Bağlayıcı və bağlayıcı sözlər. Bağlayıcılarla bağlayıcı
sözləri eyniləşdirmək və qarışdırmaq olmaz. Bağlayıcı sözlər
əsasən sual əvəzliklərindən – nisbi əvəzliklərdən ibarətdir. Kim, nə, hara, necə, nə cür, hansı, neçə, nə qədər sözləri hər əvəzliyi, ki ədatı ilə birləşir, hal şəkilçiləri qəbul etməklə
müxtəlif formalar yaradaraq budaq cümlənin əvvəlində işlənir,
onun baş cümləyə bağlanmasında əvəzsiz rol oynayır. Məsələn, Hər kim yüz il yaşamasa, Günah onun özündədir. (O.Sarıvəlli) Kim ki, ad qoymuşdur qoca dünyada, onu öz dostları vermişdir bada. və s.
Ədat haqqında məlumat, ədatın mənaca növləri Köməkçi nitq hissələrindən biri də ədatdır.
“Sözlərin, söz birləşmələrinin və ya bütöv cümlələrin mənasını qüvvətləndirən, cümlədə müxtəlif məna çalarları yaradan sözlərə ədat deyilir”. (2, səh. 367)
Ədat ərəb sözü olub, hissəcik mənasındadır. Ədat dildə
çox işlənərək ifadə olunan fikrə mühüm təsir göstərir, cümləyə
müxtəlif cəhətdən məna incəlikləri verir, ifadənin
səlisləşməsinə, fikrin məntiqi qurulmasına kömək edir. Ədat
müstəqil nitq hissəsindən törəyib, köməkçi nitq hissəsinə,
oradan da şəkilçiyə doğru inkişaf prosesi keçirməkdə olan bir
nitq hissəsidir. Bu inkişaf xüsusiyyətini nəzərə almaqla ədatları
aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
1.Sabitləşmiş-xalis ədatlar;
2. Qeyri-sabit ədatlar;
3. Şəkilçiləşən ədatlar.
Sabitləşmiş - xalis ədatlar. Dilimizdəişlənən ədatların
bir qrupu tarixən yalnız ədat kimi formalaşmış, sabitləşmişdir.
Belə ədatlar əsas nitq hissələrindən törəsə də, öz mənşəyi ilə
əlaqəsini tamamilə itirmiş, yalnız ədat kimi işlənməkdədir.
Müasir Azərbaycan dili
105
Sabitləşən ədatlara ən, lap, daha, düm, bəs, məgər, kaş, axı, di, bəli, yox, xeyr, heç ədatları daxildir. Qeyri-sabit ədatlar. Qeyri-sabit ədatlar dedikdə
yerindən asılı olaraq həm ədat, həm də başqa nitq hissəsi kimi
işlənən sözlər başa düşülür. Bu qrupa daxil olan ədatların
özlərini də iki hissəyə ayırmaq olar: a) əsas nitq hissələri ilə
ortaq olan ədatlar, b) köməkçi nitq hissələri ilə ortaq olan
ədatlar.
Əsas nitq hissələri ilə ortaq olan ədatlar sifət, say, zərf
və fellərdən ibarətdir. Bu sözlər ədat kimi işləndikdə də öz
mənşəyi ilə əlaqəni kəsmir, ifadə etdiyi mənanın izlərini
saxlamış olur. Belə sözlər ədat kimi işləndikdə leksik mənanı
itirir, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmur. Keçid
vəziyyətində olan belə sözləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq
olar:
1. Belə, eləsözləri. Bu sözlər həm əvəzlik, həm də ədat
ola bilir. Bu sözlər cümlədə işlənərkən müstəqil məna
bildirərsə, o cür, bu cür sözləri ilə əvəz etmək olarsa, cümlədə
təyin və zərflik vəzifəsini daşıyarsa, müstəqil söz - əvəzlik olar.
Məsələn, O, belə adamlara həmişə hörmət etməyi sevirdi. (Ə. Vəliyev) Adam özündən böyük ilə elə danışmaz.(M. Cəlal) Həmin sözlər qeyd olunan xüsusiyyətlərdən məhrum olarsa,
ədat olur. Məsələn, İnci müəllimə bütün gücünü toplasa belə, bədəni lərzəyə salmış qəzəb uçunmasının öhdəsindən gələ bilmirdi. (V.Babanlı) Qoy elə mənim özümü güllələsinlər. (C.Cabarlı) 2. Tək təkcə, bir, bircə sözləri dilimizdə say, zərf və
ədat kimi işlənir. Məsələn, Bircə kəlmə, bircə işarə kifayət deyildimi ki, bu bədbəxtlik olmayaydı? (İ. Hüseynov) O illərdə isə tamam tək idim. (M. Oruc) Bu cümlələrdə bircə və tək sözləri müstəqil mənalı söz
kimi işlənmiş, uyğun olaraq təyin və xəbər yerində durmuşdur. Aşağıdakı nümunələrdə isə əvvəlkilərdən fərqli olaraq, həmin
sözlər ədat kimi işlənərək məna çaları yaratmağa xidmət edir: Gülarə Abdullayeva
106
Bir də hardasa tək bir it hürürdü. (Ə. Əylisli) Bunu bircə onlar bilir. (Mir Cəlal) Təkcə bu rəhmətlikdə olan hümmətin yarısı indiki dirilərdə olaydı. (Mir Cəlal) Ədat kimi işləndikdə həmin
sözləri yalnız, ancaq ədatları ilə də əvəz etmək olur.
3. Düz, artıq sözləri həm sifət, həm də ədat kimi işlənir.
Sifət kimi: Artıq tamah baş yarar. Düz qərar deyil, biz süni sənədlərlə heç bir sadiq vətəndaşı incidə bilmərik. (S.Rəhimov) Ədat kimi: Ceyran heç nə deməyib, düz mehtər Cəfərin gözlərinin içinə baxdı. (Elçin) Artıq o illər arxada qalmışdı. 4. Bax, baxın, gəl, gəlin, gör, görün, qoy, qoyun, görüm, görək sözləri cümlədə həm fel, həm də ədat kimi
işlənir. Fel kimi: Canını yerə qoy, a bala! (Y.Səmədoğlu) Gecikmə, vaxtında gəl. (Y. Səmədoğlu) Hər şeyə diqqətlə bax. (Y.Səmədoğlu) Baxın, baxın, yaxşı baxın, diqqətlə baxın! Sizin tarix kitabında bu, qanla yazılmış bir səhifədir. (C.Məmmədquluzadə) Ədat kimi: Axı mən də kişiyəm. Qoy bir fikir eləyim. (Y.V.Çəmənzəminli) Gör nə qədər qısaltdıq həsrətin mənzilini. (Ə.Kərim) Bax birinci düşmən bu vələdüzzinadır. (S.Rəhimov) və s. b) Dilimizdəki ədatların bir hissəsi də həm bağlayıcı,
həm də ədat kimi işlənir. Başqa sözlə bağlayıcıların bir qismi
ədatlaşır, bağlayıcılıq funksiyasını itirərək, ədatlıq vəzifəsini
daşıyır. Yalnız, ancaq, amma, fəqət, da, də, hətta, isə(-sa,-sə), ki, yoxsa dilimizdə həm bağlayıcı, həm də ədat kimi işlənir.
Yalnız, ancaq, amma, fəqət sözləri bağlayıcı kimi işləndikdə
cümlə üzvləri və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri
arasında qarşılaşdırma, ziddiyyət mənası yaradır. Məsələn, Burada keçə çəkmələr, isti əlcəklər vermişdilər, ancaq yenə əlləri də ayaqları da sızıldayırdı. (İ.Məlikzadə) Tamaşa başladı, amma mən bütün fikrimi toplayıb ömrümdə birinci dəfə gördüyüm o sirk tamaşasına baxa bilmirdim. (Elçin) Bilmirdi gülsün, yoxsa ağlasın. Yaylaq da, aran da doğmadır mənə. (Z.Yaqub) Lələ də du atın peyda olmasını elə danışırdı
Müasir Azərbaycan dili
107
ki, bu an İsmayıl da ona inanmağa başlayırdı. (F. Kərimzadə) Şirzada elə gəldi ki, Rüstəm kişi bu hərəkəti ilə nəinki çoban Kərəmi heç adam yerinə qoymur, hətta ona da, Qoşatxana da meydan oxuyur. (M.İbrahimov) Ədat kimi: Mən şeir oxuduğum zaman ancaq öz təbimdən məsləhət alıram.(M.S.Ordubadi) Qarşında diz çöküb əyiləndə də, Yerdən göyə qədər ucalıram mən. (H.Arif) Mən ki görməmişəm sevgini susan, Məhəbbət zirvədə bəslənən qarmış. (N.Kəsəmənli) Belə bir şey onu maraqlandırmırdı da. (Mir Cəlal) və s.
Şəkilçiləşən ədatlar. Müasir dilimizdə işlənən
ədatların bir qismi də şəkilçiləşməyə doğru inkişaf edir, yəni
şəkilçiyə çevrilərək sözə bitişik yazılır. Belə ədatlara -ca (-cə), -sana (-sənə), -mı(-mi, -mu, -mü) aiddir. Məsələn, Mən dəliyəmmi, oğlumu məktəbə, dərsə göndərəm?(M.Ə.Sabir) Xırdaca gözlərini qaldırıb tavandan asılan koruş lampaya baxdı. (Ə. Babayeva) və s. Ədatların mənaca növləri. Ədatları aşağıdakı məna
növlərinə ayırırlar:
1.Qüvvətləndirici ədatlar; 2. Təsdiq ədatları; 3. İnkar ədatları; 4. Sual ədatları; 5. Təkid bildirən ədatlar; 6. Fərqləndirici, istinadedici ədatlar; 7. Emosionallıq bildirən ədatlar; 8. Zaman ədatları; 9. Şərt ədatı. Qüvvətləndirici ədatlar. Bu məna növünə ən, lap, daha da, bir daha, düm, ha, yenə ədatları daxil olub, sözün, ifadənin,
birləşmə və cümlənin mənasını qüvvətləndirir.Məsələn, İndi lap asta de, yorulub dünya.(V.Səmədoğlu) Bu söz Nəcəfi daha da qızışdırdı. (M. İbrahimov) Gülarə Abdullayeva
108
Təsdiq ədatları: bəli, hə, bəli də. Bu və ya digər fikri
təsdiq etmək üçün işlənir. Məsələn,Hə, de görək sən hara, bura hara? (M.İbrahimov) Bəli, bəli, düz sözə nə deyəsən, düzdür də...(M.İbrahimov) İnkar ədatları. Yox, xeyr, heç, heç də, əsla. Bu ədatların
əvvəlki ikisi dialoq zamanı fikri inkar etmək üçün işlənir.
Məsələn, Bəlkə qorxutdum sizi?-Xeyr, əsla. Sual ədatları. Axı, bəs, məgər, yoxsa, olmaya, görəsən, yəni, -mı (-mi, -mu, -mu).Bu ədatlar müstəqil sual yaradır və
ya sual mənasını gücləndirir. Məsələn, Bəs görmür ki, bıçaq sümüyə dirənib daha? (Elçin) Tarix utanmazmı yaratdığından? (S.Vurğun) Təkid bildirən ədatlar: qoy, qoysana, bax, gəl, gəlin, gör, görək, görüm, di və s.Bu məna növü bəzi kitablarda əmr
ədatları adı ilə verilmişdir. Bu ədatlar sözə, ifadəyə, cümləyə
diqqəti artırmaq üçün işlədilir. Məsələn,Gəl çıxaq seyrinə uca dağların. (H.Arif) Bircə məni başa sal görüm.(İ.Əfəndiyev) Nə tələsirsən, hələ tezdir, qoy hamı yığışsın.(M.İbrahimov) Fərqləndirici, istinadedici ədatlar: ancaq, yalnız, təkçə, bircə ədatları fərqləndirmə, ayırma, istisnaetmə,
məhdudlaşdırma mənası yaradır. Məsələn, Qız bayaq nə üçün ansızın bir həyəcana qapıldığının səbəbini yalnız indi başa düşdü.(Ə.Məmmədxanlı) Ancaq Qədir nə kötüyə əl vurdu, nə ağacı yerindən tərpətdi, bircə Günəşə baxıb dişlərini qıcırdatdı.(Ə.Əylisli) və s. Emosionallıq bildirən ədatlar: kaş, barı, ki, təki, belə, məhz, gərək, ha, axı və s. kimi ədatlar aid olduqları sözə,
ifadəyə emosional çalarlıq verir.Məsələn, Kaş ki, o sözlər mənim çıxmayaydı dilimdən. (S. Rüstəm) Yavər yazıq pis söz demədi ha.(İ. Məlikzadə) Mən ki damdan-bacadan baxmaz idim. (M.Ə.Sabir) və s.
Zaman ədatları. Bu qrupa idi, imiş köməkçi sözləri və
onların şəkilçiləşmiş formaları daxildir. Onlar hadisəni keçmiş
zamana bağlayır. Amma bu məsələdən gizli gözətçilərin də
Müasir Azərbaycan dili
109
xəbəri yox idi. (Elçin) Tənəklər yaşa dolanda onların məhsulunu yığıb-yığışdırmaq olmazmış.(M.İbrahimov)
Şərt ədatı. Buraya isə köməkçi sözü və onun
şəkilçiləşmiş forması olan (-sa, -sə) daxil olub, özündən əvvəlki sözə şərt çaları əlavə edir. Bir vaxt anasının ürəyi necə vururdusa, Məryəmin də bütün bədəni eləcə vurur. (Elçin)
Ədatların məna bölgüsü şərti xarakter daşıyır. Bir ədat
müxtəlif məna növlərinə xidmət edir.
Modal sözlər, onun mənaca növləri Danışanın söylədiyi fikrə, obyektiv reallığa münasibətini bildirən sözlərə modal sözlər deyilir. Modallıq məntiqi və qrammatik kateqoriyadır. Danışan
şəxs hər hansı bir fikri ifadə edərkən həmin fikrin obyektiv
reallığa məxsus olub-olmadığını nəzərə çatdırmaq üçün
müəyyən dil elementlərindən istifadə edir. Cümlədə ifadə
olunan fikrin gerçəkliyə uyğunluğunun doğruluğunu, hökmün
gerçəkliyini təsdiq edir, öz subyektiv münasibətini bildirir.
Modallığın dildə ifadə vasitələri çoxdur. İntonasiya, söz
sırası, felin şəkilləri, ədatlar bu məqsədə xidmət edə bilər.
Lakin dilimizdə bu vəzifənin birbaşa ifadəçiləri olan sözlər
vardır ki, onlar modal sözlər adlanır. Cümlə üçün xarakterik
əlamətlərdən olan modallığın təmin olunmasında bu söz
qrupunun böyük əhəmiyyəti vardır. Modal sözlər leksik
mənadan məhrum olub, ümumiləşmiş qrammatik məna daşıyır.
Modal sözlər əsas nitq hissələrindən törəyib, yarandığı nitq
hissəsinin məna izini saxlamaqla ona yaxınlaşır, lakin leksik
mənaya malik olmadığından cümlə üzvü olmur, sintaktik sual
tələb etmir, şəkilçi qəbul edərək dəyişə bilmir, sintaksisdə ara
sözlər adı ilə öyrənilir. Lakin modal sözlə ara sözü
Gülarə Abdullayeva
110
eyniləşdirmək olmaz. Ara sözlərin tutumu daha genişdir. Bütün
modal sözlər ara söz olduğu halda, ara sözlər təkcə modal
sözlərdən ibarət deyil.
Modal sözlər əsas nitq hissələri içərisində zərflərə daha
yaxındır. Lakin zərflər hərəkətin əlamətini bildirdiyi halda,
modal sözlər cümlədə ifadə olunan fikrə münasibət bildirir.
Zərf cümlədə sintaktik vəzifə daşıyır, sintaktik suala cavab
verir, digər sözlərlə məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnir,
modal sözlər isə cümlənin üzvləri ilə məna cəhətdən əlaqələnə
bilmir, yalnız qrammatik əlaqədə olur.
Müasir vəziyyətinə görə modal sözləri iki qrupa
ayırmaq olar:
1.Qeyri-sabit modal sözlər, yəni yerinə görə həm əsas
nitq hissəsi, həm də modal söz kimi işlənənlər;
2. Sabitləşmiş modal sözlər, yəni yalnız modal söz kimi
işlənənlər. Birinci qrupa aşağıdakı sözlər daxildir: görünür, görəsən, deyəsən, demək, deməli, şübhəsiz, olsun ki, müxtəsər, demə və s. Məsələn,Müxtəsər cümlə yalnız baş üzvlərdən ibarət olur. Gərək mənin sözlərimi ona olduğu kimi deyəsən. Amma insafa qalsa, dediklərinin hamısı düzdür.(İ.Şıxlı)– cümlələrində müxtəsər, deyəsən, düzdür sözləri müstəqil mənaya malik olub, sintaktik vəzifə daşıyaraq
əsas nitq hissəsi kimi çıxış etdiyi halda, aşağıdakı nümunələrdə
həmin sözlər modal söz kimi işlənərək ifadə olunan fikrə
münasibət bildirmişdir: Deyəsən, uzaqdan qaraltılar görünür. (M. S. Ordubadi) Müxtəsər, hər cür geriliyə son qoyulmalıdır. Düzdür, Leyla əvvəlcə məktubu uca səslə oxudu, ancaq ilk sətirdəcə səsini dayandırıb düşüncəyə daldı.(M.Cəlal) Aşağıdakı sözlər isə dilimizdə sabitləşmiş, yalnız modal
söz kimi işlənməkdədir: sanki, guya, əlbəttə, bəlkə, beləliklə, ümumiyyətlə, nəhayət və s. Məsələn, Bəlkə, bizim iki nəfər inanılmış yoldaşımızı sən aparıb düşmən əlinə veribsən? (F.Kərimzadə) Yəqin ki, qonşu otaqlardan söhbətə qulaq asmağa gələnlərdi. Guya ki, biz heç bir vaxt olmamışıq və bu
Müasir Azərbaycan dili
111
gün də yoxuq. (V.Babanlı) Zənnimcə, siz təqsirkarsınız. (İ.Şıxlı) və s. Modal sözləri təcrid olunduğu nitq hissələrinə görə iki
qrupa ayırmaq olar:
1. Adlardan əmələ gələn modal sözlər, 2.
Fellərdən əmələ gələn modal sözlər.
Adlardan əmələ gələn modal sözlərin özünü də nitq
hissələri üzrə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
a)
isimlərdən əmələ gələnlər: qərəz, xülasə, nəhayət, güman; b)
sifətlərdən əmələ gələnlər: şəksiz, şübhəsiz, sözsüz, yaxşı, müxtəsər, məlum; c)
saylardan əmələ gələnələr: əvvələn,birincisi, ikincisi və s.;
d)
əvəzliklərdən əmələ gələnlər: məncə, səncə, bizcə, sizcə və s.;
e)
zərflərdən əmələ gələnlər: həqiqətən, beləliklə, ümumiyyətlə, adətən və s. Fellərdən əmələ gələn modal sözlərə görünür, demə, demək, deməli, elə bil ki, sanki, olsun ki, tutaq ki, və s.daxildir. Məsələn, Görünür ki, iki cəbhənin qəhrəmanı olmaq fikrindəsən.(M. Hüseyn) Modal sözlərin mənaca növləri. Azərbaycan dilində
modal sözlər rəngarəng modallıq ifadə etməsi ilə diqqəti cəlb
edir. Bu cəhət nəzərə alınaraq modal sözlər aşağıdakı məna
növləri üzrə qruplaşdırılır:
1.Yəqinlik bildirənlər: əlbəttə, şübhəsiz, doğrudan da, həqiqətən, təbii, təbii ki və s.Məsələn, Dövlətliyik, əlbəttə, şərafət də bizimdir.(M.Ə.Sabir) 2.Güman, ehtimal, şübhə bildirənlər: bəlkə, bəlkə də, yəqin, yəqin ki, ehtimal ki, güman ki, deyəsən və s. Məsələn, Bəlkə, o atın kişmişindən gətirib bizə də bir ovuc verəsən.(C.Əlibəyov) Deyəsən, onlar bədənimin bu qədər davamlı olacağına əsəbiləşirlər. (M.İbrahimov) Gülarə Abdullayeva
112
3.Nəticə, sıra, ümumiləşdirmə bildirənlər: ümumiyyətlə, beləliklə, xülasə, deməli, nəhayət və s. Məsələn, Nəhayət, gözlədiyimiz gün gəlib çatdı. 4.Mənbə və istinad bildirənlər: məncə, səncə, deyilənə görə, fikrimcə və s.Məncə, cavanlarla yan-yana oturmağın ləzzəti ayrıdır. (İ.Şıxlı) 5.Bənzətmə, müqayisə bildirənlər: elə bil, elə bil ki, sanki, guya ki, deyəsən və s. Məsələn, Yavər elə fərəhlənirdi, deyirdin bəs, dünyanın ən bəxtəvər adamıdır. (İ.Məlikzadə) Modal sözlərin məna növlərinin təsnifində bir şərtilik
var. Bir modal söz müxtəlif mənalarda işlənə bilər. Buna görə
də məna növlərinin sayını artırmaq da olar.
Modal sözlərin cümlədə işlənmə yeri sərbəstdir, onlar
cümlənin əvvəlində, ortasında, sonunda işlənə bilər.İşlənmə
yerinə uyğun olaraq, özündən sonra, hər iki tərəfində və ya
özündən əvvəldə vergül qoyularaq digər cümlə üzvləri ilə
sərhədlənir.
Nida, onu köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən cəhətlər və mənaca növləri Cümlədə qrammatik vəzifə daşımayan nitq
hissələrindən biri də nidadır.
“İnsanın duyğularını, coşqunluq və həyəcanını bilavasitə ifadə edən sözlərə nida deyilir”. (2, səh.387) Nidalar hissləri ifadə edən söz olub, dilin lüğət tərkibinin zəruri
hissəsi, xüsusi söz qrupudur. Nidalar leksik mənanın olmaması,
suala cavab verməməsi, cümlədə sintaktik vəzifəyə malik
olmamasına görə əsas nitq hissələrindən fərqləndiyi kimi,
cümlədə heç bir qrammatik vəzifə icra etməməsinə görə də
köməkçi nitq hissələrindən fərqlənir. Elə bu xüsusiyyətinə görə
də nidalar xüsusi nitq hissəsi kimi qeyd olunur. Əsas nitq
hissələrindən fərqli olaraq, nidalar əşya adı, əlamət, keyfiyyət,
Müasir Azərbaycan dili
113
kəmiyyət, hal-hərəkət və s. də bildirmir və sözün nominativlik
funksiyasından məhrumdur.
Bir nitq hissəsi kimi nidanın xüsusi morfoloji əlaməti
yoxdur, sözdüzəldicilik və sözdəyişdiricilik imkanlarından da
məhrumdur.
Modal
sözlər kimi, nidalar da cümlədəki fikrə
münasibət bildirir. Lakin modal sözlərdə bu münasibət birbaşa,
nidalarda isə dolayı yolla ifadə olunur.
Nidalar
məfhum bildirmir. Başlıca olaraq subyektin
daxili aləmi ilə bağlı olur və müxtəlif hisslər, duyğular ifadə
edir ki, həmin hisslər, duyğular nidaların mənası adlandırılır.
Şifahi nitqdə nidaların mənası situasiya və ya intonasiya ilə,
yazılı nitqdə isə mətn, kontekst vasitəsi ilə müəyyən edilir.
Hərəkət, mimika və jestlər bu mənaların çatdırılmasında
yardımçı rol oynayır.
Nidalar insanın hiss-həyəcanını, duyğularını, istək və
arzularını, hiddət və nifrətini, coşqunluğunu, nəşə və kədərini
bilavasitə ifadə edən sözlərdir. Məsələn,Ah, neçə kef çəkməli əyyam idi! (M.Ə.Sabir) Vah! Bu imiş dərsi-üsuli-cədid?! (M.Ə.Sabir) Of, ürəyim tıp-tıp tıppıldayır.(S. Rüstəmxanlı) və s. Müasir Azərbaycan dilindəki nidaları iki qrupa ayırmaq
olar:
1. Əsli nidalar. Bu qrupa müstəqil mənaya malik söz
kökü kimi işlənə bilməyən, elə yaranışından hiss-duyğuların
ifadəsinə xidmət edən nidalar daxildir: a, o, ay, ey, oy, ax, of, eh, oho, bay, bıy, pah, puf, xox, ura, ehey, paho, ay hay və s. 2. Törəmə nidalar. Müstəqil mənaya malik söz kökü
kimi, həm də nida kimi işlənənlər bu qrupu təşkil edir: vay, aman, haray, can, ah, ay, şabaş və s. Nidalar məna və vəzifəsinə görə də iki qrupa ayrılır:
1. Emosionallıq bildirən nidalar;
2. Çağırış bildirən nidalar.
Emosionallıq bildirənlər şadlıq, sevinc, arzu, həzz,
tərif, narazılıq, şikayət, təəccüb, heyrət, qəzəb, nifrət, təlaş,
Gülarə Abdullayeva
114
qorxu, iztirab, kədər və s. mənaları ifadə edir. Dilimizdə
emosionallıq bildirən nidalar çoxdur və əksəriyyət bu qrupa
daxildir. Ah, oh, aha, oho, oy, uy, vay, vah, bah, pah, paho, baho, tfu, pəh, boy, hay-hay, paho ey, ey vah, vaxsey, heyhat, afərin və s. nidalar bu qəbildəndir.
Çağırış bildirənlər. Dilimizdə işlənən nidaların az bir
qismi çağırış, müraciət məqamında işlədilir. Bu zaman nidalar
özündən əvvəlki və sonrakı sözdən fasilə ilə ayrılır. Məsələn, A,a,a! Bir buna baxın! Ay, yandım! və s.Belə nidalar həm
xitablarla, həm də xitabsız işlənə bilər. Məsələn,Aya, məgər bu, pis işdir? (C.Məmmədquluzadə) Ey, namərd, ver onları bura, molla oğlu, molla! (S.Rüstəmxanlı) O...o...o xanım, siz həmişəki kimi gözəlsiniz və cazibədarsınız. (M.İbrahimov) və
s. Nidalar quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Ay, vay, ah, oh, uy, uf, of, bah, pah və s. sadə nidalardır. Vay, gecədən ötüb, yəqin anam bərk narahatdır.(M.İbrahimov) Vay, Nurəddin sağ imiş.(S.S.Axundov) Mürəkkəb nidalar iki yolla əmələ gəlir:
1. Eyni nidanın təkrarı ilə: Belə nidalar defislə yazılır:
bəh-bəh, pəh-pəh, vay-vay-vay, ay-ay-ay və s. Belə nidalar
bəzən aydın fasilə ilə ayrılır, buna görə də yazıda tərəflər
arasına vergül qoyulur. Məsələn,Bəh, bəh, Səfiqulu bəy şairlik də bacarır. (M.İbrahimov) Müxtəlif nidaların birləşməsi yolu ilə. Belə nidalar
əsasən ayrı yazılır: ey vay, ay can, ay aman, pah atonnan, vay aman, ay haray və s. Emosional nidalar çox yüksək tonla deyildikdə ondan
sonra nida işarəsi qoyulur. Məsələn,Hay-hay, hay-hay! Nə qədər Fəxrəddin bəy gəlməmişdi, mənim gecə az-çox ümidim vardı, indi o ümidim də kəsilib, qalmışam naçar, biəlac. (N.Vəzirov) Emosional nidalar cümlənin ortasında gəldikdə hər iki
tərəfində, sonda gəldikdə özündən əvvəl vergül qoyulur.
Müasir Azərbaycan dili
115
Çağırış bildirən nidalar xitabla işlənib fasilə ilə
ayrılmazsa, durğu işarəsinə də ehtiyac olmur. Məsələn,Ay nənə, axı sən nə təhər and içəcəksən? (M.Hüseyn) Nida ilə xitab arasında aydın fasilə olarsa, tonun
yüksəkliyindən asılı olaraq, onların arasında vergül və ya nida
işarəsi qoyulur. Məsələn, Ah, başıbəlalı Qarabağ! Dildə bir sıra sözlər vardır ki, onlar təbiətdə olan canlı
və cansız varlıqların çıxardığı səsləri təqlid yolu ilə əmələ
gəlmişdir. Belə sözlər yamsılamalar və ya təqlidi sözlər adlanır. Məsələn, xır-xır, şır-şır, gup-gup və s. Şırıldayır novalçalar şırıl-şırıl, Quşlar uçur yuvasına pırıl-pırıl. (M.Müşfiq) Təqlidi sözlər də xüsusi nitq hissələrinə daxil edilir.
Çünki onların da dildə heç bir qrammatik mənası olmayıb fikrin
ekspressiv ifadə olunmasına xidmət edir, əşyanın hərəkəti
haqqında obrazlı təsəvvür yaradır. Lakin təqlidi sözlər bir sıra
xüsusiyyətlərinə görə nidalardan fərqlənir. Nidalardan fərqli
olaraq, təqlidi sözlər eyni sözün təkrarı ilə yaranır. Təqlidi
sözlərə -ılda, -ıltı şəkilçilərini artırmaqla yeni söz yaratmaq
olur: xorultu, xorulda, vıyıltı, vıyılda və s.Nidalardan isə çox
təsadüfi hallarda söz yarana bilir. Təqlidi sözlər hər dilin özünə
məxsus olub, başqa dilə keçə bilmir, nidalar isə keçir.
Dildə müşahidə edilən söz qruplarından biri də vokativ