Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

Reproduktiv 
xulq-atvor-oilada 
aniq 
miqdorda 
farzandlar 
dunyoga kelishiga qaratilgan harakat va munosabatlar tizimidir. 
Tug‘ilish darajasi (u yoki bu hududda, 
shaharda, 
regionda, mintaqada) demografik ko‗rsatkichlar orqali o‗lchanadi 
(tug‘ilishning umumiy va summar koeffisiyenti, tug‘ilishning maxsus 
koeffisiyenti).Ularning biri demografik struktura(aholining jinsi ,yoshi, 
nikoh holati va boshqa ko‗rsatkichlar), boshqasi reproduktiv xulq-atvor-

---

70 
unga ko‗ra oiladagi farzandlarning o‗rtacha soni yoki ayolning hayoti 
davomida ko‗rgan farzandlarining o‗rtacha soni. 
Hosildorlik deganda ayol va erkakning farzandlarni dunyoga 
keltira olish qobiliyati
nazarda tutiladi. 
Tadqiqotlar 
ko‗rsatishicha, hosildorlikning nazariy diapozoni keng,u bepushtlik va 
35 tagacha tug‘ish oralig‘ini o‗z ichiga oladi. Lekin real voqyelikda 
insonning o‗rtacha hosildrligi hayoti davomida 15-16 tug‘ilishdan
oshmaydi. 
Bepushtlik-yetuk organizmning farzand ko‗rishga qobiliyatsizligi, 
odatda 3 yilgacha
farzand ko‗rmagan (kontrasepsiyasiz ) oilalar 
bepusht hisoblanadi. 
Bepushtlik-tug‘ilishning mavjud emasligi, ya‘ni infertillikning, 
ya‘ni tug‘ish mavjud emasligining omillaridan biri. Infertillik, 
shuningdek bola tashlash (abort), butun reproduktiv davrda jinsiy 
aloqaning bo‗lmasligi, farzandlarning o‗limi, nikoh juftlarining ba‘zi 
omillarga ko‗ra bir-biridan ajralishi natijasi bo‗lishi mumkin. 
Reproduktiv jarayon – oilaning yoki individning farzandlar 
tug‘ilishi Bilan bog‘liq bo‗lgan hodisa va harakatlar ketma-ketligidir. 
Reproduktiv 
sikl 
– 
asosiy 
reproduktiv 
hodisalarning 
takrorlanuvchi ketma-ketligi.
Oila sotsiologiyasi-sotsiologiyaning asosiy yo‗nalishlaridan biri 
bo‗lib, bu fan oilani nikoh asosida tashkil topgan, jamiyat taraqqiyotida 
muhim ijtimoiy vazifalarni bajaruvchi sotsial institut sifatida 
o‗rganilmoqda.
Oila sotsiologiyasining alohida o‗z vazifalari mavjuddir. Ularga 
jamiyat taraqqiyoti davomida oilaning mohiyati va faoliyati o‗zgarib 
borishini aniqlash, nikoh va oila evalyusiyasini o‗rganish, oilani tashkil 
topishi va taraqqiyoti avlodlarning o‗zaro ta‘sirini aniqlash, oila 
tarbiyasi, oilaning reaktiv faoliyatining va oila huquqining ijtimoiy 
mohiyatini ochib berish, mehnat taqsimotida oila o‗rnini o‗rganishga 
kiradi.
Oila sotsiologiyasi oilaning tabiiy, biologik, nikoh, qarindoshlik, 
ma‘naviy iqtisodiy va huquqiy munosabatlar asosida insonlarni 
biriktiruvchi eng kichik bir bo‗lagi sifatida o‗rganilar edi, uning jamiyat 

---

71 
bilan o‗zaro bog‘ligiga asosiy e‘tiborni qaratadi. Chunki, jamiyat tashkil 
topishida uning davomiyligini ta‘minlashda oila ijtimoiy demografik 
manba hisoblanadi. Insonning dunyoga kelishi, yangi avlod paydo 
bo‗lishi, avlodlar almashinuvi asosan oilada sodir bo‗ladi. Farzand 
tug‘ilib, kamolga yetib, shaxs sifatida shakllangunga qadar lozim 
bo‗lgan barcha ta‘lim-tarbiya oila muhitida beriladi. Insonning ota-ona, 
qarindosh urug‘iga, qariyalarga, atrof-muhitga va tabiatga bo‗lgan 
munosabatlari dastlab oilada boshlanadi. Shu bilan birga oila urf-
odatlarini avloddan-avlodga yetkazuvchi sotsial institut hisoblanadi. 
Oila asosini erkak bilan ayol o‗rtasida nikoh birligi tashkil etadi. 
Oila faqat erkak bilan ayol munosabatini emas, balki er bilan xotin, ota-
onalar bilan bolalar munosabatini ifodalaydi. 
Oila jamiyat bag‘rida tashkil topadi, taraqqiyo etib borar ekan, o‗zi 
ana shu jamiyatning kichik bir bo‗lagi sifatida namoyon bo‗ladi. 
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, oila taraqqiyotiga ta‘sir 
etadi. Oilada ta‘lim-tarbiya xususiyatlari esa jamiyatda o‗z aksini topadi. 
Shuning uchun ham, oila va jamiyat o‗zaro bog‘liq holda taraqqiy etib 
rivojlanadi. Oila taraqqiyotini uch yo‗nalishda tanlash maqsadga 
muvofiqdir. 
1. Oilaning demografik taraqqiyoti 
2. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti. 
3. Oilaning iqtisodiy taraqqiyoti. 
Oilaning demografik taraqqiyoti deganda oilaning miqdori, 
shaklanishi va demografik tarkibi ma‘lum davrlarda o‗zgarib borishi 
tushuniladi. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti esa oila a‘zolarining 
ma‘lumotliligi darajasi, ijtimoiy mavqyei salomatligi borasida o‗zgarish 
hamda ularning ta‘lim-tarbiya, urf-odat, fan va madaniyat tabiatda va 
jamiyatda bo‗lgan munosabatlarini takomillashib borishidir. Oilaning 
oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa yashash uchun bo‗lgan 
narsalar bilan ta‘minlanishi darajasining o‗zgarib borishi uning iqtisodiy 
taraqqiyotini belgilaydi. Ko‗rinib turibdiki, oila o‗z mohiyatin bilan 
jamiyat hayotida turli qirralarni aks ettiradi. Shuning uchun ham oila 
qator fanlarni o‗rganish mavzusidir. Bularga etnografiya, demografiya, 
tarix va sotsiologiya fanlari kiradi, ular oila vazifalarini va taraqqiyot 

---

72 
yo‗nalishlarini alohida tomonlarini o‗rganadi. Masalan, iqtisodiyot oilani 
jamiyat taraqqiyotida iste‘molchi guruh sifatida o‗rgansa, etnografiya 
oiladagi urf-odat, qadriyatlarni etnik ko‗lamda o‗rganadi, demografiya 
esa asosiy e‘tiborini oilaning eng muhim vazifasi bo‗lishi avlod 
davomiyligini ta‘minlashga qaratadi. Oila paydo bo‗lganidan to hozirgi 
davrlarga qadar uning turlari va ijtimoiy-demografik tarkibi muntazam 
o‗zgarib bormoqda. Oila turlari va tarkibida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar 
va ularga ta‘sir etuvchi omillarni jamiyat taraqqiyotinng har bir 
bosqichlari uchun alohida o‗rganish ham oila sotsiologiyasini asosiy 
yo‗nalishlaridan biri oilaning mohiyati va faoliyatini o‗rganishdir. Oila 
mohiyati uchun faoliyati, ya‘ni u bajarayotgan vazifalar bilan 
belgilangan. Oilaning eng muhim vazifasi - bu farzandlarning tuilishi, 
ya‘ni jamiyat davomiyligini ta‘minlovchi yangi avlod yaratishdir. Oila 
bugungi shaklida oila a‘zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, 
iqtisodiy-mulkiy, ma‘naviy-mulkiy, psixologik munosabatlar, o‗zaro 
javobgarlik his-tuyg‘ulari bilan bog‘lanib turadilar. Oilada har bir oila 
a‘zolarining o‗z ijtimoiy o‗rni bordir. Oila paydo bo‗lib to tugagunga 
qadar bir qancha bosqichlarda o‗tadi. Ular oilaning tashkil topishi 
(nikohga kirish) birinchi farzandi tug‘ilishi (farzand ko‗rish faoliyatining 
boshlanishi) oxirgi farzand tug‘ilishi, oxirgi farzandning oilada bo‗lishi, 
oilasini tashkil etgan er yoki xotinning dunyodan ko‗z yumushi. 
Yuqorida keltiradigan jarayonlar oilaning hayoti davrlari bo‗lib, oila 
davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi.
Ushbu davrlarning har biri o‗ziga xos xususiyatlari ijtimoiy-
iqtisodiy muammolari mavjuddir. Oila tarbiyasi masalalarini o‗rganish 
ham oila sotsiologiyasidan keng o‗rin olgandir. Oila tarbiyai oilada ota-
onalar, katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash bo‗lib, yosh 
avlodni har tomonlama rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. Oila 
tarbiyasida oilaviy tartib, oila a‘zolarining bir-biriga munosabati, ota-
ona va katta kishilarning xulq-atvori, madaniy va siyosiy saviyasi, oila 
byudjeti asosiy omil hisoblanadi.
Bolaning garmonik tarbiyasini oilaviy tarbiyasiz amalga oshirish 
mumkin emas. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan birga qo‗shib olib 

---

73 
borilishi va u bilan mustahkamlanishi lozim, tarbiyaning har ikki 
shaklini bir-biriga qarama-qarshi qo‗yish aslo mumkin emas.
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham oila erki, 
er-xotin munosabati, xotin-qizlarning jamiyatda tutgan o‗rni, uning 
xonadondagi mavqeyi masalalari turli o‗rinlarda har xil munosabatlar 
bilan maxsus qayd etilgan. Izohlangan «Avesto» ning juda ko‗p 
o‗rinlarida bevosita ayollar madhini uchratamiz. Jumladan: «Biz 
ayollarni hamisha hurmat qilganmiz» deyiladi. Zardusht bo‗lsa «Ayol 
huquqini taxqir etmoq yomon amaldir, u nodonlik belgisidir» deydi. 
Yashtlarda yana o‗qiymiz: «O‗g‘il bolalarga nisbatan qiz bolalar ilm-u 
donish o‗rganishga kirishsinlar. Zeroki, ular ota-ona manzilida bo‗lgan 
vaqtlarida ota xonadonini tartibga solib, ziynat berib yursalar, jufti xaloli 
manziliga borgach, bola tarbiyasi, kelajak nasli ta‘limi bilan mashxur 
bo‗lmoqlari lozim bo‗ladi». Avestoda oila butunligini saqlash nikoh 
tartiblari, er-xotinning majburiyati, nikohni bekor qilinishi sababi va 
shartlari xiyla batafsil bayon etilgan. Uylantirmoqchi, oila qurmoqchi 
bo‗lgan har bir kishiga yo‗l ko‗rsatmoq va moddiy yordam ham 
mazxablarning vazifasidir. 
Zardusht deydi: «Ey oila qurayotganlar, ya‘ni yigit, qizlar, Sizlarni 
ogohlantirib shuni aytmoqchimanki, har biringiz pokiza hayot yo‗lida 
g‘ayrat qilingiz». Avestoda oila qurish jufti-xalol tanlashda shoshma-
shosharlikka yo‗l qo‗ymaslik, ota-ona, keksalar maslahatiga quloq tutish 
xususida ham diqqatga molik mulohazalar mavjud. Yaxshi bilan 
yomonni fikrlarshga diqqat qiling. Xullas, zardushtiylik dinning 
muqaddas kitobi «Avesto»da ajdodlarimizning oila va xotin-qizlarni 
mukarram tutish haqida peshqadam fikrlarni o‗z ifodasini topgan. Eng 
muhim zardushtiylik e‘tiqodidagi bobolarimiz oilani jamiyatning 
muqaddas bo‗lgan bo‗lagi deb bilib, uning rivoji, ravnaqi, 
mustahkamligi uchun tizimlarning o‗rganish sotsiologiyani maxsus 
yo‗nalishlari hisoblanadi. Sotsial institut nizom, qoidalar yoki ularni 
to‗plashni, mahkama, muassasalarni bildiradi. 
Sotsial institutlari ijtimoiy hayotni tashkil etishning idora etishning 
(boshqarishning regulyasiya qilishning) barqaror shakllarini o‗rgatuvchi 
sohadir. Sotsial institut qisqacha ta‘rifda, odamlar sotsial tashkillashgan 

---

74 
va regulyasiya qilinadigan faoliyatlarni anglatadi. Sotsial institlar xatti-
harakatini nisbatan barqaror shakllar namunalarini avloddan-avlodga 
o‗tuvchi an‘analar, odatlarni qayta takror xosil qilishini ham ta‘minlaydi. 
Jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma‘naviy, huquqiy va xalqaro sohalarga 
xos bo‗lgan sotsial institutlarini ajratib ko‗rsatish mumkin. siyosiy 
institutlar muayyan hokimiyatni mavjudligini, iqtisodiy institutlar esa 
moddiy ne‘matlarini ishlab chiqarishning taqsimlanishini ta‘minlaydi. 
Jamiyatning muhim institutlaridan biri oila hisoblanadi. Uning faoliyati 
(ota-onalar va bolalar o‗rtasidagi tarbiya usullari) huquqiy va ijtimoiy 
normalar bilan belgilanadi. 
Bundan tashqari jamiyatda bir qator ijtimoiy-madaniy institutlar 
(maorif, sog‘liqni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, fan 
institutlar) amal qilinadi. 
Sotsial institutlar sotsial muhit bilan o‗zaro ta‘sirda bo‗ladi. Bu 
o‗zaro ta‘sir normal tarzda, shuningdek, normaning buzilishi sharoitida 
ham bo‗lishi mumkin. Amal qilish doirasi va vazifalariga qarab sotsial 
institularning quyidagi ko‗rinishlarini ajratib ko‗rsatish mumkin: 
1. Relesion institutlari-bu institutlar jins va yoshdan tortib to kasb 
mashg‘ulot turi va qobiliyati mezonlariga asoslanib jamiyatning roliga 
oid tarkibini aniqlab beradi. 
2. Reguliativ (idora etish) sotsial institutlar. Bu institutlar shaxsiy 
maqsadlarining jamiyatda amal qilib turgan normalariga daxlsiz holda 
amalga oshirish chegaralarini va bu chegaralardan chiqib kelganda 
qo‗llaniladigan sanksiyalar belgilab turadi. 
3. Integrativ (uyg‘unlashuvchi) sotsial institutlar. Bu institutlar bir 
butun tuzimga jamiyat manfaatlarini qondirishga mas‘ul bo‗lgan sotsial 
rolni ifodalaydi... 
4. An‘anaviy sotsial institut. Bu institutlar odat, marosimlar (norma 
bilan bog‘liqdir) va qarindosh-urug‘chilik tomonidan qat‘iy belgilangan 
norma bilan bog‘liqdir. 
5. Madaniy sotsial institutlar. Din, san‘at, adabiyot bilan bog‘liq. 
Hozirgi zamon sivilizasiya tomon qadam tashlayotgan mustaqil 
mamlakatimizda yangi makonga monand bo‗lgan sotsial institutlar 
shakllanishi jarayoni ro‗y bermoqda. Bular iqtisodiy sohada demokratik 

---

75 
hokimiyatning 
turli 
bo‗g‘inlari 
faoliyatini ta‘mirlovchi sotsial 
institutlardir. Demokratik tamoyillar, qadiriyatlar va institutlar 
hayotimizning barcha sohalariga tobora ko‗proq kirib bormoqda. 
O‗zbekistonning va mintaqaning mavjud sharoitlaridan o‗z mazmuniga 
ega bo‗lmoqda. Jamiyatning ijtimoiy-siyosiy sohasida demokratik 
institutlarni shakllantirish siyosiy tizimidan isloh qilishiga va ijtimoiy 
hayotni demokratiyalash jarayonlariga jo‗shqinlik baxsh etishga 
qaratilgandir. Ya‘ni, muhimi-bu ish islohotlarning olg‘a bosishga 
yo‗naltirilganligidir. Birinchi navbatda, jamiyatda mavjud manfaatlari va 
munosabatlarining mujassam holda ifodalovchi ijtimoiy-siyosiy institut 
bo‗lmog‘i lozim bo‗lgan demokratik, huquqiy davlatning qaror topishi 
jarayonining ko‗rsatib o‗tish darkor. 
Revolyusiyadan oldin hozirgi O‗zbekiston hududi Rossiya 
imperiyasidan ham ham iqtisodiy, ham madaniy tomondan orqada 
qolgan edi. O‗rta Osiyo xalqlari oilalarini o‗rganayotgan tadqiqotchilar 
rivojlanish jarayonida bir-birini o‗rnini olgan oilaning ikki turi (2 fazosi) 
ga duch keladilar. 
1. Katta patriarxal oila. 
2. Kichik individual oila. 
Oktabr revolyusiyasiga qadar o‗zbek aholisi uchun katta oilalar 
xarakterli edi. Aholi ko‗pincha qadimdan mavjud bo‗lgan katta 
bo‗linmagan oilada yashardi. XIX asr ikkinchi yarmida katta patriarxal 
oila sekin-sekin bo‗linib, oilaning oraliq varianti yuzaga kela boshladi. 
Katta patriarxal oilaga kiruvchi insonlarning soni kamayib, XX asrning 
boshida bu son 10-12 kishini tashkil qilardi. Ba‘zi oilalar esa bir necha 
o‗nlab, ba‘zida 60-70 kishigacha tashkil topgan edi. Bu oilalar o‗z ichiga 
bir necha avlodning nikoh juftlarini olgan edi: ota-ona, ularning 
uylangan o‗g‘li, kabilar. 
XX asrning boshi uchun 3 emas balki 2 avlod nikoh juftlari: ota-
ona va ularning uylangan o‗g‘illari yashashi xarakterli edi. Bo‗linmagan 
murakkab katta oilaning iqtisodiy asosi bo‗lib, otaning qo‗lida saqlanib 
qolgan yer va boshqa ishlab chiqarish vositalari xizmat qiladi. O‗rta 
Osiyoning 
Rossiyaga 
qo‗shib 
olinishi 
davrida 
tovar 
pul 
munosabatlarining rivojlanishi va o‗zbek xalqi xayotiga kapitalizm 

---

76 
elementlarining kirib kelinishi, shuningdek ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi katta, murakkab bo‗linmagan oila turining buzilish 
jarayonining tezlashishiga olib keladi. Aka-ukalar otasining o‗limidan 
so‗ng alohida yashashni boshlashadi. An‘ana va odatga ko‗ra kichik 
o‗g‘il butun umr ota-ona bilan yashashi, otaning o‗limidan so‗ng uy va 
xo‗jalikni meros qilib olishi kerak edi. Katta bo‗lmagan oilalar bilan 
birga o‗sha paytda o‗zbeklarda individual kichik oila mavjud bo‗lgan. 
Ular er-xotin va ularning voyaga yetmagan o‗g‘li, farzandlaridan tashkil 
topgan. Kichik oilalar 2 xil tashkil topgan: 
1. Katta oilaning bo‗linishi. 
2. Nikoh juftining to‗ydan keyin alohida yashashni boshlagan. 
Keyinchalik bu kichik oilalar bari bir bo‗linmagan murakkab 
oilalarga aylangan, ya‘ni farzandlar uylanib, ota-onalar bilan 
yashayvergan. Revolyusiyadan oldingi O‗zbekistonda oilalar islom dini 
asosida qurilgan bo‗lib, islom va shariat bo‗yicha er doimo oila boshlig‘i 
hisoblangan. Ayollar hali o‗ziga xos o‗rinni egallashgan: ona yuqori 
pog‘onada, uy yumushlarining katta qismini bajaruvchi kishilar esa quyi 
pog‘onada turadi. Otaga qarshi gapirish, u bilan bahslashish mumkin 
emas edi. Ota o‗g‘liga o‗zi kelin tanlar, hatto alohida yashaganholda 
ham o‗g‘illar ota yo‗lidan chiqmas edilar. O‗g‘il, qiz va xotin uchun 
otaning noroziligi eng katta baxtsizlik hisoblangan. XIX asrning oxiri va 
XX asrning boshida o‗zbek oilalariga xos xususiyatlaridan biri din va 
shariat tomonidan ruxsat berilgan ko‗p xotinlik edi. Ko‗p xotinlilik 
iqtisodiy imkoniyatlarga bog‘liq bo‗lganligi uchun ommaviy tus 
olmagan edi. U asosan o‗ziga to‗q oilalarda uchrar edi. Bu holda erning 
katta xotini oilada uyning xo‗jayini hisoblangan va u kichik xotinlarning 
yumushlariga rahbarlik qilgan. Revolyusiyaga qadar nikoh yoshi juda 
kichik bo‗lganligi bilan xarakterlanadi. Nikoh uchun qizlar yoshi 13-14 
yosh, erkaklar uchun 15-17 yosh odatiy hol bo‗lgan. Ba‘zi hollarda 
qizlarni 9-11 yoshda turmushga berishgan. Chunki shariat bo‗yicha 
qizlar 9, bolalar esa 12 yoshda voyaga yetgan deb hisoblangan. O‗g‘il 
bolalarning yosh uylanishi boy, o‗ziga to‗q oilalarga mos edi. 
Kambag‘al oilalarning bolalari 30-40 yoshda uylanishar edi. Erkakning 
23-24 yoshida bo‗ydoq bo‗lishi uning kambag‘alligidan dalolat berar 

---

77 
edi. Kech turmush qurishning asosiy sababi qalin puli edi. qalin miqdori 
kelin va kuyovning mulkiy holatiga bog‘liq edi. Boy oilaning qizi uchun 
qalin kambag‘al oilaning qiziga nisbatan ancha ko‗p to‗lanar edi. 
Chorvachilik rivojlangan hududlarda qalin chorva orqali, shaharlarda esa 
kiyim-kechak, to‗y harakatlari, uy yoki naqd pul bilan to‗lanar edi. Ba‘zi 
hollarda 2 oila qizlari bilan almashib qalindan qutular edi. Sevgi orqali 
tuzilgan nikohlar juda kam bo‗lar edi. Bunday nikohlar ko‗pincha, yosh 
beva ayollar va ajrashganlar orasida uchrar edi. Uylanmagan yigitlar va 
qizlar bo‗lajak turmush o‗rtog‘ini tanlash huquqidan mahrum edilar. 
Ular ota-onalarining hohishi bilan turmush qurganlar. Turkiston 
o‗lkasida shariat bo‗yicha ajrashish faqat erkakning qo‗lida edi. Erkaklar 
o‗zi xohlagan vaqtda hech qanday rasmiyatchiliksiz ajralish huquqiga 
ega edi. 
Turkistonda oila-nikoh munosabatlariga avlodlar shajaralarning 
urf-odatlari ta‘sir qilgan edi. Aholi o‗rtasida xo‗ja, fuqaro, said kabi 
zotlarga bo‗linishlar bo‗lib, fuqarolar fuqarolar bilan, xo‗jalar xo‗jalar 
bilan, said saidlar bilan quda bo‗lishi mumkin edi. Vaqt o‗tishi bilan va 
jamiyatda turli o‗zgarishlar ro‗y berishi bilan oila-nikoh munosabatlari 
o‗zgacha tus oladi. Hozirda O‗zbekistonda nikohning asosiy shakli 
nuklear oila hisoblangan, lekin hozirgi vaqtda ham O‗zbekistonda 
boshqa hududlarga nisbatan murakkab oilalar salmog‘iga ko‗plikni 
tashkil etgan. Shahar va qishloq oilalari oila a‘zolari miqdoriga ko‗ra 
ham farqlanadi.