O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

Pauli prinsipi. Gund va Klechkovskiy qoidalari. 
Pauli prinsipi: 


Bir atomda to’rtala kvant sonlari bir-biriga teng bo’lgan ikkita elekron bo’la olmaydi. 

Klechkovskiyning 1-qoidasi : 

Ikki holatdan qaysi biri uchun n+l yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan elektronning energiyasi min-

imal qiymatga ega bo’ladi. 

Klechkovskiyning 2-qoidasi: 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
17


Agar berilgan ikki holat uchun n+l yig’indisi bir xil bo’lsa, bosh kvant soni kichik bo’lgan holat minimal 

qiymatga ega bo’ladi. 
Atomda elektronlarni pog’onachalarga joylashtirishda quyidagi uch qoidani nazoratda tutish kerak: 
1. Har qaysi elektron minimal energiyaga muvofiq keladigan holatni olishga intiladi. 

2. Elektronlarning joylanishi Pauli prinsipiga zid kelmasligi lozim. 

3. Ayni pog’onachada turgan elektronlar mumkin qadar ko’proq orbitallarda juftlashmaslikka intiladi 

(Gund qoidasi).
Qo’zg’almagan atom orbitalarining elektronlar bilan to’lish tartibi quyidagicha: avval eng kam energiyali or-

bital, so’ng energiyasi ko’proq bo’lgan orbital to’ladi. Atom elektron orbitallarining to’lish tartibining bosh va orbital

kvant sonlari qiymatlariga bog’liqligini V.M.Klechkovskiy o’z qoidalarida tushuntirtib bergan.
Masalan, kaliy va kalsiy atomlarining elektron tuzilishi bu qoidaga to’g’ri keladi: 3d-orbital (n=3, l=2) uchun
n+l ning yig’indisi 5 ga, 4s-orbital (n=4, l=0) uchun esa nql ning yig’indisi 4 ga teng. Binobarin, 4s-pog’onacha 3d-
pog’onachaga nisbatan oldin elektronlar bilan to’lishi kerak, haqiqatda shunday bo’ladi.
Agar ikki orbital uchun n+l yig’indi bir xil qiymatga ega bo’lsa, Klechkovskiyning ikkinchi qoidasi kuchga 

kiradi:
n+l yig’indi bir xil bo’lganda orbitallarning to’lib borishi bosh kvant soni n qiymatining oshib borishi tartibida 

bo’ladi. Masalan, skandiy atomida n+l yig’indining qiymati bir xil bo’lgan 3 ta orbitallardan qaysi biri oldin elektronlar

bilan to’lishi kerak? 3d-orbital (n=3, l=2) uchun n+l qiymat 5 ga, 4p-orbital uchun ham (n=4, l=1) va 5s-orbital (n=5, 


l=0) uchun ham 5 ga teng. Klechkovskiyning ikkinchi qoidasiga muvofiq avval 3d-pog’onacha (n=3) so’ng 4p-
pog’onacha (n=4) va oxirida 5s-pog’onacha (n=5) elektronlar bilan to’lishi kerak. Natijada skandiy atomining elektron 
tuzilishi quyidagi formulaga to’g’ri keladi:
1s
2

2s
2

2p

6
3s

2
3p

6
3d

1
4s

2

Qo’zg’almagan atom elektronlarining joylashishi quyidagi tartibda bo’ladi:
1s<2s<2p<3s<3p<4s<3d<4p<5s<4d<5p<6s<4f<5d<6p<7s. 
Elektronlarning energetik pog’ona va orbitallar bo’ylab joylanishini ayni elementning elektron konfiguratsiyasi 
deb yuritiladi. Masalan, natriy elementining elektron konfiguratsiyasi 1s
2
2s

2

2p
6
3s

1
shaklida yoziladi. Barcha elementlar 

uchun (vodorod va geliydan tashqari) sirtqi qavatning maksimal elektron sig’imi 8 ga tengdir. Atomning sirtqi qavati-
dagi 8 ta elektron uni juda barqaror qiladi. Masalan, sirtqi qavatida 8 ta elektroni bo’lgan neon, argon, kripton va ksenon 
(shuningdek, ikki elektronli geliy) kimyoviy jihatdan juda barqaror moddalar bo’lib, ular kimyoviy reaksiyalarga juda
qiyinlik bilan kirishadi. Asosiy guruppacha elementlari atomlarining sirtqi qavatidagi elektronlarining soni ayni 
guruhning nomeriga tengdir. Qo’shimcha guruhcha elementlarining sirtqi qavatida 2 tagacha elektron, sirtqidan oldingi
qavatida 8 tadan 18 gacha elektron bo’ladi. Mis, xrom va boshqa ba’zi element atomlarining sirtqi qavatida 1 tadan 
elektron bo’ladi. Masalan, mis atomining (Z=29) elektron konfiguratsiyasi 1s
2
2s

2
2p

6

3s
6

3d

10
4s

1

ko’rinishiga ega, uni

qisqacha KLM 4s
1
shaklida yozish mumkin.