O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4

O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi 
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti 
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini 
o‘rganish masalalari 
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-101-105 
 
 
 
 
 
102
 
8-fevral 
https://tai.uz/ Xalqaro konferensiya 
ilhomlantirgan g„azallariga bog„lagan qator taxmislariga duch kelasiz. Bu dalillar 
muxammasnavislikning taraqqiyot darajasidan dalolat beradi.
Amiriy ijodi Navoiyning ta‟sirisiz tasavvur qilib bo„lmaydi. Amiriyning, 
ayniqsa, mutafakkir shoir Navoiy g„azallariga bog„lagan muxammaslarida bu ko„zga 
yaqqol tashlanadi. Amiriy muxammas bog„lanayotgan g„azalning vazn, g„oya, 
mazmun unsurlari bilan birga obrazlar tizimini ham munosib rivojlantira olgan. 
Jumladan: 
Sahldur to„bo demak, ra‟no niholingni ko„rub, 
Yoki jannat bog„i gulzori jamolingni ko„rub. [2.39] 
misrasi bilan boshlanadigan g„azalni badiiy tasvir va ifoda usuli jihatidan munosib 
davom ettirgan. To„qqiz baytli mazkur g„azalni Amiriy to„qqiz bandli muxammasga 
aylantirgan. Muxammasning dastlabki bandi ma‟shuqa go„zalliginig beqiyos tasviri 
bilan boshlanadi: 
Tushdi savdolar boshimg„a, xattu xolingni ko„rib, 
Vola o„ldum, gisuyi sumbulmisolingni ko„rub, 
Sonuram xuldi barin, ruxsori olingni ko„rub, 
Sahldur to„bo demak, ra‟no niholingni ko„rub, 
Yoki jannat bog„i gulzori jamolingni ko„rub. [1.366] 
Oshiq ma‟shuqaning qora xolini ko„rgach, boshiga turli savdolar tushdi, ya‟ni 
qora kunlari boshlandi. Sunbulmisol o„rilgan sochlariga nazar tashlaganda esa 
hayronu lol bo„lib qoldi. Ma‟shuqaning qip-qizil yonog„i misoli jannat, go„zal qaddi-
qomati esa jannat bog„idagi gulzor, oshiq uning yorqin jamolini ko„rganida 
jannatning eng oliy joyi (to„bo) deb bilishiga shak-shubha yo„q. Ma‟shuqaning 
go„zalligini ko„rsatib berish maqsadida ijodkor tashbehi kinoyat san‟atidan mohirona 
foydalangan. Navoiy yorning sarvdek qaddi va gulgun yuzini ta‟riflasa, Amiriy 
ustozining fikrlarini to„ldirgan holda, mana shu go„zallikka zeb berib turgan qora 
xolini, shahlo ko„zini, sunbul sochini, qizil yonog„ini ham keltirib o„tadi. Umuman 
olganda, Amiriy kitobxon ko„z oldida jabr-sitamlardan aftodahol oshiq qiyofasini 
gavdalantiradi. Muxammasda radif sifatida tanlangan “ko„rib” so„zi ham hamma 
ishga bir qiyo boqish – Yaratganning tajalliysi sabab ekaniga ishora qilgan.
Ey malaksiymo nigorim, ko„rsatib oydek jamol, 
Ko„zgudek hayron etib, qildi tilimni gungu lol, 
Ruhparvar la‟ling uzra to namoyon o„ldi xol, 
Ravzada kavsar qirog„inda xayol ettim Bilol, 
Yuz aro lab, lab uza shabrang xolingni ko„rub. [1.366] 

---