Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

Etibar ӘLİYEV, 

31

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014

---

Dünyanın ən nüfuzlu mükafatlarından biri

sayılan Nobel mükafatları fizika, kimya,

fiziologiya və tibb, ədəbiyyat, sülh və iqtisadiy ‐

yat sahələrində verilir. 

1901‐ci ildən 2013‐cü ilə qədər bu mükafat

aşağıdakı adları çəkilən ölkələrin alimlərinə,

sənət adamlarına və sülh sahəsindəki fəaliy ‐

yət lərinə görə belə verilib:

Bütün sahələr üzrə lider Amerika Birləşmiş

Ştatlarıdır

ABŞ – bütün sahələr üzrə  cəmi 349 laureat

Fizika – 93

Kimya – 67

Fiziologiya və tibb üzrə – 100

İqtisadiyyat – 56

Әdəbiyyat – 11

Sülh – 22

İngiltərə – 113

Fizika – 24

Kimya – 26

Fiziologiya və tibb – 29

İqtisadiyyat – 8

Әdəbiyyat – 12

Sülh – 14

Almaniya –78

Fizika – 22

Kimya – 27

Fiziologiya və tibb – 16

İqtisadiyyat – 1

Әdəbiyyat – 8

Sülh – 4

Fransa – 55

Fizika – 13

Kimya – 7

Fiziologiya və tibb – 11

İqtisadiyyat – 1

Әdəbiyyat – 14

Sülh – 9

İsveç – 33

Fizika – 4

Kimya – 4

Fiziologiya və tibb – 8

İqtisadiyyat – 2

Әdəbiyyat – 10

Sülh – 5

İsveçrə – 21

Fizika – 4

Kimya – 6

Fiziologiya və tibb – 6

Әdəbiyyat – 2

Sülh – 3

Rusiya və SSSR – 20

Fizika – 10

Kimya – 1

Fiziologiya və tibb – 2

İqtisadiyyat – 1

Әdəbiyyat – 4

Sülh – 2

Qeyd: Fiziologiya və tibb sahəsində 2 laureat

çar Rusiyasının dövründə verilib.

Yaponiya – 16

Fizika – 6

Kimya – 6

Fiziologiya və tibb – 1

Әdəbiyyat – 2

Sülh – 1

Niderland – 16

Fizika – 9

Kimya – 3

Fiziologiya və tibb – 2

İqtisadiyyat – 1

Sülh – 1

İtaliya – 14

Fizika – 3

Kimya –1

Fiziologiya və tibb – 3

Әdəbiyyat – 6

Sülh – 1

Danimarka – 13

Fizika – 3

Kimya – 1

Fiziologiya və tibb – 5

Әdəbiyyat – 3

32

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014

---

Sülh – 1

Avstriya – 12

Fizika – 3

Kimya – 2

Fiziologiya və tibb – 4

Әdəbiyyat – 1

Sülh – 2

Kanada – 12

Fizika – 3

Kimya – 3

Fiziologiya və tibb – 3

İqtisadiyyat – 1

Әdəbiyyat – 1

Sülh – 1

İsrail – 10

Kimya – 4

İqtisadiyyat – 2

Әdəbiyyat – 1

Sülh – 3

Norveç – 9

Kimya – 1

İqtisadiyyat – 3

Әdəbiyyat – 3

Sülh – 2

Avstraliya – 8

Fiziologiya və tibb – 6

Fizika – 1

Әdəbiyyat – 1

Belçika – 8

Tibb – 3, Sülh – 3, Kimya – 1, Әdəbiyyat – 1

Cənubi Afrika – 7 

Sülh – 4, Әdəbiyyat – 2, Tibb – 1

İspaniya – 6 

Әdəbiyyat – 5, Fiziologiya və tibb – 1

Argentina – 5

Fiziologiya və tibb – 2, Sülh – 2, Kimya – 1, 

Misir  –  4

Sülh – 2, Kimya – 1, Әdəbiyyat – 1

Hindistan  –  4

Fizika – 1, İqtisadiyyat – 1, Sülh – 1, Әdəbiyyat – 1

Polşa – 4

Әdəbiyyat – 3, Sülh – 1

Çin – 4

Fizika – 2, Sülh1, Әdəbiyyat – 1

Finlandiya – 3 nəfər:  

Kimya – 1, Әdəbiyyat – 1, Sülh – 1,

Macarıstan – 3 nəfər: 

Kimya – 1, Fizilogiya və tibb – 1, Әdəbiyyat – 1

Çili – 2 

Әdəbiyyat – 2

Çexiya – 2

Kimya – 1, Әdəbiyyat – 1

Şərqi Timor –  2

Sülh – 2

Yunanıstan – 2

Әdəbiyyat – 2

Qvatemala – 2 

Әdəbiyyat – 1, Sülh – 1

Liberiya – 2:

Sülh – 2;  

Meksika – 2: 

Әdəbiyyat – 1;

Sülh – 1; 

Portuqaliya – 2:

Fizika – 1; Әdəbiyyat – 1;

Banqladeş – 1:

Sülh – 1; 

Bolqariya – 1:

Әdəbiyyat – 1; 

Kolumbiya – 1:

Әdəbiyyat – 1;

Kosta‐Rika – 1:

Sülh‐1; 

Kipr‐1:

Sülh – 1; 

Qana – 1:

Sülh – 1; İ

slandiya – 1;

Әdəbiyyat 1, 

İran‐1:

Sülh – 1; 

Keniya – 4: 

Sülh – 4; 

Myanma – 1:

Sülh – 1; Nigeriya – 1:  Әdəbiyyat – 1:  

Vyet‐

nam – 1: 

Sülh – 1; 

Pakistan – 1:

Fizika – 1,

Fələstin – 1:

Sülh – 1; 

Peru – 1:

Әdəbiyyat – 1;

Cənubi Koreya – 1:

Sülh – 1, 

Sent‐Lyusiya – 1:

Әdəbiyyat – 1, 

Trinidad – 1: 

Әdəbiyyat – 1,

Tibet – 1

: Sülh – 1, 

Türkiyə – 1:

Әdəbiyyat – 1,

Yəmən – 1:

Sülh – 1.

Hazırda Nobel Fondunun kapitalı 3 mil‐

yard 112 milyon İsveç kronudur (təxminən

450 milyon ABŞ dolları). Son illər laureatlara

verilən pul vəsaitinin məbləği belə olmuşdur:

• 1992‐ci ildə — 1,04 milyon ABŞ dolları

•  2000‐ci ildə — 0,9 milyon ABŞ dolları 

• 2003‐cü ildə — 1,34 milyon ABŞ dolları 

• 2004‐cü ildə — 1,46 milyon ABŞ dolları 

•  2005‐ci ildə — 1,25 milyon ABŞ dolları 

• 2006‐cı ildə — 1,45 milyon ABŞ dolları 

• 2007‐ci ildə — 1,56 milyon ABŞ dolları 

• 2008‐ci ildə — 1,25 milyon ABŞ dolları 

• 2009‐cu ildə — 1,45 milyon ABŞ dolları 

• 2010‐cu ildə — 1,5 milyon ABŞ dolları 

• 2011‐ci ildə — 1,4 milyon ABŞ dolları 

• 2012‐ci ildə – 1,2 milyon ABŞ dolları

• 2013‐cü ildə – 1,2 milyon ABŞ dolları

Leylufər ӘLİYEVA,

t.e.d., professor

33

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014

---

Aparılan elmi araşdırmalar göstərir ki, hər

bir insan toplumu (kiçikliyindən və böyük ‐

lüyündən asılı olmayaraq) yalnız o halda top ‐

lumun ayrı‐ayrı üzvlərinin ayrılıqda etdikləri

işin ümumi məcmusundan çox iş görür ki,

onun güclü lideri olur. Təsadüfi deyil ki,

dünyanın ən böyük sərkərdələrindən biri olan

Napoleon deyirdi: «Mən dovşanın rəhbərlik

etdiyi aslanlar ordusundan aslanın idarə et‐

diyi dovşanlar ordusunu daha güclü hesab

edirəm». Bu konteksdə belə bir sual yaranır:

Lider kimdir?

Liderdə, hər şeydən əvvəl, şəxsiyyət olma ‐

lıdır. Həqiqi lider – dünyada ruhun tale anıdır,

çoxları üçün kömək əlidir. Lider o adamdır ki,

öz şəxsi eqoizmini təmin edərək ictimai maraq ‐

ları həyata keçirir. Nəhəng lider maraqları

idarə edərək, rifah (nemət, fayda) paylayaraq

və öz şəxsi fəaliyyətini genişləndirərək yüz ‐

lərlə insanı işlə təmin edir, cəmiyyətdə tərəq ‐

qini stimullaşdırır, canlanma yaradır, təka mülə

təkan verən dialektika yaradır. 

Lider rəhbərdir, şəxsiyyətdir, şəxsiyyət vek ‐

torudur, fəaliyyətə nəzarət edir və münasi ‐

bətlər kontekstini sintez etmək qabiliyyətinə

malikdir. O, çoxlu sayda münasibətlərin və

funksiyaların operativ mərkəzidir. Lider anla ‐

yışını müəyyən etmək üçün daha dəqiq termin

iyerarxdır. Mahiyyət etibarilə o, funk siyaların

iyerarxıdır: o onları konstruksiya laşdırır, həmişə

hansısa konkret məqsədə uyğun olaraq onları

idarə edir. «Operativ mərkəz» anlayışı o

demək deyil ki, lider özünü başqalarından

yüksəkdə tutur və onlara əmr verir. Lider

funksiyanı yaradandır, lazım olduqda sənət ‐

kar kimi onu təkmilləşdirir və bərpa edir. 

O, üstünlük əldə edərək və gəlir qazanaraq

münasibət qurmağı bacarır. O, çoxlu sayda güc

nöqtələrinin proporsional vektorudur, öz qar ‐

şısına məqsəd qoyan və bu məqsəd üçün vasitə

tapmaq və yaratmaq və insanlar tapmaq qabi ‐

liyyətinə malik şəxsiyyətdir. 

Ondan asılı olan ünsiyyətlərin hamısı

yalnız instrumental səbəbdir və ya səbəblik in‐

strumentidir. 

«Operativ mərkəz» həm də o deməkdir ki,

lider qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün

funksiyalara əsaslanan ağıldır. 

Әgər liderlik potensialı ilə doğulan insan

lider ola bilmirsə, başqa sözlə, uyğun səviy ‐

yədə mədəniyyətə, təhsilə, vərdişlərə, həyat

təcrübəsinə və peşəkarlığa nail ola bilmirsə,

liderə xas olan qurban vermək qabiliyyətinə

malik olmursa, onda onun şizofreniya, nevroz

xəstəliyinə tutulma ehtimalı digərlərində olan‐

dan olduqca yüksəkdir. Әksər şizofreniklər və

əsəb xəstələri ona görə bu xəstəliklərə tutu‐

lurlar ki, onlar özlərinin anadangəlmə qabiliy ‐

yətlərini konkretləşdirə və inkişaf etdirə

bil məmişlər. Lider yalnız o vaxt xəstələnir ki,

onun bacarıqsızlığı psixoloji səbəblə bağlı

olsun: əgər çətinliklərdə obyektiv xarici şərait

günahkardırsa, o, liderlik potensialı ilə doğu ‐

lan liderin xəstələnməsinə gətirib çıxarmır.

Belə lider çətinliyə baxmayaraq, özünü əxlaqi,

mənəvi və siyasi üstünlük sahəsində təkmil ‐

ləşdirir. 

Təbiətdən qabiliyyət alıb, üstünlüyə daxili

çağırışı hiss edib cavab vermək lazımdır. Odur

ki, təbiətdən digərlərinə nəzərən daha yüksək

potensial almış lider gənclik illərində, bir

qayda olaraq, çox əzab çəkir. Bu zaman o, hələ

öz şəxsiyyətini qurur və daha yüksək səviy ‐

yədə təkmilləşdirir, öz texniki qabiliyyətini

çoxfunksiyalı ağıl olmaq səviyyəsinə qaldırır.

Təbiət lideri əksəriyyət üçün funksiya roluna

irəli çəkir. Bu, sosial konstrukt yox, təbiətin

qanunudur.

Әgər heyvanat aləmi diqqətlə araşdırılsa,

onda görmək olar ki, gələcək qabaqda gedən

(başçı, erkək) doğulduğu andan adi sağlam

fərdlər fonunda dərhal fərqlənir. Bütün növ