Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Reorientatsiya bu- 
Qayta kasbga yoʻllash (reorientatsiya) oʻta 
insonparvarlik (gumanistik) gʻoyasida oʻz kasbini oʻzgartiruvchi yoki ishsiz 
qolgan shaxs ruhiyatiga singdirishni anglatadigan jarayon. 
 
Ishsizlik, ish oʻrnini yoʻqotish ayollarda oʻkinchili (ayanchli) his – 
tuygʻular qobigʻida oʻta murakkab kechadi, goʻyoki tragediya, halokat, judolik 

---

235 
vujudga 
kelganda 
ham 
ekstravertlik, 
ham 
introvertlik 
xususiyatlari 
uygʻunlashganday yuz beradi.
Psixologiya fanida kasb tanlashga yoʻllash (proforientatsiya) atamasi 
qadim zamondan qoʻllanib kelinadi. Lekin ijtimoiy hayotning keyingi davrlarida 
boshqa bir atama fanimizga kirib keldi, u reorientatsiya (qayta yoʻllash) deb 
atalib, insonni yangi bir moslashmaga (koʻnikmaga) kasbga yoʻnaltirishni 
bildirib keladi. Qayta kasbga yoʻllash (reorientatsiya) oʻta insonparvarlik 
(gumanistik) gʻoyani kasbini oʻzgartiruvchi yoki ishsiz qolgan shaxs ruhiyatiga 
singdirishni anglatadi. Ishlab chiqarishga avtomat qurilmalarning (elektron 
moslamalarning, robotlarning) kirib kelishi ish oʻrinlarining qisqarishiga olib 
keladi. Muassasa, tashkilot, korxona rentabelligining pasayishi ham xodimlarga 
nisbatan ehtiyojning kamayishini keltirib chiqaradi. Ma’lumki, bozor 
iqtisodiyoti raqobatga asoslanadi, shuning uchun testlarga bardosh beruvchi, 
yuqori 
malakali, 
mahoratli, 
bilimdon, 
komil 
insongina 
sinovlardan 
muvaffaqiyatli oʻta oladi, xolos. Oʻrta 
miyona darajadagi mutaxassislar esa ish 
oʻrnini yoʻqotib, vaqtincha ishsizlar 
roʻyhatiga kiradi.
 Reorientatsion jarayon 
Ishsizlik, ish oʻrnini yoʻqotish 
ayollarda 
oʻkinchli (ayanchli) his-
tuygʻular qobigʻiga oʻta murakkab kechadi, goʻyoki tragediya, halokat, judolik 
vujudga 
kelganda 
ham 
ekstravertlik, 
ham 
introvertlik 
xususiyatlari 
uygʻunlashganday yuz beradi. Erkaklar esa bunday vaziyatlarga matonat bilan, 
iloji boricha hissiyotlarga berilmasdan, aql-zakovat maromlariga tortilganlik 
toʻygʻusi ustuvorligida namoyon boʻladi. Erkaklarda achinish, xafaxonlik 
kechinmalari tarzida hukm surishi, asta-sekin uning ta’sir kuchi pasayishi 
kuzatiladi. Bunda insonning ruhiy kechinmalari keskin oʻzgarishining asosiy 
omillari sifatida uning ish davri va yoshi ijtimoiy muammo maydoniga chiqadi. 
Yoshning ulgʻayishi yangi muhit, oʻzgacha sharoit, notanish jamoa va uning 
nufuzi kabi masalalar yechimiga salbiy munosabatni keltirib chiqaradi. Mazkur 
ob’yektga uzoq davr mehnat faoliyatini bagʻishlash ham frustratsiya holatini 

---

236 
harakatlantiruvchi safida asosiy rol oʻynashi mumkin. Xullas, har ikkala omil 
ham frustratsiyaning manbai vazifasini oʻtaydi (bajaradi), noxush muvaqqat 
kechinmalar vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi jarayonlarini uzluksiz 
ravishda bajarib turadi. Hozirgi zamon mehnat birjalarida reorientatsiya (qayta 
kasbga yoʻllash) ishlari olib borilishi markazlashtirilgan. maxsus xodimlar 
kompyuter xotirasiga joylashtirilgan shahar, tuman boʻyicha ixtisoslar boʻyicha 
yoki ixtisoslararo mutaxassislar roʻyxati (zaruriyati, ehtiyoji, talabi) bilan ish 
izlab kelgan muhtoj shaxs tanishtiriladi. Aksariyat mehnat birjalarida 
psixologlar yetishmaganligi tufayli tasodifiy xodim ish bilan ta’minlash, boʻsh 
oʻrinlarni toʻldirish bilan shugʻullaniladi, xolos. Aslida esa bu xizmat qator 
omillarni tekshirish, oʻrganishni taqozo etadi, ilmiy psixologik qonuniyatlar 
asosida ish yuritishni talab qiladi, chunonchi:
1. Shaxsning fazilatlari, xarakterologik hislatlari.
2. Hissiy jabhalari va irodaviy sifatlari.
3. Insonning kognitiv va regulyativ imkoniyatlari.
4. Ehtiyoji, motivi, motivatsiyasi, motivirovkasi.
5. Kasbiy mayli, qiziqishi, layoqati.
6. Professiogramma talablariga mosligi, kasbiy yarogʻligi.
7. Iqtidori (iste’dodi), qobiliyati, salohiyati.
8. Kasbiy bilimlari, koʻnikmalari, malakalari, mahorati.
9. Umumiy saviyasi, dunyoqarashi, maslagi (e’tiqodi).
10. Salomatligi, jinsiy xususiyatlari, yoshi.
11.Izlanuvchanligi, 
ijodiy 
imkoniyatlari, 
innovatsiyaga 
nisbatan 
munosabati.
12. Ijtimoiy etukligi, tashkilotchilik qobiliyati.
13. Ekstravertligi va introvertligi.
14. Yuksak insoniy tuygʻularga (axloqiy, aqliy, nafosat, praksik) egaligi.
15. Fidoiylik, altruistik, vatanparvarlik fazilatlari ustuvorligi va boshqalar.
Yuqorida sanab oʻtilgan mezonlar boʻyicha tekshirish ishlari bir necha 
metodlar, metodikalar orqali koʻp seriyali tajribalar negizida amalga oshiriladi. 
Buning uchun testlardan qobiliyatga, shaxsga, ijodiyotga, xotiraga shaxslararo 
munosabatga (oid), maxsus ishlab chiqilgan materiallardan, maqsadli 

---

237 
vaziyatlardan, qiyinlashtirilgan topshiriqlardan, muammolardan, psixologik 
treninglardan, psixodramalardan va boshqalardan foydalaniladi.
Olingan natijalar sifat va miqdor jihatdan tahlil qilingandan keyin 
muayyan xulosalar chiqariladi. Xulosalar asosida reorientatsiya sub’yekti 
roziligida ishga muhtoj shaxs taklif qilingan kasbga yoʻnaltiriladi. Ish joyning 
masofasi, uning ekologiyasi, sangigienasi, maoshi, istiqboli, muammoli jihatlari 
yuzasidan mukammal fikr almashiniladi, toki shartnoma qonuniy hujjat ekanligi 
(qiymatiga) zarar keltirmasin (ba’zan kelishuvdan voz kechish holatlari ham yuz 
berib turadi). Psixologik kuzatishlarning kosatishiga qaraganda, reorientatsiya 
(kasb tanlashga yoʻllash) kabi bosqichlardan tashkil topgan boʻlib, ular qisqa 
fursatda (muddatda) oʻtishi bilan oʻzaro muayyan darajada tafovutlanadi. 
Jumladan, kasbiy maorif, kasbga yolash, kasbga saralash, kasbiy moslashish 
tezkorlikda, mukammal, oʻziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, 
kasbiy moslashish davri oziga xos tarzda kechadi, bir bosqich ikkinchisi bilan 
silliq uzviy boglanib ketadi. Kasbning moddiy (iqtisodiy) tomoni, ijtimoiy 
faollik (nufuzga egalik), ma’naviy ta’minlanganlik (ruhiy kotarinkilik 
hissiyotining ustuvorligi) insonning qaytatdan ijtimoiy hayotdan oʻz oʻrnini 
topish imkonini yaratadi, uning umrini uzaytiradi, ruhiy imkoniyatlari, 
zaxiralari, potensiyasi, rezervi ishga tushishiga puxta negiz hozirlaydi. 
Reorientatsiya (qayta kasbga yoʻllash) gumanistik psixologiya tamoyillarini 
turmushga tatbiq etishga zarur shart-sharoitlar yaratadi. Inson omilini 
qadrlashga, butun imkoniyatlarini roʻyobga chiqarishga, ezgu niyat, orzu havas, 
istak-xohish ushalishiga negiz vujudga keltiradi. Koʻp profilli kasb-hunar egalari 
safini kengaytirishga xizmat qiladi, komillikka intilish tuygʻusini jonlantiradi, 
zarur bilimlar, malakalar bilan qurollantirishga turtki beradi.