O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi chirchiq dаvlаt pedаgogikа universite ti

Tasviriy san’atning rivojlanish tarixi
Tasviriy sanatning paydo bo‘lishi, rivojlanish jarayonlari va insoniyatning ilk 
badiiy ijod namunalari ibtidoiy to‘da davriga borib taqaladi. G‘orlardagi devoriy 
rasmlar, toshdan va suyakdan yasalgan haykalchalar, tosh plitalardagi va kiyik shoxlari 
parchalaridagi naqshinkor estetik bezaklar shuni ko‘rsatadiki; san’at, hali inson 
badiiy ijodiyotini ongli ravishda tasavvur qilishidan birmuncha ilgari yuzaga kelgan.
Sanʼatning yuzaga kelishi insoniyat taraqqiyotida buyuk bosqich bo‘lgan.
Jamiyat hayotining ruhiy va iqtisodiy asoslari endi shakllanayotgan 
bu davrni tarixchi va arxeolog olimlar o‘zlarining olib borgan 
tadqiqotlari natijasida tasviriy san’atning dastlabki yodgorliklari yuqori 
poleolit davriga oid ekanligini tasdiqlaydilar. Ularning yozishicha ijod 
namunalarinig shakillanishi ibtidoiy jamoa tuzumining nisbatan yetilishi, 
urug‘chilikning shakllanishi, matriarxatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. 
Ibtidoiy san’atning ilk namunalarida ovchilik bilan shugʻullangan inson oʻz 
muhitini — ov manzaralarini aks ettirib gʻorlarning devorlariga, qoyatoshlar va 
boshqalarga ishlagan tasvirlarida (boʻyab, boʻrtma hosil qilib ishlangan), loydan 
tayyorlangan, toshni yoʻnib ishlagan haykallarida ovlanadigan hayvonlar (zubr, ot, 
kiyik, mamont, yovvoyi hayvonlar va b.), odamzotlarni (koʻproq ayollar)ni ifodalagan 
(Fransiyaning La-Ferrasi, Lasko gʻorlari, Ispaniyaning Altamira gʻori, Sahroi 
Kabirning Tassilin-Ajar degan joyidagi qadimgi odamlar yashagan qarorgoxlar 
va b.). Ibtidoiy sanʼatkorlar tasviriy sanʼatning hamma turlari (rangtasvir, grafika, 
haykaltaroshlik) ga mansub asarlarida hayotni sinchkovlik bilan kuzatganlari koʻzga 
tashlanadi. Odam va odamsifat maxluqlar, qoʻl izlari, chizma belgilar va boshqa 
tasvirlar kam uchraydi. Gʻordagi tasvirlar qora, qizil, sariq va jigarrang mineral 

---

8
boʻyoqlar bilan ishlangan, barelyef koʻrinishidagi tasvirlar kam, sodda realizmga xos 
haykaltaroshlik (odam va hayvon shakllari), badiiy (suyak va yogʻoch) oʻymakorlik 
namunalari paydo boʻlgan. Tabiat ibtidoiy afsonalarga asoslangan insoniy sifatlarga 
ega boʻlgan obrazlarda aks ettirilgan. Meʼmorlik rivojlanib, uylar yertoʻla tarzida 
dumaloq, toʻrtburchak shaklida qurilgan, bunday xonalarga uzun yoʻlaklar orqali 
kirilgan. Baʼzan xom-ashyolar sifatida yirik hayvonlarning suyaklaridan foydalanilgan. 
1-rasm
Bunday sanʼat namunalari 
Ukraina, 
Belorussiya, 
Sibirdan koʻplab topilgan. 
Ovchilikdan dehqonchilik 
va chorvachilikka oʻtilishi 
sanʼatda yangi anʼanalarni 
yuzaga keltirgan. Mehnatga 
munosabat va faoliyatining 
kengayishi 
natijasida 
odamlarning 
fikrlash 
doirasi 
ham 
kengaydi.
Qadimiy 
qabilalarning 
bir 
necha 
ming 
yillar 
davomidagi 
taraqqiyoti, 
ularning ko‘z qarashlari, qo‘l 
harakatlarining mayinlashuvi, 
asosiy va harakterli holatni 
ko‘rish, his qilish, tabiatga 
xos shakllar uyg‘unligi va 
go‘zallikni ilg‘ash qobiliyatlarini shakllantirgan. Tabiat hodisalarining eng sodda 
shakllariga ham hayratlanish hissi bilan qaragan odam uni o‘rgandi, o‘zlashtirdi. 
Natijada “obraz” tushunchasi vujudga kelib, ular so‘zda tasvirda, ohanglarda o‘z 
aksini topdi. Atrof-muhitdan o‘ylamasdan nus’ha ko‘chirish emas, balki tabiatni, 
hayotiy mehnat tajribalarini ijodiy ifodalash malakasi paydo bo‘la boshladi. 

---

9
Qattiq jismlardan tosh, yog‘ochdan ishlangan mehnat quroli bilan ishlash 
jarayonida odamlar narsalarning xususiyatlari va turlari bilan tanishish, bo‘rtma 
va yuzaning o‘ziga hosliklarini aniq ilg‘ash hamda uni qabul qilishga o‘rgandilar. 
Bunda ovchilik hayvonot olamining xulq-atvorini kuzatish imkoniyatini berdi. 
Odamlar mehnat jarayonida shakl tuyg‘usini his etib, ritm, simmetriya 
tushunchalarini о’zlashtira boshladilar. Ular mehnat jarayonida tabiat kuchlarini 
о’zlariga bо’ysundirdilar. Ishlatilayotgan buyumlarning shakli bajarayotgan 
mehnatlarini osonlashtirishi yoki qiyinlashtirishi mumkinligini tushundilar. 
Qulay mehnat qurollarining unumi ularda о’z qurollariga nisbatan mehr 
tuyg‘ularini uyg‘ota bordi. Ular о’z qurollariga bezak berish orqali о’zlarining 
mehrlarini izhor etishga harakat qila boshladilar. Odamlarda qulaylik va 
foydalilik tushunchalarining yuzaga kelishi voqelikdagi, hayotdagi gо’zallik 
va xunukliklarni his etish imkoniyatini rivojlantira boshladi. Inson madaniyati 
2-rasm
taraqqiyot olamiga qadam qо’ydi. San’atning yuzaga kelishi insonning obyektiv 
voqelik tо’g‘risidagi bilimlarining chuqurlashishiga, о’z avlodi tajribalaridan 
bahramand bо’lishga olib keldi. Bu uni tabiat kuchlariga qarshi kurashishga 

---

10
da’vat etdi, uning aqliy kamoloti, estetik qarashlari rivojini jadallashtirdi.
2
Ibtidoiy odam samarali ov natijasini bir-biriga bayon qilish 
natijasida, hayvonot dunyosining o‘ziga xos ajoyib harakatlarini ilg‘ay 
bordi va ularni tasvirlarda ham aks ettirish harakatini kashf qildi.
Tosh asri davri sanat asarlari tabiiy ehtiyoj tufayli vujudga kelgan bo‘lib, 
qadimiy odam kundalik mehnat faoliyatining in’kosi sifatida o‘z-o‘zidan tug‘ilgan 
dunyoqarashi natijasidir. Bu davrda inson hayoti mehnat qilish jarayoni, afsonalar 
majmui, san’at, sehr va ibtidoiy ilmiy tasavvurlar bo‘linmagan, yaxlit holda edi. Ibtidoiy 
odam o‘zini tabiatdan ajratmaydi, balki unga sehrli tasir etish mumkin deb hisoblaydi 
va buning asosida tabiatni sehr kuchi bilan o‘zgartirish mumkin degan fikr yuritadi. 
Ilk insoniyat fikr va g‘oyalarida ov ko‘rinishlarini sahnalashtiruvchi 
ovchilar o‘yini, о’zlari yashagan makonlaridagi g‘orlarga, tog‘ qoyalariga, turli
jonzotlarning terilariga, toshlarga chizilgan naqshlar, jonivorlarni tasvirlovchi 
chiziqlar afsunkor urf-odatlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular ibtidoiy odam tasavvuri 
bo‘yicha ovda muvaffaqqiyat qozonishni taminlashi kerak edi. Jonivorlarni tasvirlay 
bilishi asosida odamda xuddi ular ustidan g‘alabani qo‘lga kiritganday hissiyot 
mujassam edi. Bu fantastik fikrlashida insonning dunyoni egallashga bo‘lgan 
intilishi o‘z aksini topgan. Ushbu ilk ijodiy yaratuvchanlik jarayonida estetik 
tushunchaning dastlabki kurtaklari mavjud bo‘lib, shu asosda tasviriy sanat rivojlandi.