Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

Iogann Genrix Pestalocci (1746-1827) –Shveycariyanıń Cyurix qalasında vrach shańaraǵında dúńyaǵa keldi. Jaslayınan ákesinen jetim qalıp, onı anası hám burın úyinde úy xızmetkeri bolıp islegen ápiwayı diyxan hayaldıń tárbiyasında ósip ulǵaydı.

Pestalocci dáslep baslawısh mektepte, keyin latın mektebinde oqıp, bilim aladı. Ol orta mektepti tamamlaǵannan keyin kóbirek gumanitar pánler oqıtılatuǵın joqarǵı oqıw ornı-kollegiumǵa, onıń filologiya hám filosofiya bólimlerine kirip oqıdı. Pestalocci kollegiumdı tamamlamay turıp, 1769 jılı pul qarız alıp, kishirek jay hám jer satıp alıp, ol jerge «Neygof» (Jańa qorǵan) dep at qoyadı hám sol átiraptaǵı diyxanlarǵa óz xojalıqların ónimdar xojalıqqa aylandırıwdı úyretiw maqsetinde úlgili ferma shólkemlestirmekshi boladı. Lekin tájiriybesi kemliginen hám xojalıq islerinen biyxabar bolǵan Pestalocci tez arada bul islerin toqtatıwǵa májbúr boladı.

Ol 1774 jılı «Neygof»ta «Kambaǵallar mekemesi» dep atalǵan uyım ashıp, oǵan jetim hám baǵıwshısınan ayrılǵan 50 ge jaqın balalardı toplaydı. Pestaloccidiń pikirinshe bul balalar atızlarda jumıs islep, toqıw hám iyiriw stanoklarında jip iyirip, gezleme toqıw menen shuǵıllanıp, ózlerin –ózleri asırawı, sonıń menen birge eń tiykarǵısı - bul jerde olar tálim alıwı tiyis edi. Pestalocci balalarǵa oqıwdı, jazıwdı hám esap shıǵarıwdı úyretip, olardıń tárbiyası menen shuǵıllandı. Ónerment ustalar balalarǵa jip iyiriwdi, toqıwdı úyreter edi. Usılay etip, Pestalocci óz mekemesinde balalardı oqıtıwdı olardı ónimli miynetke úyretiw menen qosıp alıp barıwǵa urındı. Lekin ǵárejettiń jetispewshiligine baylanıslı aradan kóp waqıt ótpesten bul jetimler úyin jabıwǵa májbúr boldı. Pestaloccidiń Neygofta ótkergen bul tájiriybesi pedagogika ilimi ushın wlken áhmiyetke iye boldı.

Keyingi waqıtları ol «Lingard hám Gertruda» atlı sociallıq-pedagogikalıq roman jazıp, bul romanda xojalıqtı aqıllılıq penen basqarıw hám balalardı tuwrı tárbiyalaw arqalı diyxanlardıń turmısın jaqsılaw boyınsha óz ideyaların usındı.

Burgdorfta orta internat mektep ashıladı. Bul mektep qasınan muǵállimler tayarlaytuǵın óz-aldına bólim de shólkemlestirildi.Bul mektepke Pestalocci baslıq etip tayınlandı. XIX ásirdiń baslarına kelip Pestaloccidiń «Gertruda óz balaların qalay etip oqıtadı», «Analar mektebi yaki analar ushın óz balalarına baqlaw hám sóylewdi qalay úyretiw kerekligi haqqında qollanba», «Baqlaw álifbesi yaki ólshew haqqında kórsetpeli qollanba», «San haqqında kórsetpeli tálim» atlı kitapları basılıp shıqtı hám bul kitaplarda baslawısh tálimniń jańa metodları bayan etildi.

Pestalocci óziniń pútin uqıbın hám kúshin miynetkeshlerdiń awır ahwalın jaqsılawǵa sarıpladı. Ol 1827 jılı qaytıs boldı.

Pestalocci hámmeniń tárbiya hám ilim alıw huqıqına iye bolıwı lazım degen talaptı qoyıwı menen birge mektepler jámiyetti sociallıq tárepten ózgertiwdiń áhmiyetli quralı bolıwı lazım dep kórsetedi. Onıń pikirinshe, hár bir adamnıń haqıyqıy kúshleri háreketke kelip, bekkemlengende ǵana eń áhmiyetli sociallıq máseleler óz sheshimin tabadı, túpkilikli sociallıq ózgerisler júz beredi. Buǵan tárbiya jolı menen ǵana erisiw múmkin.

Pestaloccidiń pikirinshe miynet shaxstı tárbiyalaw hám rawajlandırıwdıń eń áhmiyetli quralı, miynet shaxstıń tek fizikalıq kúshin emes, al aqılında ósiredi, onı ádep-ikramlı etedi. Sonday aq ol tárbiyanıń maqseti shaxstıń barlıq tábiyǵıy kúshlerin hám qábiletlerin hár tárepleme, bir-birine uyǵın tárizde ósiriw.Tárbiyanıń tárbiyalanıwshıǵa tásiri onıń tábiyatına uyǵın bolıwı kerek dep kórsetedi.

Balanı tárbiyalawdı onıń tuwılǵan kúninen aq baslawımız zárúr: «Bala tuwılǵan saat-oǵan tálim beriwdiń birinshi saatıdur». Sol sebepli haqıyqıy pedagogika ananı tuwrı tárbiyalaw metodları menen qurallandırıwı kerek. Pedagogika óneri bolsa usı metodikanı hár bir ana, sonıń ishinde ápiwayı diyxan hayalda mengerip alatuǵınday etip ápiwayılastırıp beriwi lazım. Shańaraqta tábiyatqa muwapıq etip berilgen tárbiya mekteptede dawam etiwi tiyis dep jazadı.

Pestalocci tálim teoriyasına góre tárbiyalaw eń ápiwayı elementlerden baslanıp, áste-aqırınlıq penen quramalıraq dárejege ósip barıwı kerek.

Pestaloccidiń elementar tálim teoriyası dene tǵrbiyasın, miynet tárbiyasın, ádep-ikramlılıq hám estetikalıq tárbiyanı, sonday aq aqıl tárbiyası hám oqıtıwdı óz ishine aladı. Ol tárbiyanıń áne usı táreplerin bir-birine baylanıstırıp alıp barıwdı usınıs etti.

Pestalocci insan shaxsın kamalatqa jetkeriwde dene tárbiyasınıń áhmiyetine úlken itibar qarattı hám onı shaxstıń ósiwine sanalılıq penen tásir kórsetiwdiń birinshi túri dep esapladı. Sonday aq joqarıda aytıp ótilgenindey oqıtıwdı miynet tárbiyası menen qosıp alıp barıw onıń pedagogikalıq tájiriybesi hám teoriyasındaǵı tiykarǵı qaǵıydalardıń biri boldı.

Pestalocci ádep-ikramlılıq tárbiyasınıń tiykarǵı wazıypası keleshekte sociallıq turmısta qatınasıp, payda keltire alatuǵın hám hámme tárepleri uyǵın kamal tapqan insanlardı jetilistiriwden ibarat dep túsinedi.

Pestalocci ádep-ikramlılıq tárbiyasın diniy tárbiya menen tıǵız baylanısqan deydi. Ol rásmiy dindi kritikalaydı hám tábiyǵıy din haqqında aytıp, adamlardıń joqarı ruwxıy sezimlerin ósiriwdi tábiyǵıy din dep túsinedi. Pestalocci «… qudaydı adamlar bir-birine mehir-muwhabbat kórsetilip atırǵan jerden izlegenin» ashıq aytadı. Eger adam qudaydı súyse, ol hámme adamlardı da súyetuǵın bolıp qaladı, sebebi hámme adam bir atanıń balasınday aǵa-ini hám apa-qarındaslardur, deydi.

Pestalocci oqıtıwdı ápiwayılastırıwǵa hám psixologiyalıq tiykarda qurıwǵa umtılıp, zatlar hám buyımlar haqqındaǵı hár qanday balimniń eń ápiwayı elementleri bar, adam sol elementlerdi ózlestire otırıp óz átirapındaǵı álemdi bilip aladı, degen pikirge keldi. Ol san, forma hám sózdi mine usınday elementler dep esapladı. Oqıtıw processinde bala ólshew jolı menen formanı, esaplaw jolı menen sandı, tildi ósiriw jolı menen sóylewdi bilip aladı. Solay etip, eleientar tálim dáslep ólshew, esaplaw hám tildi ósiriwden ibarat boladı.

Solay etip, Pestalocci baslawısh mekteptiń oqıw rejesin bir qansha keńeytirdi hám mektepte oqıtıwdıń metodikasın islap shıqtı.

Pestalocci kórsetpelilik principin oqıtıwdıń eń áhmiyetli tiykarı dep esapladı. Bul principti keńnen qollamastan turıp dógerek-átirap haqqında anıq túsinikke iye bolıwǵa, oy júgirtiw qábiletin hám tildi ósiriwge erisiw qıyın.

Balalarda jazıw kónlikpesin payda etiw ushın Pestalocci dáslep tuwrı hám iymek sızıqlardı-jazıw elementlerin sızdırıp, shınıǵıw isletiwdi usınıs etti.

Solay etip, Pestalocci dúńya pedagogikasınıń kózge kóringen teoretigi hám ámeliyatshısı sıpatında kambaǵallardıń balaların tárbiyalaw isine óziniń pútin kúshi hám bilimin sarıpladı. Ol adamnıń barlıq tábiyǵıy kúshlerin hám qábiletlerin bir-birine uyǵınlastırıp ósiriwdey wazıypanı tárbiyanıń tiykarǵı wazıypası dep bildi hám elementar tálim teoriyasın jarattı, bul teoriya XIX ásirde xalıq mekteplerin rawajlandırıwǵa járdem berdi.

Ataqlı nemis pedagogı Fridrix Vil’gel’m Adol’f Disterberg XIX ásir ortalarındaǵı german burjua-demokratiyalıq pedagogikasınıń progressiv úákili esaplanadı. Ol Vestfaliyadaǵı sanaat qalashası esaplanǵan Zigende hámeldar-yurist shańaraǵında dúńyaǵa keldi. Disterbergtiń ózi orta mektepte oqıp júrgen dáwirinde dogmatikalıq tálimge ómir boyı jek kóriwshilik penen qaraytuǵınlıǵın bildirgen edi. Ol 1808 jılı Gerborn universitetine kirip oqıdı, matematika, filosofiya, tariyxtı úyrendi, sońınan Tyubingen universitetine oqıwın ózgertip, onı 1811 jılı tamamladı. Keyinirek ilim menen shuǵıllanıp, filosofiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesin alıwǵa eristi.

Ol óz ómirin xalıqqa bilim beriw isine baǵıshladı hám dáslep Mers-Reynde, keyinshelik Berlinde oqıtıwshılıq seminariyalarına basshılıq etti hám olardı aldıńǵı orınlarǵa shıǵarıwǵa eristi. 1835 jılı ol «Nemis muǵallimlerin oqıtıw ushın qollanba» atlı kitabın baspadan shıǵardı. Bunnan tısqarı onıń matematika, nemis tili, geografiya, matematikalıq geografiya, astronomiyaǵa tiyisli 20 dan artıq sabaqlıq hám oqıw qollanbaları jarıq kórdi. Disterberg «Nemis muǵallimleriniń muǵallimi» degen húrmetli ataqqa sazawar boldı.

Disterbergte Pestalocci sıyaqlı tárbiyanıń eń áhmiyetli principi – onıń tábiyat penen uyǵın bolıwı, dep esapladı. Yaǵnıy tárbiya adamnıń tábiyǵıy kamal tabıwına qaray alıp barılıwı, oqıwshınıń jası hám jeke ózgeshelikleri esapqa alınıwı tiyis, dep túsindiredi.

Tálim jas áwladtıń hár tárepleme kamalǵa keliwine hám onıń ádep-ikramlılıq tárbiyasına járdem beriwi lazım. Oqıtılıp stırǵan hár bir nárse oqıw tárepten bahalı bolıw menen bir qatarda ádep-ikramlılıq áhmiyetkede iye.

Adol’f Disterberg rawajlandırıwshı oqıtıw didaktikasın jarattı, bul didaktikanıń tiykarǵı talapların tálimniń 33 nızamı hám qaǵıydası sıpatında bayanlap berdi. Disterberg dáslep tábiyatqa uyǵın qılıp, bala oylawınıń tábiyatınan kelip shıǵıp oqıtıwdı talap etti. Ol mısallardan qaǵıydalarǵa: buyımlar hám bul buyımlar haqqındaǵı anıq kóz aldına keltiriwlerden usı buyımlardı sıpatlawshı sózlerge ótiwdi usınıs etti. Oqıwshı-talabalardı olardıń seziw organları tikkeley seze alatuǵın buyımlar menen tanıstırıwǵa júdá úlken áhmiyet beriw menen bir waqıtta, shaxstıń óz seziw organları menen túsinip atırǵan pútin bir materialdı oylap kóriwi hám túsinip jetiwi zárúrligin túsindirip ótti. Disterberg usınıs etken kórsetpeli oqıtıw «jaqınnan uzaqqa», «ápiwayı nárselerden quramalı nárselerge», «ańsatıraq nárselerden qıyınıraq nárselerge», «málim nárseden námálim nársege» ótiw kerek, degen qaǵıydalar menen baylanıslı oqıtıw esaplanadı.

Disterberg úyrenilip atırǵan materialdı sanalı ózlestiriwge úlken áhmiyet berdi. Oqıwshılardıń úyrenilgen materialdıń áhmiyetin durıs hám anıq túsindirip bere alıwı usı materialdıń ózlestirilgenligin kórsetiwshi belgilerdiń biri esaplanadı, dep kórsetedi. Ótilgen material esten shıǵıp ketpesligi ushın onı tez-tez tákirarlap turıw kerek.

Disterbergtiń kórsetiwinshe jetiskenshilikke erisilgen sabaq hár dayım tárbiyalawshılıq xarakterde boladı. Bunday sabaq oqıwshınıń aqıl kúshin ósirip ǵana qoymastan onıń shaxsın, sezimlerin, minez-qulqın, ózligin kamalǵa keltiredi.

Disterbergtiń pikirinshe oqıtıw waqtında oqıwshılardıń intalılıǵın asırıw, olardı bilimler menen qurallandırıw oqıtıwshı jetekshilik roldi atqarǵanda ǵana ámelge asadı. Ol tálimniń nátiyjeli bolıwı sabaqlıqqa yaki metodqa emes, al muǵállimge baylanıslı dep esaplaydı. Onıń pikirinshe jaqsı oqıtıwshı óz pánin jaqsı biliw menen birge óz kásibin hám balalardı súyiwi kerek. Oqıwshı ózleriniń alǵa ilgerilep baratırǵanlıqların seziwi kerek. Jaqsı oqıtıwshı,-deydi Disterberg,-óziniń tárbiya principlerin ekilenbesten ámelde qollap baradı, bull principlerden qaytpaydı. Oqıtıwshı óz ústinde tınbastan islewi, izleniwi lazım. Sonda ǵana ol oqıwshılardı bilimlerdi iyelewde tabanlı bolıwǵa úyretedi hám óz jollarında ushıraǵan qıyınshılıqlardı jeńe alatuǵın etip tárbiyalaydı.

Disterberg oqıtıwshınıń bekkem xarakteri hám sabır-taqatlı bolıwı úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye dep kórsetedi. Muǵállim qattı qol hám talapshań bolıw menen birge ádalatlıda bolıwı kerek, tek sonda ǵana ol óz oqıwshılarınıń arasında úlken abıroyǵa erise aladı. Oqıtıwshı haqıyqıy insan bolıw menen birge bekkem erk-ıqrarǵa iye bolıwı lazım, dep kórsetedi.

Disterbergtiń pikirinshe «jaman oqıtıwshı haqıyqattı barlıǵın barday aytıp beredi, jaqsı oqıtıwshı bolsa sol haqıyqattı tabıwǵa úyretedi». Ol oqıtıwshılarǵa óz bilimlerin qalayınsha asırıw kerekligi haqqında bahalı másláhátler berdi, birinshi gezekte óz pánine baylanıslı ádebiyatlardı, sonday aq pedagogika hám psixologiyanı, tariyx hám ádebiyattı kóp oqıw kerek ekenligi haqqında aytıp ótti. Disterberg oqıtıwshılardı ámeliy pedagogikalıq sheberlik hám kónlikpeler menen qurallandırıwǵa úlken áhmiyet berdi.