Sotsiologiyasi

II. 
7. T ushunarli so tsiologiyan in g
yan a bir k o ‘rinishi: anglash - bu yaratish
Hozirgi zam onaviy sotsiolog olimlari T. Lukm an va P. Berger 
sotsiologiya faniga b ag ‘ishlangan m uam m olam i o ‘rganishar 
ekan, o ‘zlari sezmagan holda sotsiologiyaga, V eber ko‘rsatib 
o ‘tgani kabi, m adaniy-tahliliy jihatdan yondashishadi. Bu ikki 
olim k o ‘rsatishlari bo‘yicha, ijtimoiy individlar o ‘zlari yashab 
m ehnat qilayotgan olam ning, aslida, o ‘zlari tom onidan anglan- 
m agan holda bunyod etilganini sezishm aydi. U lar bu jarayonni ij­
tim oiy faoliyatlari davrida am alga oshiradilar1. Bu dialektikadir2: 
olamni tanish va o ‘rganish orqali insonlar uni egallashadi, uni 
egallash orqali esa yana tanishadi. D em ak, Lukm an va Bergerga 
ko ‘ra, inson m ukammal qonun va qoidalar bilan to ‘lgan ijtimoiy 
olam da tirik qolishga va yashashga harakat qilar ekan, uni bi- 
lishga, tanishga intiladi. Olamni bilish va tanish jarayonida esa 
u olam ni yaratib, bunyod etib boradi. 0 ‘z navbatida, u olamni 
yaratar ekan, uni yanada m ukam m alroq tarzda anglab, tanib 
boraveradi. Bu qonuniyat hech qachon to ‘xtam aydi, aksincha, 
u ham isha rivojlanib, yanada m ukam m alashib boradi. Inson 
ijtim oiylashish xususiyatiga ega ekan, u olamni ham o ‘zi ang-
1 Ijtim o iy rol - bu b iro n -b ir ijtim oiy m avqe egasi o ‘zi eg allab turgan m avqey idan 
kelib chiqqan h o ld a b ajarishi kerak b o 'la d ig a n m ajb u riy atlar h am d a undan 
k u tilad ig an xulq va xatti-harakatdir.
2 Q arang: B erger P., L uckm an T. T h e social co n stru ctio n o f reality. - N ew York: 
D oubleday, 1966.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lam agan holda ijtim oiylashtirib, y a ’ni m adaniylashtirib boradi. 
M adaniylashayotgan olam ham, tabiiyki, insonlarning ijtimoiy- 
lashuvidan m anfaatdor b o ‘ladi va ular o ‘zaro bog‘liq holda bir- 
birini to‘ldirib, ta ’sir va aks ta ’sir qonuniyatida taraqqiy etadi. 
L ukm an va Berger “anglash” va “tanish” jarayonlarini “faoliyat 
yuritish” jarayoni bilan aynan bitta narsa, deb aytadilar. Ya’ni 
ular kishi olamni tanishi jarayonini va bu orqali unga aks ta ’sir 
qilib, uni yaratib borishi jarayonini “fao liy af’ga, yanada yorqin- 
roq aytadigan b o ‘lsak, am aliy faoliyatga bog‘lab k o ‘rsatishadi. 
Bir qarashda, bu fikr umum an m anitqsizdek tuyulsa-da (chunki 
nazariy jarayon hisoblangan “tanish” va “bilish” holatlari amaliy 
hisoblangan “faoliyat” jarayonidan butunlay farqlanadi), lekin 
sotsiologiya fanida mavjud b o ‘lgan “tushunarli sotsiologiya” (M. 
V eber asos solgan) bilan “an ’anaviy obyektiv sotsiologiya”ning 
farqi aynan shu vaziyatda hal b o ‘ladi.
A n ’anaviy hisoblanib kelayotgan obyektivizm sotsiologiyasi 
tarafdorlarining nuqtayi nazarlari, aslida, sog‘lom nuqtayi nazar 
hisoblanadi. Uni quyidagicha izohlasa bo‘ladi: obyektiv ijtimoiy 
jarayonlar, faktlar, tizim lar - insonga b o ‘g ‘liq b o ‘lm agan holda 
mustaqil m avjud bo‘ladigan jarayonlardir. Sotsiologlar bu ja- 
rayonlarni, faktlam i, tizim va tuzilm alarni bir qarashda tanib, 
ularning xususiyatlarini anglab yetadilar. A lbatta, chalg‘ish yoki 
xato qilish mukin, lekin yuqorida k o ‘rsatilgan faktlar bundan 
o ‘zgarib qolm aydi - ular obyektivligicha qoladi. Bunday “ang­
lash” nuqtayi nazari tabiiy fanlar tadqiqotchisi nuqtayi nazariga 
mos tushadi. Chunki tabiiy fanlar obyekti o ‘zgarm as b o ‘lib, ular 
insonga bog‘liq bo‘lmagan holda yashaydi. U lam i anglash va 
о ‘rganish jarayonida ular o ‘zgarm asdan bir m arom da turadi.
Tushunarli sotsiologiyaning ilmiy taxmini, aksincha, xulosani 
beradi. U nga ko‘ra, anglash - bu bir vaqtning o ‘zida yangitdan 
yaratishdir. Sotsiologiyaning obyekti bo‘lm ish jam iyat tabiiy 
fanlardan ana shunisi bilan farqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fikrim iz isboti sifatida 1863 - 1947-yillarda yashab, ijod 
etgan U ilyam Tomasning “vaziyatni aniqlash” konsepsiyasini 
eslash o ‘rinlidir. “Tomas nazariyasi” nom ini olgan Tomasning 
m ashhur teorem asiga k o ‘ra, agar vaziyat haqiqiy, chin deb to- 
pilsa (aniqlansa), unda uning natijalari ham haqiqiy, chin b o ‘lib 
chiqadi1*. Demak, biron-bir faoliyat natijasini oldindan aniqlash 
uchun ushbu faoliyat ustidan hukm ronlik qiladigan 
vaziyat
o ‘z 
ijrochilari tom onidan qanday aniqlanayotganini, qanday ba- 
holanayotganini bilish lozim. Ko‘rinib turibdiki, “anglash, bil- 
ish, tushunish, baholay olish” jarayonlari am aliy hisoblangan 
“faoliyat yuritish” jarayoni bilan teng jarayondir. Inson anglar 
ekan, u faoliyat yuritadi. Insonning narsa va obyektni qanday 
anglashi (Tomas aytganidek) kelajakda faoliyatni qanday yuri- 
tishini belgilab beradi. Chuqurroq qaralsa, “anglash” jarayoni 
hattoki “faoliyat yuritish” jarayonidan ham k o ‘proq kuchga va 
aham iyatga ega. Chunki aynan to‘g ‘ri “anglash” to‘g ‘ri faoli­
yat yuritishni, noto‘g ‘ri “anglash” esa noto‘g ‘ri faoliyat yuritishni 
beradi. Fikrim iz tasdig‘i uchun U. Tomas o ‘z asarlaridan biri- 
da keltirgan m isolga m urojaat qilamiz. U nga k o ‘ra, ruhiy xasta 
odam k o ‘chada daydib yurar ekan, bir nechta o'zaro gaplashib 
ketayotgan begona insonlarni uchratishi mum kin. A gar ruhiy 
xasta odam vaziyatni to ‘g ‘ri baholay olsa, nur ustiga a'lo nur. 
A garda aksi boMib chiqsa-chi? Ruhiy xasta odam o ‘zaro gap- 
lashayotgan begona kishilar harakatini aynan o ‘ziga nisbatan 
bildirilgan haqorat va o ‘ziga nisbatan bildirilayotgan salbiy mu- 
nosabat deb anglasa, bem alol ulardan o ‘ch olishi va hattoki ular­
ni oTdirishi ham m um kin2. Bu misoldan k o ‘rinib turibdiki, ruhiy 
xasta odam ning “anglash” darajasi uning kelajakdagi faoliyatini
■* D ialek tik a - borliqdagi barch a narsalar, hodisalar, ja ra y o n la r o ‘zaro 
b o g ‘lan ish d a b o la d i v a olam dagi barch a n arsalar doim iy alo q ad o rlik d a bir-birini 
to id ir ib , rivojlanadi, deb takidlaydi.
2 Q arang: Social b eh av io r and personality. W. T o m as’ contribution in social 
theory. - N e w York, 1951. 10-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

belgilab berdi. 
Кi.shi harakatini va faoliyatini aynan “anglash”
jarayoni belgilab beradi va bu ja r ay on amaliy bo 'Igan “faoliyat
yuritish ” jarayonidan hech ham kam emas.
M aks V eber ham protestant etikasining va kapitalizm ruhi- 
ning kelib chiqish tarixini tahlil qilar ekan, protestantlar tom oni­
dan insonning Xudo bilan b o ‘lgan m unosabatiga yangicha baho 
berishlari va bu vaziyatga yangicha nuqtayi nazar bilan yon- 
dashishlari insoniyat sivilizatsiyasini umum an yangi bosqichga 
ko‘tarilishiga olib keldi. M antiqiy jihatdan yondashilganda, aniq 
bir faoliyatga, harakatga uni anglash darajasi ham bir b o ‘lishi 
kerak, lekin bu qoida ham isha ham ish beraverm aydi. Fikrim iz- 
ga protestantlarning Xudo bilan inson o ‘rtasida bo‘lgan aloqa- 
siga nisbatan b o ‘lgan yangicha yondashuv misol b o ‘la oladi. 
Kapitalizm davri vujudga kelgunga qadar, Xudo bilan inson 
o ‘rtasidagi aloqa umum an boshqa y o ‘sinda baholangan va ang- 
langan. XVIII - XIX asrga kelib Xudo bilan inson o ‘rtasidagi 
aloqaga berilgan yangicha baho vaziyatga yangicha yondashuv- 
ni va uning natijasini b erd i1. Bir vaziyatga nisbatan berilgan ikki 
xil anglash jarayoni ikki xil natijani, undan kelib chiqadigan ikki 
xil faoliyatni berdi.
Bu misol ham yuqoridagi fikrimizning to ‘g ‘riligini yana bir 
bor k o ‘rsatib berdi. Vaziyatga nisbatan berilgan har bir uni “yan- 
gitdan anglash” jarayoni bundan-da yangi, eskisiga nisbatan 
haqqoniy-roq ko‘rinadigan vaziyatlarni keltirib chiqazadi. Yan- 
gitdan kelib chiqqan vaziyatlarning “haqqoniyroq” ekanligini 
esa shu vaziyatda faoliyat yuritayotgan insonlar belgilab beradi. 
Soddaroq tilda aytadigan b o ‘lsak, h ar gal b iro n -b ir v aziy atg a 
baho b erilg an d a, uning qanchalik to ‘g ‘ri ekanligini shu vazi­
yatga baho bergan insonlar ko‘rsatib beradi. Vaqt o ‘tishi bilan 
vaziyat o ‘zgarm aydi, lekin unga b o ‘lgan m unosabat o ‘zgaradi 
va natijada unga berilgan baho ham o ‘zgaradi. A w alg i berilgan
1 Q arang: Social b ehavior and personality. W. T om as’ contribution in social 
theory. - N e w York, 1951. 10-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

baho noto‘g ‘ridek, yangi berilgan baho to ‘g ‘ridek, haqiqat- 
ga yaqinroqdek tuyuladi. A slida esa, unday emas. A w alg i 
berilgan baho ham to ‘g ‘ri b o ‘lgan b o ‘ladi, u o ‘z davrida unga 
nisbatan berilgan m unosabatga yarasha baholangan bo ‘ladi. 
Vaqt o ‘tishi bilan insonlarning unga nisbatan bo ‘lgan muno- 
sabatlarining o ‘zgarishi natijasida, insonlarning dunyoqarashi 
o ‘zgarishi natijasida, jam iyatda hukm ron b o ‘layotgan m adani­
yatning o ‘zgargarishi natijasida unga nisbatan berilgan baho ham 
o ‘zgaradi. Bu esa jam iyatda hukm ron b o ‘lib borayotgan va har 
safar kishilar ongiga yangitdan o ‘z hukmini o ‘tkazayotgan “oldin­
ga yetaklovchi m ad an iyaf’ning ta’siri ekanligidan dalolat beradi. 
Demak, vaziyatni anglash bu uni o ‘zgartirish bilan tengdir.