O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №10
Turli xil elektr yuritmalar energetika balansi
Korxonalarining energetik xujaligi bir necha turdagi tsex va umum zavod energiya iste’molchilari, tsex va umum zavod tarmoklari, tugrilagich va generatsiya kurilmalarini uz ichiga oladi.
Korxona energiya iste’molini analiz kilishning asosida ratsionallashtirish tadbirlarini loyixalashtirish, energiya iste’molini rejalashtirish va normallashtirishni sintetik taxlil kilish, umum zavod balansini rejalashtirish va kelajakka karatib rejalashtirish, aloxida element va energo xujaligida energetik balans kursatkichlarini normallashtirish va xokazo. Shuning uchun avvalo, aloxida bulgan ishlab chikarish elementlarini energo balansi bilan tanishib chikish kerak.
Agregatning energetik balansi tarkibi.

Agregat energetik balansi 2 kismdan tarkib topgan:

- kirimli va sarfiy, kiymat jixatidan bir-biriga teng;
- kirimli kismi uz ichiga agregatga bir yoki bir nechta energo tashuvchilar tomonidan kiritilgan energiya balansini oladi;
- Sarfiy kismi esa uz ichiga:

1. 
   foydali energiya;
   
2. 
   energiya isrofining xar xil turlarini;
   
3. 
   ikkalamchi energoresurslarni oladi.
   

Foydali energiyaga asosiy jarayon uchun sarflangan energiya tushuniladi yoki shu jarayonga uzluksiz boglik bulgan jarayonni xam uz ichiga oladi. Domna pechda chuyanni eritish uchun foydali issiklikka jarayonni berish uchun kerakli bulgan issiklik xisoblanadi. Undan tashkari shlak xosil bulishi uchun eritma namligini yukotish uchun va chuyanning fizik issikligi va shlakning issikligini uz ichiga oladi.
Tugrilagichlar balansida yoki generatorlar balansida foydali energiya tugirlangan (aylantirilgan) yoki ishlab chikarilgan energiya, regenerativ jarayonga sarflangan issiklikni uz ichiga oladi.
Energiya isrofini agrgat uchun balansni tuzayotganda uni 2 guruxga bulish maksadga muvofik.

1. 
   Atrof-muxitga energiya sochilishidagi isrof;
   
2. 
   Berilgan fizik jarayonga tula ishlatilmagan energiya uchun bulgan isrof.
   

Birinchi gurux isroflariga kuyidagilar kiradi, masalan, simlardagi isroflar va elektr kurilmalar chulgamlaridagi isroflar. Transformator va elektr dvigatellar temir kismidagi isroflar va boshkalar.
Xamma sanoat korxonalarida ikkilamchi energoresurslarni karab chikmasdan ularga ishlab chikarish chikindisi sifatda karaladi, ammo ularni normallashtirish, ularni ishlab chikarish yoki tsexlarning energetik maxsuloti sifatida xisobga olish zarur.

Agregatlar energetik balansini kurish shakli.

Agregatlar energetik balansini jalval yoki diagramma kurinishida tuziladi. Bunda agregat uchun berilgan yoki xakikiy samaradorlik kiymat balansi orkali yoki bir dona ishlab chikarilgan tayyor maxsulot yoki ishlatilgan asosiy ashyo buyicha tuziladi. Balansning kirib kelayotgan yoki sarflanayotgan kismini 100% deb kabul kilib, ularning aloxida foizdagi kiymati aniklanadi va foizda ifodalangan energetik balans xosil kilinadi.
Kogoz mashinasining elektrobalansi:
A - keltirilgan elektr energiya (30 yoki 100 kVt∙soat);
B - foydali ishlatilgan elektr energiya (300 yoki 10% kVt∙soat);
V - yuritmadagi isroflar. Uzatishdagi va tsex tarmoklardagi isroflar (54 kVt∙soat, 18%);
G- salt ishlashdagi elektr mashina isrofi (216 kVt∙soat, 72%).

1-jadval.

Balans kurinishi	kVt∙soat	%
Energiya kirish Fabrika tarmogidan kirib kelgan elektr energiya. Jami kirish:	300 300	100 100
Energiya sarfi: Foydali ishlagan mashina uchun isroflar: Yuritmada uzatish va tsex tarmoklarida Salt ishdagi elektr mashinada Jami sarf:	30 54 216 300	10 18 72 100

Energetik balans tuzilishi va agregatik iktisodiylik kursatkichlari.

Elementar jarayon uchun elektrobalans printsipal sxema kurinishida beriladi. Tuzilishi rasmda kursatilganidek, kuyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
W=W’+W’’

bu yerda: W - agregatga keltirilgan energiya;

W’ – energiya isrofi; W’’ – foydali energiya.
EB tarkibiga kiruvchi kattaliklarni xisobga olib foydali ish koeffitsiyenti orkali agregat ishining iktisodiyligini aniklaymiz:

=W’’/W FIK ()

Kurilma ishining iktisodiyligini FIK orkali baxolashda birinchi navbatda foydali energiya W’’ning kiymatini bilish kerak, ammo kupgina ishlab chikarish jarayonlarida uni ulchagichlar bilan ulchab bulmaydi va fakat xisobiy yul bilan aniklaymiz.
Shuning uchun energetik nuktai nazardan texnologik jarayonlarning iktisodiyligini solishtirma energiya sarfini taxlil kilish orkali baxolanadi.