Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Adenozin uch fosfat kislotasi. Sintetik jarayonlar paytida foydalanilmaydigan energiyani asosiy akkumulyatori va tashuvchisi bo’lib, adenozin uch fosfat kislota hisoblanadi. AUF kislotasi molekulasining tarkibida azotli asos (adenin), qand (riboza) va fosfor kislotasi (fosfor kislotasining uch qoldig’i) bor.
Adenozin uch fosfataza fermenti ta’sirida AUF kislotasi molekulasidagi kislorod va fosfor orasidagi bog’lar uziladi va bir (ayrim hollarda ikki) molekula suv bilan birikadi. Bu jarayon bir (ayrim hollarda ikki) molekula fosfor kislotasining ajralishi bilan birga bajariladi. AUF kislotasi molekulasidagi har ikki oxirgi fosfatli guruhlarni ajralishi katta miqdorda energiya ajralishi bilan kechadi.
Buning natijasida AUF kislotasi molekulasidagi ikki oxirgi fosfatli bog’lar energiyaga boy bog’lar yoki makroergik bog’lar deb nom oldi. Makroergik fosfatli bog’lar tufayli tirik hujayra energiya saqlashni qulay shakliga ega bo’ladi, zarur paytda esa bu energiya juda tez ajraladi va organizmni hayot faoliyati uchun foydalaniladi.
12.2. Oqsillar almashinuvi.


Moddalar almashinuvida oqsillarning roli. Moddalar almashinuvida oqsillar muhim o’rinni egallaydi. Oqsillarning bunday ahamiyatga ega ekanligi, qo’yidagicha baholangan: «Hayot – bu oqsilli tanalarning yashash sharoiti bo’lib, uning eng asosiy jihati bo’lib ularni o’rab turuvchi tashqi muhit bilan doimiy ravishdagi moddalar almashinuvi hisoblanadi, bu moddalar almashinuvining to’xtashi bilan hayot ham to’xtaydi, qaysiki oqsillarning chirishiga olib keladi.»
Oqsillar sitoplazmalar, gemoglobin, qon plazmasi, ko’plab gormonlar, immunli tanalar, tarkibiga kiradi, organizmni suv-tuzli muhitini doimiyligini ta’minlaydi. Oqsilsiz o’sish yo’q. Moddalar almashinuvining barcha bosqichlarida albatta ishtirok etuvchi fermentlar ham oqsillardir. Ovqatlar oqsillarining biologik qiymati. Organizmning oqsillari uchun sarflanadigan aminokislotalar jihatidan har xildir. Ayrim aminokislotalar organizm uchun (leysin, lizin, metionin fenilalanin va boshqalar) almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar hisoblanadi. Agar ovqatlar tarkibida almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar yetishmasa, unda organizmidagi oqsillar sintezi keskin buziladi. Lekin boshqa aminokislotalar bilan almashtirib bo’ladigan aminokislotalar ham mavjud yoki moddalar almashinuvi jarayonida organizmning o’zida sintezlanishi mumkin. bular almashtirib bo’ladigan aminokislotalardir.
Organizmda oqsillar sintezini mutadil kechishi uchun zarur bo’lgan barcha aminokislotalar majmuasini saqlovchi ovqatlar oqsillar to’la qimmatli oqsillar hisoblanadi. Bu oqsillarga asosan hayvonot dunyosi oqsillari kiradi. Organizmda oqsillar sintezi uchun zarur bo’lgan barcha aminokislotalarni saqlamaydigan ovqatlar oqsillari to’la qimmatli bo’lmagan oqsillar deyiladi. Misol uchun jelatina, makkajo’xori oqsili, bug’doy oqsili va hokazo. Eng yuqori biologik qimmatga – tuxum, go’sht, sut va baliq oqsillari ega.
15-Jadval

Aminokislotalar
Almashtiriladigan	Almashtirilmaydigan
Alanin	Arginin
Asparagin kislota	Valin
Glikokol	Gistidin
Glisin	Izoleysin
Glutamin kislota	Leysin
Norleysin	Lizin
Oksilizin	Metionin
Oksiprolin	Treonin
Ornitin	Triptofan
Prolin	Fenilalanin
Serin
Tirozin
Sistin
Sitrullin

Aralash oziqlanish paytida, ya’ni ovqatlar tarkibida hayvonot va o’simliklar dunyosi mahsulotlari bo’ladi, va organizmga odatda oqsillar sintezi uchun zarur bo’lgan aminokislotalar majmuasi yetkazib beriladi.

O’sayotgan organizm uchun barcha almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalarning yetkazib berilishi juda muhim. Ovqatlar tarkibida lizin bo’lmaganida bolalar o’sishdan qoladi, ularning muskullar tizimini oriqlab ketishiga olib keladi. valin yetishmaganida esa bolalarning harakat muvozanati buziladi.
Hozirgi paytda odamlarning turli organlari va to’qimalarining hamda ovqatlarning aminokislotali tarkibi o’rganilgan.. Shu sababli, oziqlanish rasionida odam barcha hayotiy zarur aminokislotalarni zarur miqdorda va nisbatda olishi uchun oziq mahsultlarni normalash mumkin.
To’yimli moddalardan faqat azot, oqsillar tarkibigagina kiradi. shu sababli, oqsilli oziqlanishni miqdoriy tomoni haqida azot muvozanati bo’yicha hisob-kitob qilish mumkin. Azotli muvozanat – bu bir kecha-kunduz davomida ovqatlar bilan organizmga tushgan va undan bir-kecha kunduz davomida oqsillarni parchalanishi natijasida siydik, najas va ter bilan ajralgan azotlarning o’zaro nisbatidir.
Oqsillarda o’rtacha 16 % azot saqlanadi, ya’ni 6,25 g oqsilda 1 g azot saqlanadi. O’zlashtirilgan azotning miqdorini 6,25 ga ko’paytirib organizmga kiritilgan oqsilni miqdorini aniqlash mumkin.
Voyaga yetgan odamlarda odatda mutadil, ya’ni tenglashgan azot muvozanati kuzatiladi – oziqlar bilan kiritilgan azotning miqdori va ajralish mahsulotlari bilan chiqarilgan azotning miqdori teng bo’ladi. Organizmga oziqlar bilan tushgan azotning miqdori organizmdan chiqarilgan miqdoridan ko’p bo’lsa bu vaqtda musbat azot muvozanati haqida gap yuritish mumkin. Bunday muvozanat bolalarda tana og’irligi ortgan paytda, kuchli jismoniy ish bajarganida, kasaldan sog’ayganida kuzatiladi.
Manfiy azot muvozanati qabul qilingan azot miqdoridan, ajralgan azot miqdorini ko’p bo’lishi bilan harakterlanadi. Bunday holat oqsil taqchilligida, og’ir kasalliklar paytida kuzatiladi.