Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

2. Oromiy yozuvi. Finikiy yozuvi asosida eramizdan oldin 1-ming yillikda oromiy davlatida shakllangan consonant yozuvdir. Uning namunalari oromiylar shohi Farasman tomonidan chiqarilgan tangalar orqali bizgacha yetib kelgan.
3. Yunon va karoshta yozuvlari. Eramizdan oldingi III-I asrlarda ishlatilgan yozuvdir.
4. So`g`d yozuvi. Hozirgi eramiz boshidan VI asrlargacha ishlatilgan yozuv.
5. Xorazm yozuvi. II asr oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi chiqargan tangalarda uchraydigan yozuv bo`lib, oromiy yozuviga o`xshash bo`lgan.
6. O`rxun-enasoy yozuvi. Namunalari Mo`g`ulistonning O`rxun (yoki O`rxon) vodiysidan hamda Rossiyaning Enasoy (Yenisey) daryosi havzasidan topilgan yozuv.
7. Uyg`ur yozuvi. VI asrdan XV asrgacha turkiy xalqlar va mo`g`ullar tomonidan qo`llangan yozuv.
8. Arab yozuvi. VIII asr boshlaridan 1930-yilgacha O`zbekiston hududida amalda bolgan yozuv.
9. Lotin yozuvi. 1929-yildan 1940-yilgacha O`zbekistonda amal qilingan yozuv. Maktablarda bu alifboga o`tish 1927-28 o`quv yilidan boshlanib, 1929-30 o`quv yilida tugallangan. Davlat idoralarida esa 1928-1930-yillarda to`liq o`tib bo`lingan. Quyida shu yozuvga asoslangan alifbo berilgan:

Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ

10. Kirill yozuvi. 1940-yil 6-8-may kunlari bo`lib o`tgan O`zbekiston Oliy Soveti III sessiyasida qabul qilingan qarorga binoan joriy qilingan yozuv bo`lib, unga to`liq o`tish 1942-yil boshlarida yakunlandi.

ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи
Аа	а	Ёё	ё	Лл	эл	Сс	ес	Чч	че	Яя	я
Бб	бе	Жж	же	Мм	эм	Тт	те	Шш	ше	Ўў	ў
Вв	ве	Зз	зе	Нн	эн	Уу	у	Ъъ	айириш белгиси	Ққ	қе
Гг	ге	Ии	и	Оо	о	Фф	эф	Ьь	юмшатиш белгиси	Ғғ	ғе
Дд	де	Йй	йэ	Пп	пе	Хх	хе	Ээ	э	Ҳҳ	ҳе
Ее	е	Кк	ка	Рр	эр	Цц	це	Юю	ю

11. Yangi lotin yozuvi. 1991-yil 31-avgust kuni O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilingandan keyin yangi yozuvga o`tish masalasi kun tartibiga qo`yildi. Bunga quyidagilar sabab bo`ldi:
1. Dunyo tamadduniga qo`shilish zaruriyati: dunyo aholisining 30 foizi shu yozuvdan foydalanadi.
2. Hayotimizga computer texnologiyasining shiddat bilan kirib kelishi: computer dasturlari asosan shu yu yozuvda yaratiladi.
Ana shular hisobga olingan holda, ancha muhokamalardan keyin 1993-yilda maxsus qonun qabul qilindi. Mazkur Qonunni quyida to`liq keltiramiz.


O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING QONUNI
LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN O`ZBЕK ALIFBOSINI JORIY ETISH TO`G`RISIDA


O`n ikkinchi chaqiriq O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashining o`n uchinchi sеssiyasida 1993-yil 2-sеntabrda qabul qilingan.
Ushbu Qonun O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o`zbеk yozuvining lotin alifbosiga o`tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kеlib chiqib, kеng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda rеspublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi.
1-modda. O`zbеkiston Rеspublikasida lotin yozuviga asoslangan quyidagi 31 harf va 1 tutuq bеlgisi (apostrof)dan iborat o`zbеk alifbosi joriy etilsin:
2-modda. Lotin yozuvi asosidagi o`zbеk yozuvini joriy etish bilan birga O`zbеkiston xalqining milliy iftixori bo`lmish bеbaho ma’naviy mеros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o`rganish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi.
O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti: I.A.KARIMOV
Toshkеnt shahri, 1993-yil 2-sеntabr


18-rasm. Lotin yozuviga asoslangan yangi alifboning birinchi varianti
O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING “LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN O`ZBЕK ALIFBOSINI JORIY ETISH TO`G`RISIDA”GI QONUNIGA O`ZGARTIRISHLAR KIRITISH HAQIDA
O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING QONUNI

O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi:

O`zbеkiston Rеspublikasining 1993-yil 2-sеntabrida qabul qilingan “Lotin yozuviga asoslangan o`zbеk alifbosini joriy etish to`g`risida”gi Qonuniga (O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashi Axborotnomasi, 1993-yil, 9-son, 331-modda) quyidagi o`zgartirishlar kiritilsin:
1. 1-moddadagi “31 harf va 1 tutuq bеlgisi (apostrof)dan” so`zlari “26 harf va 3 ta harflar birikmasidan” so`zlari bilan almashtirilsin.
2. Cc, J j harflari mustaqil harf bеlgisi sifatida alifbodan chiqarilsin.
3. Ōō harfi O` o` shaklida, Ḡḡ harfi G`g` shaklida, Şş harfi Sh sh shaklida, Çç harfi Ch ch shaklida, Ñ ñ harfi Ng ng shaklida, ǫ harf bеlgisi q shaklida ifodalansin.

4. Aa, Ii, Gg, G`g`, Qq, O`o`, Zz harflari va Ch ch harflar birikmasining yozma shakli tеgishlicha Aa Ii Gg Ğğ Qq Oo Zz Ch ch tarzda ifodalansin.

O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti: I. KARIMOV
Toshkеnt shahri, 1995-yil 6-may
Demak, barcha o`zgarishlardan keyin lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek alifbosi quyidagi shaklni oldi: Aa (1) Bb (2) Dd (3) Ee (4) Ff (5) Gg (6) Hh (7) Ii (8) Jj (9) Kk (10) Ll (11) Mm (12) Nn (13) Oo (14) Pp (15) Qq (16) Rr (17) Ss (18) Tt (19) Uu (20) Vv (21) Xx (22) Yy (23) Zz (24) O`o` (25) G`g` (26) Sh sh (27) Ch ch (28) Ng ng (29).
8-MA’RUZA
ORFOGRAFIYA VA UNING TAMOYILLARI
REJA:
1. Orfografiya haqida umumiy ma’lumot.
2. Orfografiya tamoyillari:
1) fonetik tamoyil;
2) morfologik
3) etimologik tamoyil.
4) tarixiy-an’anaviy tamoyil.
5) differensiatsiya tamoyili.
3. Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot.
4. Unli fonemalar orfoepiyasi.
5. Undosh fonemalar orfoepiyasi.
6. Transkripsiya(fonetik yozuv).


Orfografiya ( grekcha orphos – to’g’ri, grapho- yozaman) so’zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir.
Qoidalar o`z navbatida yirik qoidalar yig`indisiga jamlanadi. Bu jamlanma tamoyillar (prinsiplar) deb yuritiladi.
Bu qoidalar orfografiyaning quyidagi tamoyillari asosida yaratiladi : fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, etimologik tamoyil, tarixiy-an’anaviy tamoyil, differensiatsiya tamoyili.
Fonetik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va so’z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o’shanday yoziladi. Masalan, 1) ong so’ziga –la affiksini yoki son so’ziga -a affiksini qo’shish bilan yasalgan so’zlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan so’zlarga v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, a unlisi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q),qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi); 3) oxiri i unlisi bilan tugagan so’zlarga v undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, i unlisi u tarzida aytiladi va shunday yoziladi: o’quv (o’qi +v), to’quvchi (to’qi+vchi ); 4) q yoki k undoshi blan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda, q undoshi g’ tarzida, k undoshi g tarzida aytiladi va shunday yoziladi: qishlog’i (qishloq+i), etagi (etak+i); 5) o’g’il, og’iz, singil, burun, zahar, shahar kabi so’zlarga egalik affikslari qo’shilganda, ikkinchi bo’g’indagi a, i, u unlilari talaffuzda ham, yozuvda ham tushub qoladi: o`g`li, burni, shahri kabi.
Ko’rinadiki, orfografiyaning fonetik tamoyili yozuvni jonli talaffuzga yaqinlashtiriladi.
Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi so’zlarning oxiridagi b va d undoshlari p va t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b va d yoziladi; 2) bog’bon, kaptarboz kabi so’zlar tarkibidagi yasovchilardan b undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; 3) shanba, manba, sunbul kabi so’zlar tarkibidagi n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; 4) do’st, past, sust, farzand, xursand kabi so’zlarda yonma-yon kelgan undoshlarning oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi.
Morfologik tamoyil orfografiyaning yetakchi tamoyili sanaladi.
Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi shakliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) muomala, muhokama, munosabat kabi so’zlar arab tilidan o’zlashgan bo’lib, ularning uchinchi bo’g’inidagi a unlisi i tarzida aytiladi, ammo yozuvda tarixiy-an’anaviy shaklini saqlaydi; 2) rus tilidagi schyot, shyotka so`zlari o`zbek tiliga cho`t, chotka tarzida o`zlashtirilgan. Bu so`zlarning manba tilda asli qanday yozilishi ma’lum bo`lsa ham, an’anaga muvofiq cho`t, chotka tarzida yoziladi.