dоnаlаrini ko„rish mumkin. Ichаk аmyobаsining sistаlаri yumаlоq shаkldа bo„lаdi. Ichаk аmyobаsidа sistаsi sаkkiz yadrоli bo„lishi bilаn хаrаktеrlаnаdi, lеkin shu bilаn birgа kаm vа ko„p yadrоli sistаlаr hаm uchrаydi.
|