O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

II-qism Elektr yuritmalar

Ma’ruza №1
Elektr motorlarda elektr energiyasidan ratsional foydalanish

Elektr motorlarni kuvvat buyicha tugri tanlash

Texnik nuktai nazardan kuvvat koeffitsiyentini oshirish, elektroenergiya iktisodida asosiy tadbirlardan biri xisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, umumiy energobalans buyicha kariyib 60% reaktiv kuvvat elektr motorlarda, 20% payvandlash kurilmalarida, 8% xavo liniyalarida, 2% dan yukorisi kuch transformatorlarda sarflanadi.

A sinxron motorlar yukla-masining 100% dan 25% ga kamayishi cos ning katta nisbatlarda uzgarishiga, yaьni 0,85 dan 0,2 gacha kamayishiga olib keladi. Ushbu kiymatning juda kichik uzgarishi elektroenergiya isrofini ortishiga olib keladi. Shuningdek, asinxron motorlarda cos kiymatini 0,9 dan 0,7 ga kamayishi (1,29 marta) elektr energiya isrofini 1,6 martaga oshiradi.

Rasm 1. Asinxron motor yuklanishini nominal yuklama (P₀/R_n) buyicha FIK va cos ga boglikligi.

Rasmdan kurinib turibdiki, asinxron motor uzining maksimal FIK-ga uzining yuklanishini 75% nominal kuvvatida erishmokda. Agar asinxron motor kam yuklansa, uning FIK i va cos si tushib ketadi. Bu esa foydali ish uchun sarflangan solishtirma elektroenergiya isrofini xar bir kVt∙soat uchun oshirib yuboradi.
Asinxron motor FIK ni yuklanganlik darajasiga boglikligi kuyidagi ifodadan aniklanadi.

=(1-(R/R₁+R))∙₀

bu yerda: R – motordagi isroflar yigindisi, kVt.

R₁ – berilayetgan foydali mexanik kuvvat, kVt.
Yukoridagi egri chiziklar shuni kursatadiki, agar R₁/P_n nisbati kanchalik katta bulsa, shunchalik yaxshi energetik kursatkich bilan ishlashi mumkin.
Agar, R₁/Pn1 bulsa, motor optimal FIK va cos bilan ishlaydi, va bu nisbatning 0.3 ga tushishi cos=0.6 va FIK esa 0.88-0.9 ga kamaytirib yuboradi.
Formulani taxlili asosida aytish mumkinki, cos kiymatini oshirish uchun elektr motor yuklamasini oshirish va FIK oshirish uchun esa mexanik, elektrik va pulatdagi isroflarni kamaytirish kerak.
Elektr motorni loyixalashtirayotganda mexanizmlarga kushimcha zaxira kuvvatlarni muljallamaslik lozim. Ta’kidlash joizki, faza rotorli motorga nisbatan kiska tutashtirilgan rotorli motor ancha tejamlidir.
Agar motorning kuvvati 100 kVt dan yukori bulsa, u xolda asinxron motor urniga sinxron motorlardan foydalanish kerak va uni motor kuzgatuvchi rejimida (cos=0.8-0.9) ishlab bir vaktning uzida xam motor xam kompensatsiyalovchi kurilma vazifasini bajaradi.
Kam yuklangan asinxron motorlar urniga kichik kuvvatli motorlardan foydalanish cos ni kutarishni muxim omili xisoblanadi.
Asinxron motorlarni kichik kuvvatli motorlarga almashtirish, agar asinxron motorni xakikiy yuklamasi nominal kuvvatning 30-50% atrofida bulsa, maksadga muvofikdir. Agar yuklama 50-80% ni tashkil kilsa, xisoblash yuli orkali bu masala yechiladi. Bunda motor almashtirishdan oldingi va keyingi aktiv kuvvatlar isrofini FIK ni xisobga olgan xolda takkoslab kurish kerak.
Tanlangan motorning FIK-i past bulsa, tarmok motorning yigindi aktiv kuvvat isrofi ortib ketadi: motor – tarmok – energotizim.
cos ni kutarish orkali R-ni kamayishini xisoblashda iktisodiy ekvivalent reaktiv kuvvat (k_e) va keltirilgan isroflar tushunchasi mavjud. Bunda R ni kamayishini elektr ta’minoti sistemasining xamma bulimlarida NP dan iste’mol nuktasigacha va birlik Q ni kamayishi tushuniladi. 6, 10, 35, 110 kV tarmoklar uchun k_e kursatkichi energosistema tomonidan beriladi; sanoat-korxonalarining 380/220 V li tarmoklari uchun k_e=0.1-0.15.
Q ning iste’moli kamayishi bilan R-ni kamayishi kuyidagicha:

R=K_e(Q1-Q₂)

bu yerda: Q₁ va Q₂–tadbirni kullashdan oldingi va keyingi reaktiv kuvvatlar. Undan tashkari bu yerda elektr motorda R ni kamaytirish va FIK ni kutarish imkoniyatlari mavjud.

R=R₁-R₂=R_dv/₁ –R_dv/₂=R_dv((₂-₁)/₁₂)

Elektr motorni almashtirish orkali umumiy R ni kamayishi (keltirilgan yigindi isroflar) kuyidagicha:

R=R+R

Asinxron motorlardan ratsional foydalanish uchun ularning asosiy parametrlarini bilmok lozim, birinchi navbatda salt yurish reaktiv kuvvati va salt yurish isrofi. Ushbu parametrlar motorlarni optimal yuklantirish, sarflanadigan kuvvati cheklash uchun kichikrok kuvvatdagi motorlar bilan almashtirish, boshkaruv sxemalarida salt yurish ishini cheklagichlarini kullash, salt ishlash isrofini va yuklanish isroflarini aniklash kabi masalalarni yechishda muxim axamiyatga ega.