O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

 
 
 

---

207 
7-BOB. METALL CHIQINDILARINI QAYTA ISHLASHNING 
PIROMETALLURGIK VA GIDROMETALLURGIK QAYTA ISHLASH 
USULLARINI ISTIQBOLLARI VA RIVOJLANISHI 
Hozirgi kunda ikkilamchi metallarni qayta ishlash usullaridan pirometallurgik 
usul keng tarqalgan. Pirometallurgik usulda xom ashyodagi metallarni toza va 
aralashma holda ajratib olish, bundan tashqari kerakli qotishmalar shaklida tayyor 
mahsulot olish imkoniyatlari yuqori bo‗ladi. 
Pirometallurgik usulda shixtani eritishga tayyorlashda yuqori talablar qo‗yiladi. 
Agar birlamchi metallurgiyada yaxshi tayyorlangan shixtani yarim eritilgan 
metalga tenglashtirilsa, ikkilamchi metallurgiyada shixta tayyorlash o‗ziga juda 
katta yuklanishni (javobgarlikni) oladi. Shixtani tayyorlashdagi asosiy element - bu 
belgilangan yiriklikka keltirishdir. Bunga maydalash, parchalash, avtogen va yoyli 
qirqish va boshqa metodlar bilan erishiladi. Bundan tashqari bu jarayonga teskari 
jarayon bo‗lgan, mayda materiallar (xas cho‗plar, changlar, shlaklar) ni 
bo‗laklashga ham, shixta tayyorlashda yuqori ma‘no kasb etadi. Bu masala temir-
tersak va chiqindilarni aglomeratsiyalash, granulyasiyalash va qaynoq namlab 
bo‗laklash orqali echiladi. Ikkilamchi xom ashyoni presslashni zarur jarayonlarga 
kiritish kerak. Bu jarayon kam hajmli massaga ega materiallar (chiqindilar, mayda 
zarralar) ni qayta ishlashda qo‗l keladi. 
Temir-tersak va chiqindilarini navlarga ajratish, yuqori aniqlikni talab qiladi. 
Bu ikkilamchi metallurgiya korxonalarida qo‗l kuchi va vizual bajarilmokda. 
Magnit separatsiya etarlicha ishlatilmayapti. Navlarga ajratishda eng samarali usul 
temir-tersak va ularni chiqindilarini og‗ir muhitda ajratish hisoblanadi. Bunda xom 
ashyodagi mexanik iflosliklar va xas-cho‗plar ham tozalanadi. 
Respublikamizda shixtani eritishga tayyorlashda kriogen (chuqur sovutish) 
jarayonlar qo‗llanilmaydi. Bu jarayonni kabel temir-tersak va chiqindilarini 
izolyasiyadan tozalashda, elektrodvigatel, radioapparatura, avtomobil temir-
tersaklarini qayta ishlashda yuqori samaradorligi isbotlangan. 
Ikkilamchi metallurgiyani asosiy metallurgik agregatlari yallig‗ va minorali 
pech hisoblanadi. hozirgi kunda asosiy masala ushbu pechlarni ishlab chiqarish 

---

208 
unumdorligi va issiqlik foydali ish koeffitsienti (F.I.K.) ni oshirish hisoblanadi. 
Yallig‗ qaytaruvchi pechdagi chiqadigan gazlar 1000
0
C haroratda bo‗ladi, bu 
issiqlikni shixtani tayyorlashda yoki havoni isitishda qo‗llash mumkin. Gorizontal 
gorilkalarni, gumbaz shaklidagi gorilkalarga almashtirilishi issiqlik va massa 
almashinishini yaxshilaydi, issiqlik F.I.K. ini 10-15 foizga oshirdi. 
Minorali pechlarni takomillashtirishga-ikkilamchi energiya resurslarini 
ishlatishni yaxshilash, pech konstruksiyasini, hamda gaz chiqarish sistemasini 
yangi nusxalarini yaratish yo‗li bilan erishiladi. Pechga yuboriladigan havoni 
qizdirish eng asosiy, dolzarb vazifa hisoblanadi. Bundan tashqari isitiladigan 
rekuperatorlarni qo‗llash iqtisodiy jihatdan o‗zini-o‗zi bemalol oqlaydi. Bundan 
tashqari, minorali pechlarda chiqayotgan gazlarni qaytadan pechga yo‗naltirish, 
qimmatbaho va hozirda kamyob hisoblanayotgan koksni tejash imkonini beradi. 
Dunyoning rivojlanayotgan davlatlarida past sifatli va arzon yoqilg‗ida 
ishlaydigan 
gidrostansiyalar, 
atom 
stansiyalari, 
hamda 
yirik 
issiqlik 
elektrostansiyalarini qurish ko‗paymoqda. Natijada elektr energiyani tan-narhi 
arzonlashmoqda. Bundan tashqari hozirda yoqilg‗i sifatida samon, biogazlarni 
ishlatilishi energiyani tannarhini arzonlashishiga zamin yaratmoqda. Bu ko‗rsatib 
o‗tilganlar ikkilamchi metallar metallurgiyasida elektr yordamida eritish 
imkoniyatini oshiradi. 
Elektropechlar yuqori unumdorlikda va kam material sarf qilishi bilan yuqori 
sifatdagi tayyor mahsulot olish mumkin. Ayrim hollarda u eritish mumkin bo‗lgan 
yagona agregat hisoblanadi. Elektr bilan eritishda ikkilamchi xom ashyo kompleks 
ishlanadi, agregatlar soni kamayadi. 
Ikkilamchi metallarni eritishda hosil bo‗ladigan shlaklar har doim ham keraksiz 
hisoblanmaydi. Ayrim shlaklardagi metallni miqdori, xom ashyodagi metallni 
miqdoridan ancha ko‗p. Bu shlaklarni ayrim miqdorigina qayta ishlanmoqda, 
qolganlari chiqindixonalarda yig‗ilmoqda. Shlaklar oson maydalanadi. Bularni 
gidrometallurgik usul bilan qayta ishlash mumkin. Gidrometallurgiyani yutuqlari 
metallni ajratib olish darajasini yuqoriligi, selektivligi va kam fizik kuch 
sarflanishidir. 

---

209 
Bunga qaramay gidrometallurgiyani ikkilamchi qayta ishlashda miqdori 
nisbatan kam. hozirgi kunda bu usul boshqa usul qo‗llanib bo‗lmaydigan 
hollardagina, ya‘ni qimmatbaho metallari bor xom ashyoni qayta ishlashda, xom 
ashyodan nikel va koboltni ajratishda, qora metallardan rangli metallarni olishda 
ishlatilmoqda. 
Gidrometallurgik jarayonlarni ishlab chiqarish amaliyotiga tatbiq qilish 
natijasida, xom ashyoni kompleks ishlashga, atrof-muhitga zararni kamaytirishga 
erishish mumkin. Gidrometallurgik usulda harorat 100
0
C ga yaqin olib boriladi. 
Erituvchi sifatida turli xil erituvchilar (tuzli eritmalar, ishqorlar, kuchli va kuchsiz 
kislotalar ayrim hollarda, hatto suv ham) ishlatiladi. 7.1-jadvalda bir qancha 
metallarga ba‘zi bir erituvchilarni ta‘siri keltirilgan. 
Gidrometallurgiyada 
rudalarga 
mexanik 
ishlov 
berish 
(maydalash, 
klassifikatsiyalash, quyuqlashtirish), kimyoviy tarkibini o‗zgartirish (qizdirish, 
reagentlar bilan parchalash), tanlab eritish, suvsizlantirish, yuvish, suzish, tindirish, 
keraksiz aralashmalardan tozalash, metallar va ularning birikmalarini eritmalardan 
cho‗ktirish, cho‗kmalarga ishlov berish kabi jarayonlardan iborat.