O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №8
Elektr yuritmalarni tarmoklarga ulanishi
Elektr energiyani iktisod kilish masalasi, avvalambor, nimstantsiya va energosistemaning pik yuklamasini kamaytirish bilan uzviy boglik.
Sanoat korxonalarida ikki smena ish rejimini kullash, kunduzgi va kechki yuklamalarni energosistemaning pik yuklama vaktlariga tugri keltirmaslik, yuklamalar grafigini rostlanishiga xamda pik yuklamalar bilan bulgan muammolarni keltirib chikarmaydi.
Shu maksadda kupgina chet mamlakatlarda ushbu tizim aylanuvchi boshkaruv (TSTU) orkali amalga oshiriladi. Bunda, avvaldan elektr iste’molchilarni uchirish va tanlovchanlik dasturlashtirilgan xolda bajariladi. Bunday boshkaruvning maksadi shundaki, vakt buyicha uzgaruvchi iste’molchilarning maksimumida ayrim iste’molchilar uchiriladi. Pik yuklamalarda ayrim iste’molchilarning uchirilib turishi maksadga muvofikdir, bunda korxonalar uchun unchalik katta talofat yetkazilmaydi va texnologik jarayonlarga putur yetkazilmaydi.
Yana shuni ta’kidlash kerakki, "pik" vaktida elektr energiyaga bulgan tarif ancha kimmat, bu tadbir unchalik axamiyatli bulmagan iste’molchilarni uchirishni maksadga muvofik kiladi.
Xisoblar shuni kursatadiki, Uzbekiston sharoitida "pik" kuvvatni atigi 2-3 soatga 5000 kVt ga kamaytirish 210-250 ming sum yiliga iktisodiy effekt beradi.
Ta’kidlash joizki, TSTU uchun uchiriladigan liniyalar U=6, 10, 35 kV bulishi kerak.
Energosistemaning maksimum yuklanishida iste’molchilarni maksimum yuklamalarini kamaytirish iktisodiy tomondan maksadga muvofikligi kuyidagi shartdan aniklanadi:

S₀S_ot/(1+P_r/Z_pr)

bu yerda: P_r - korxonaning rejalashtirilgan xisobiy foydasi sum.
Z_pr - maxsulot ishlab chikarishda buladigan xarajatlar. sum.
Yuklamalar grafigini rostlash uchun bulgan tadbirlar orkali bulgan umumiy iktisodiy samara kuyidagicha topiladi:

E_g=(R_at-S₀)(R_max-R_max¹)

Texnologik kurilma ishlarini tekshirish shuni kursatdiki, bir kancha korxonalar (JBI, JBK, KSMK, KSM, TZMK) da energotizim maksimum yuklama vaktida ular maksimum yuklamalarini tushirish uchun zaxira mavjudligi aniklandi.
Aloxida bulgan tsex mexanizmlarda 1-2 smenali ish rejimi ba’zan 1 smenali korxonalarda ish rejimi grafigiga uzgartirish kiritib energosistema maksimumida uchirish yoki boshka tadbirlarni kullash mumkin.
Undan tashkari doimiy ravishda ishlaydigan 1-2 smenadigi ayrim kurilmalarni ishini 3-chi smenaga kuchirish mumkin
Umumiy korxona buyicha tekshiruvni, yozib boruvchi kilovattmetr yordamida yoki avtomatlashtirilgan informatsion xisoblash sistemasi IIS E1-48 yordamida yuklamalarni tekshirish mumkin.
Korxonalarda ushbu tadbirlarga bulgan munosobatni tushuntirish kerak va yuklamalarni energosistemaning pik vaktida korxona yuklamasini kamaytirib personal ishini maksadga muvofik kilish kerak.

Misol: Energosistemaning maksimum pik vaktida korxonalarda maksimum yuklamalarni kamaytirishning yillik iktisodiy samarani xisoblash.
Temir beton zavodida yuklamalar grafigini rostlash uchun bir kancha tadbirlar amalga oshirilgan. Bu esa solishtirma elektr energiya sarfini kamaytirdi, ammo kapital xarajatlarni talab etadi.
Yillik iktisodiy samarani aniklashda tadbirlarni kullashdan oldin va keyingi xarakterlovchi elektr iste’moli.
R_max - 2020 kVt - energosistemaning maksimum yuklama vaktidagi korxonaning maksimum yuklamasi.
R'_max - 1720 kVt - bu xam tadbirni kullagandan sunggi yuklama.
S_od - 0.0145 sum/kVtsoat - elektr xisoblagichlar orkali aniklangan kushimcha elektr energiyaga bulgan tulov.
S_ot - energosistema maksimumida korxonaning maksimum yukla-masida 1 kVt uchun tulov kiymati (36 sum/kVt).
q₀ va q₀' - birlik maxsulot uchun solishtirma elektr energiya sarfi, tadbirdan oldin va sung (24 kVtsoat/m² va 22 kVtsoat/m²).
k=12 ming sum.
=5.4 ming sum - FZP uchun kushimcha kechki soatlarda personal xarajatlari, sum.
P_i - yillik temir beton samaradorligi.
Ayrim kurilish industriyasi korxonalarida bir necha iste’molchilar bulib ular energosistemaning "pik" vakti uchirish ishlab chikarish ta’sir kursatmaydi: kompressorlar, nasoslar, maydalagichlar, ventilyatorlar, elektroekskavatorlar, yoritish kurilmalari va boshkalar.
Yukoridagi kurilmalar aloxida guruxlarga bulinadi va uchirishga extiyoj bulganda markazlashtirilgan xolatda uchirish amalga oshiriladi.
Tele uchirish uchun signal kabul kilgich kurilmasi TP da alaxida sim bilan urnatiladi.