Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

9.4. Batıs Evropada mektep hám pedagogikalıq pikirler. I. Pestalocci, A. Disterberglerdiń pedagogika ilimin rawajlandırıwdaǵı ornı.
Batıs Evropa mámleketlerinde quldarlıq jámiyetiniń ornın alǵan feodalizm V ásirde payda bolıp, XVIII ásirlerge shekem dawam etti. Feodalizm jámiyetinde feodal-pomeshik hám ruwxanıylar ústem klass úákilleri sıpatında húkimdarlıq eter edi.

Orta ásir feodallıq jámiyettiń turmısında din hám oǵan xızmet etiwshi ruwxanıylar júdá úlken roldi oynar edi. Batıs Eropadaǵı xristian dini feodallıq sistemanıń ideyalogiyalıq tiregi bolıp, ruwxanıylar onnan paydalanıp, qullıqtıń tásirinde jasaǵan diyxanlardıń qattı ekspluataciya etiliwin, xalıq massasınıń kámbaǵallıqta jasawın hám olardıń óz huqıqların tolıq ajıralıwın aqlawǵa urınar edi.

Orta ásirlerde úlken kúshke iye bolǵan katolik ruwxanıyları barlıq imkaniyatlardan paydalanıp, aǵartıwshılıqka qarsı ayawsız gúres alıp bardı. Din haqıyqattıń birden-bir tiykarı esaplanıp, ilimdi dinge xızmet ettirer edi. Nátiyjede ilim tarawında dóretiwshilik pikirlerdiń oyanıwına qattı tosqınlık etildi. Haqıyqatlıq penen qandayda bir adam óz pikirin aytsa ol ayawsızlıq penen jazaǵa tartılar edi.

Sol dáwirdegi barlıq tálim-tarbiya isleri ruwxanıylardıń qolında qural bolıp, tolıǵı menen diniy rux penen suwǵarılǵan edi.

Xristian dininiń táliymatına bola adam gúnálı bende bolıp tuwıladı, onıń gúnáli islerge bolǵan meyilin dozaq otı menen qorqıtıw arqalı sóndiriwge tárbiyalaw kerek.

Orta ásir Batıs Evropa mámleketlerinde eki toparǵa bólingen hám jeti pándi óz ishine alǵan oqıtıw baǵdarlaması júzege keltiriledi. Birinshi topar úsh pánnen ibarat edi hám sonıń ushın oǵan latınsha «trivium» dep at beriledi. Oǵan grammatika (latın tili grammatikası), ritorika hám dialektika kirer edi. Ekinshi topar tórt pánnen ibarat bolıp, «kvadrium» dep ataladı. Oǵan arifmetika, geometriya, astronomiya hám muzıka kirgizildi. Hámmesi bolıp bul jeti pándi «Jeti erkin kórkem óner (iskusstvo)» dep ataw dástúrge aylandı.

Bul oqıw pánleri áiyemgi Greciya tálim sistemasınan alınǵan edi, biraq orta ásirlerge kelip bulardıń hámmesine diniy mazmun berildi, diniy mániste túsindiriler edi. Máselen: grammatikanı oqıwdan maqset-muqadess diniy kitaplardı oqıwdı biliw, ritorika(dilwarlıq óner teoriyası)nı úyreniwden maqset diniy máresimlerde oratorlıq (dilwarlıq) etip, hámmeni óz awzına qaratıw, muzıka degende diniy muzıka, diniy qosıqlardı atqarıwdı úyreniw. Diaklektika pikir alısıw, báseklesiw óneri dep túsinilip katoliklik siyasatqa qarsı pikir aytıwshılarǵa soqqı beriwge tayallanıwdı hátteki matematikalarǵa diniy mánis beriledi. Geometriya shirkewlerdiń qurılıs ushın zárúr pán dep esaplanadı. Astronomiyadan diniy kalendarlardı dúziw ushın paydalanıldı. Hámme pánlerdiń ishindegi eń tiykarǵısı-teologiya dep esaplanar edi.

Orta ásirlerde bilim shirkew mektepleri arqalı beriledi edi. Shirkew mektepleriniń tiykarǵı túrleri-prixod mektebi (yaǵnıy bir shirkewge karaslı), magistr’ mektebi hám Bas shirkew yaki Episkop mekteplerinen ibarat edi.

Prixod mektepleri baslawısh diniy mektepler bolıp, onda ul balalar oqıtılǵan. Olar awıldaǵı shirkewge qaraslı bolıp, ondaǵı ruwxanıy yaki onıń járdemshisi oqıtıwshılıq uazıypasın atqarǵan. Ol jerde balalar xristian dini tiykarların, qaǵıydaların, diniy qosıqlar aytıwdı hám latın tilinde jazıwdı hám oqıwdı úyrenip edi. Ayrım mekteplerde balalarǵa baslawısh matematika elementleri úyretilgen.

Monastır mektepleri monastırldardıń janınan shólkemlestirilgenligi ushın solay atalǵan. Ol dáwirde monast’rlar tek diniy mekeme bolıp qalmastan ózine tán mádeniyat, aǵartıwshılıq orayları bolıp kelegen. Bul jerde kitaplardı kóshiriw arqalı kóbeytiw, kitapxanlar shólkemlestiriw islerin, ayrım monaxlar tárepinen ilimiy izertlew jumıslarıda alıp barılǵan. Monastır mekteplerinde balalardı oqıtıw ushın arnawlı túrde tayarlanǵan monaxlar tayınlanǵan. Monastır mektepleriniń kóbinde prixod mekteplerinede oqıtılatuǵın pánlerden tısqarı «jeti iskusstvo» ǵa kiretuǵın pánler oqıtılǵan.

Monastır mekteplerinde basta keleshekte monax bolıwǵa qáleytuǵın er balalar qabıl etilgen. Keyinshelik bul mekteplerge oqıwdı qálegen hámme adamlar qabıllanǵan usı sebepli monastır mektepleri «ishki mektep» (tek monax bolıwdı qálewshiler ushın) hám «sırtqı mektep» (monastır diywalınıń sırtında, barlıq oqıwdı qálewshiler ushın), dep bólingen eki mektepten ibarat bolǵan.

Bas shirkew yaki episkop mektebi oraylıq diniy oqıudaǵı Bas shirkewge (Soborǵa) qaraslı mektepler bolǵan. Bul mekteplerge tek ǵana er balalar bilim alıp, oqıw latın tilinde alıp barılǵan. Ədette bul jerde joqarıda aytılǵan «jeti pán» nen tısqarı teologiya (din qaǵıydaları) tiykarǵı pán sıpatında oqıtılǵan. Daslebinde bul mektepler ruwxanıylar tayarlawdı maqset etken, keyinshelik hámme qálewshilerdi qabıllay bergen. Sebebi sawatlı adamlarǵa talap kúnnen-kúnge kúsheymekte edi. Bul mekteplerde monastır mektepleri kibi «ishki» hám «sırtqı» episkop mektepleri bolıp ekige bólingen.

Bul mekteplerdiń hámmesinde bolıp, turmıstan pútinley ajıraǵan edi. Onda shirkew tárepinen tastıyqlanǵan diniy sabaqlar tek yadlatıw menen sheklengen. Oqıw jılınıń baslanıw uaqtı, klasslarǵa ajıratıw bolmaǵan. Barlıq balalar aralasıp oqıy bergen. Lekin bul mekteplerde tártip qattı bolıp, onı buzǵan oqıwshılarǵa dene jazası (sabaw, ash qaldırıw h.t.b.) qollanılǵan.