Pratov, A, to

m










28-rasm.
Makkajo⁴xorining
qo⁴shimcha ildizlari.


1.0‘simlik organizmi qanday organlardan tashkil topgan?

2. 
   Ildiz tuzilishiga qarab qanday turlarga bodinadi?
   
3. 
   Ildiz tizimi deb nimaga aytiladi?
   

39

0‘simliklaming nomi	0‘q ildizli	Popuk ildizli
Bosh piyoz
Lola
G‘o‘za
Bug‘doy
Turp
Makkajo‘xori

Ildizning turlari bilan tanishish Gerbariy qilingan o‘simliklar misolida ildiz turlarini o‘rganing. Ulardan qaysilari o‘q va popuk ildiz tizimi ekanligini kuzating. Ildiz tizimining rasmini chizing. 2. Makkajo‘xori, ajriq, qulupnay misolida qo‘shimcha ildizlami ko‘rib chiqing va rasmini chizing. 3.0ziq moddalar to‘playdigan o‘q ildizdan hosil bodgan ildizmevalar: sabzi, lavlagi, rediska, sholg‘om, turpni ko‘rib chiqing va rasmini chizing. 4. Sizga tanish bodgan o‘simliklar asosida quyidagi jadvalni toddiring: 0‘simliklaming nomi	Ildizlaming turlari	Ildiz turi

8. 
   §. ILDIZNING TASHQI VA ICHKITUZILISHI
   

0‘simliklarning turiga qarab ildizning yuzasi oqish, qoramtir, sargGsh rangli po‘stloq bilan qoplangan bodadi. Po‘stloqning usti esa lupada yaxshi ko‘rinadigan ildiz tuk- chalari bilan qoplangan. Ma’lumotlargakoGa, bir tup o‘simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa, uzunligi 20 km gacha yetishi mumkin.
Ildizning ichki qismi ancha murakkab tuzilgan. Uni mikroskopda ko‘rish uchun maxsus preparat tayyorlanadi.


40

29-rasm. Ildiz tukchalari:

1. 
   ildiz tukchalari;
   
2. 
   po‘sti; 5-nay lari.
   

Buning uchun ildiz bodaklaridan
ko‘ndalangiga yupqa parrak kesib
olinib, buyum oynasidagi suv tom-
chisiga yoki glitseringa qo‘yiladi.
So‘ngra unga rang beriladi va ustiga
qoplagich oyna yopib qcdyiladi.
Mikroskopda ildizning sirtqi qismi
hujayralardan tuzilganligini va shu
hujayralarning ayrimlaridan ildiz
tukchalari chiqqanligini ko‘rish
mumkin (29-rasm).
Har bir ildiz tukchasi bitta uzun
hujayradan tashkil topgan. Bu hujayra esa yupqa qobiq,
sitoplazma va yirik maghzdan tashkil topgan. Ildiz ana shu
tukchalari orqali tuproqdan suv va unda erigan oziq modda-
larni shimib oladi. Ildiz tukchalarining faoliyati 10-20 kun
davom etadi. Keyin ildizning uchidagi bodinuvchi qismidan
yangi ildiz tukchalari o‘sib chiqadi. Bu jarayon o‘simliklarda
uzluksiz davom etadi. Natijada ildiz tukchalari tuproqning
ichkari qatlamlariga kirib
boradi va o‘simlikni kerakli
oziq bilan ta’minlab turadi.
Ildizning po‘sti o‘ziga xos
hujayralardan tashkil topgan.
Po‘st hujayralari tirik, yuma-
loq va yupqa qobiqli bodadi.
Hujayralar o‘rtasida havo bi-
lan to ‘ lgan oraliq bo ‘ shliqlari
bo‘lib, ildizdagi hujayralar
ana shu havo bilan nafas ola-
di. Ko‘ndalangiga kesilgan
ildizning o‘rta qismida qalin
devorli yirik teshikchalar
ko‘rinadi. Bu teshikchalar





30-rasm.
Ko‘ndalangiga kesilgan
ildizning mikroskopda
ko⁴rinishi:
-ildiz tukchalari; 2-po‘sti;
5-naylari.


41

4

o‘rta (markaziy) qismdagi naychalar-
dan iborat (30-rasm).
Agar yosh ildiz uzunasiga kesib
qaralsa, naychalar juda uzun hujay-
ralardan tashkil topganligini kodish
mumkin. Vaqt odishi bilan hujayralar
qobigd qalinlashadi va ulardagi sito-
plazma bilan magdz nobud bodadi,
hujayralar orasidagi to‘siqlar yo‘qo-
ladi. Natijada ketma-ket joylashgan
bunday hujayralarning bir nechtasidan
uzun naychalar paydo bodadi. Tup-
roqdan so‘rib olingan suv va unda eri-
gan oziq moddalar shu naychalar orqali
yuqoriga, ya’ni ildizdan poya, shox
va barglargacha ko‘tariladi. Bundan
tashqari, yosh ildiz uzunasiga kesib qa-
ralsa, undabir-biridan aniq farq qiladigan
to‘rtta qismni ko‘rish mumkin (31 -rasm).
Ildizning uchini ildiz qinchasi o‘rab
turadi.
Makkajo‘xorining ildizi poyadan atrofga 2 m, bosh piyozniki 60-70 sm gachayoyiladi. Makkajo‘xorining 1 mm² so‘rish qismida 700 ta ildiz tukchalari bo‘ladh


31-rasm.
Ildizning qisralari (zonalari): /-ildiz qinchasi;

2. 
   o‘suvchi;
   
3. 
   so‘ruvchi;
   
4. 
   o‘tkazuvchi.
   

2. 
   Ildiz tukchasining tuzilishi mikroskopda qanday
   ko‘rinadi?
   
3. 
   Ildizning ko‘ndalang kesigi qanday qismlardan
   iborat?
   
4. 
   Ildizning uchi qanday qismlardan tashkil topgan?
   

Bug‘doyning yosh maysasini tuproqdan ehtiyotlik
bilan sug‘urib, diqqat bilan kuzating va uning qaysi
qismiga nima uchun tuproq yopishganini aniqlang.








42

ll-§. ILDIZNING 0‘SISHI VA NAFAS OLISHI

0‘simliklarning yerosti qismi, ya’ni ildizi yerusti
qismiga qaraganda tez o‘sadi. 0‘simliklar turiga va o‘sish
sharoitiga qarab, ildizlar turlicha tezlikda o‘sadi. Masalan,
g‘o‘za nihollarining ildizi bir kecha-kunduzda 2-3 sm
o‘sadi. Bunda o‘sish ildiz uchidagi hujayralaming bodinishi
hisobiga sodir bodadi. Agar ildizning uchi chilpib tashlansa,
u bo‘yiga odishdan to‘xtab, asosiy kuch yon ildizlargaberila-
di. Uchi chilpib tashlangan ildizlarda yon ildizlar tuproqning
oziq moddalarga boy yuqorigi qatlamiga taralib, baquvvat
bodib o‘sadi. Dehqonlar pomidor, karam, bulg‘or qalam-
piri kabi odimliklardan mod hosil olishda odimliklarning
ana shu xossasidan foydalanadilar. 0‘simliklarni urug‘dan
o‘stirib, keyin boshqa joyga ko‘chirib odqazishning boisi
ham shunda.
Ildiz qinchasi-ildiz qinchasi uning
ana shu o‘suvchi qismidagi yosh, nozik
hujayralami tashqi ta’sirdan saqlaydi. Il-
diz qinchasi bir necha qavat hujayradan
tashkil topgan. Uning ustki qatlamidagi
hujayralar tuproq zarrachalariga to‘qna-
shib nobud bodadi va hujayralaming
bodinishi hisobiga yangi hujayralar
hosil bodadi.
Yantoq bor joyda suv bor deyishadi.
Haqiqatan ham, uning ildizi yerga 30 m
gacha chuqur kirib boradi va yerosti
suvlaridan foydalanadi (32-rasm).
Demak, ildizlar bodinish qismi-
dagi hujayralaming bodinib ko‘payishi
hisobiga bo‘yiga o‘sadi.
0‘simliklarning boshqa organlari
singari ildizi ham nafas oladi. Tuproq-
dagi havo tirikhujayralargakirib boradi.
43





32-rasm.
Yantoqning
o‘q ildiz tizimi.




0‘simliklar ildizi yetarli darajada havo olishi uchun urug‘
yumshoq yerga ekiladi. Hosil yetilguncha yer bir necha marta
yumshatiladi. G‘o‘zani, sabzavot va poliz ekinlarini chopiq
qilishning boisi ham shunda.
Qatqaloqda va tuproqda havo kam bodadi. Shuning uchun
barcha daraxt va butalaming tagini vaqti-vaqti bilan yumshatib
turish tavsiya etiladi. Bahorgi yomgdrlardan va yer sug‘oril~
gandan keyin tuproq zichlashib, ildizning nafas olishi qiyin-
lashadi vauchki qismi chirib ketadi. Havo yetishmasligi tufayli
o‘simliklar kasallanadi va hosili kamayib ketadi. Shuning
uchun tuproq unumdorligini oshirishda sug‘orish qoidalariga
rioya qilish zarur.

1. 
   Ildiz qaysi qismidan o‘sadi va buni qanday isbot-
   lash mumkin?
   
2. 
   Asosiy ildizni chilpishdan maqsad nima?
   
3. 
   Ildiz qinchasining vazifasini tushuntirib bering.
   
4. 
   Tuproqdagi havo ildizlarga qanday ta’sir etadi?
   
5. 
   Tuproqni yumshatishning ildiz va hosil uchun
   ahamiyati nimadan iborat?
   

1. 
   Uyingizda tajriba uchun o‘stirilayotgan loviya va
   bug‘doy maysalarining ildizi qanday o‘sishini
   kuzating.
   
2. 
   Maktab tajriba uchastkasidagi yoki issiqxonasidagi
   ekinlaming tagini yumshating.
   

12. 
    §. ILDIZNING TUPROQDAN
    

SUV VA MINERAL MODDALARNI SHIMISHI
0‘simliklar ildizining muhim vazifasi tuproqdan suv va unda erigan oziq moddalami shimib olib, yerusti qismiga uzatishdan iborat (33-rasm).
Quyida suv va unda erigan oziq moddalami ildizdan barg- gacha kodarilishi bilan tanishamiz. Tuproqdagi suv va unda


44




erigan oziq moddalar dastlab
ildiz tukchalari ga, so‘ngra ular
bilan yonma-yon joylashgan
podtloq hujayralariga odadi.
Huj ayradan huj ayraga so dilgan
suv va unda erigan oziq mod-
dalar ildizning odkazuvchi qis-
miga yetib boradi va u yerdan
odimlikning yer usti qismiga
kodariladi.
Boshqa tirik organizmlar kabi, odimliklar ham suv bilan tirik. Ularda boradigan ko ^cpgina biologikj arayonlar suv tufayli amalga oshadi. Eng muhimi, suvda odimliklar uchun zarur bodgan oziq moddalar erigan ho Ida bodadi. Suv orqali ular hujayra, to‘qimalarga va odimhklarning boshqa organlariga odadi. Suv yetarli bodganda odimliklar hujayrasi tarang ho- latdabodadi. Aks holda, o‘simliklar sodib qoladi. Sodigan o‘simliklarga suv quyilganda, ular qanday qilib tiklanishi sizga madum.