ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

BABURUN XƏZAN SEYR ETMƏK ÜÇÜN İSTALİFƏ GETMƏSİ
Çərşənbə axşamı günü xəzan seyr etmək üçün İstalifə getdim. O gün məcun yemişdim. Gecə çox yağış yağdı. Mənimlə birlikdə gələn bəylərin və içkilərin çoxu Baği-Kəlan içində qurulmuş olan çadırıma girdilər.

Ertəsi gün bu bağda şərab məclisi qurduq və axşama qədər içdik. Sa­bah olanda isə səbuhi elədik. Sərxoş olaraq uyuyub günorta vaxtı İstalif­dən hərəkət etdik, yolda məcun yedik. İkindi vaxtına yaxın Bihzadiyə gəldik.

Xəzan fövqəladə gözəl olmuşdu. Xəzan seyri zamanı şəraba meylli olanlar içki istəməyə başladılar. Məcun yemiş olmamıza baxmayaraq xəzan fövqəladə gözəl olduğu üçün xəzana uğrayan ağacların altında oturaraq şə­rab içdik. Yatsı vaxtına qədər eyni yerdə söhbət etdik. Molla Mahmud Xə­lifə gəldi. Onu da söhbətə dəvət etdik. Abdullah [Kitabdar] yaman sərxoşdu. Xəlifənin ağzından bir söz çıxdı, (247 a) Abdullah isə Molla Mahmudun fər­qində olmadan bu misranı oxudu:

Bər hər ki bengəri be həmin dağ mübtəla əst.

Kimə baxsan, bu dərdə mübtəladır.

Molla Mahmud ayıqdı, bu misranı oxuduğu üçün Abdullahı zarafatla daşlamağa başladı. Abdullah durumun fərqinə varınca, təlaşlandı və onu ya­tışdırmaq üçün xeyli şirin söz söylədi.

Cümə axşamı günü xəzanı seyr edib axşamdan sonra çarbağa gəlib endim. Cümə günü, ayın on altısında [=9 noyabr] Baği-Bənövşədə məcun yeyib bəzi yaxın dostlarla gəmiyə mindik. Hümayun ilə Kamran [Mirzə] də bir az sonra gəldilər. Hü­mayun məharət göstərərək bir ördək vurdu.

Şənbə günü, ayın on səkkizində [=11 noyabr] çarbağdan gecə yarısı hərəkət etdim. Mühafizləri və mehtərləri geri göndərdim. Molla Baba kör­pü­sündən keçib Divrin boğazından çıxaraq Quş-Nadiri və bazarların kəhrizi­ ni xırsxana arxasından dönərək sabah tezdən Turdu bəy Xaksarın kəhrizinə gəl­dim. Turdu bəy bunu xəbər alıb təlaşla qoşaraq qarşıma gəldi.

Turdu bəyin kasıblığı məlumdu. Yanımda yüz şahruxi götürmüşdüm. Turdu bəyə verdim və «Şərabı və digər gərəkli şeyləri hazırla, tək və lə­vən­­da­nə bir məclis istəyirəm» dedim. Turdu bəy şərab üçün Bihzadi tərəfinə getdi. Atımı Turdu bəyin adamlarından birinə verdim və gedib kəhrizin ar­xa­sında bir təpədə oturdum. Bir pas keçmişdi ki, (247 b) Turdu bəy bir kuzə şərab gətirdi. Qarşılıqlı oturub içməyə başladıq.

Turdu bəy şərab gətirdiyi vaxt Məhəmməd Qasım Barlas ilə Şahzadə [Şah İsmayılın oğlu Təhmasib] bunu eşitmişlər. Məndən xəbərləri olmadan Turdu bəyin arxasınca piyada gəldilər. Onları da söhbətə dəvət et­dik.

Turdu bəy dedi: «Bülbül İnəkə sizinlə şərab içməyi arzu edir».

«Mən də bir qadının içdiyini heç görmədim, çağırın» dedim.

Şahi adlı bir qələndər ilə kəhrizli bir rübab çalanı da söhbətə dəvət et­dik. Axşama qədər kəhrizin arxasındakı təpədə oturub içdik. Ondan sonra da Turdu bəyin evinə gedib yatsı vaxtına qədər şam ışığında içdik. Gözəl və de­­di-qodusuz bir məclis oldu. Mən yatdım. Məclisdəkilər təkrar bir evə ge­dib nağara vaxtına qədər içdi­lər. Bülbül İnəkə gəlib mənə çox cilvələr etdi. Axırda özümü sərxoşluğa vurub qurtuldum.

O birilər fərqinə varmadan tək başıma İstərğəcə getməyi düşünürdum, amma onlar xəbər tutunca, mümkün olmadı. Axırda nağara vaxtı atlandım. Turdu bəy ilə Şahzadəyə xəbər göndərib üçümüz atlara minərək İstərğəc tə­rəfinə hərəkət etdik. Fərz vaxtı İstalifin altında olan Xoca-Həsənə vardıq. Bir müddət atlardan enərək məcun yeyib xəzan seyr etdik.

Günəş doğarkən İstalif (248 a) bağına enib üzüm yedik və oradan İs­tər­ğəcə tabe olan Xoca-Şəhaba enib uyuduq. Ata Miraxurun evi oralarda imiş. Uyğudan qalxın­caya qədər yemək və bir kuzə şərab hazırlamış.

Xəzan çox gözəldi. Bir neçə qədəh içib hərəkət etdik. Günorta vaxtı İstərğəcda xəzanın ən gözəl olduğu bağa enib söhbət etdik. Qısa bir müddət sonra Xoca Məhəmməd Emin gəldi. Yatsı vaxtına qədər içdik. O gün və ge­cə Kabildən Abdullah [Kitabdar], Əsəs [Xoca Məhəmməd Əli Tağayi], Nur bəy və Yusif Əli gəldilər. Sabah tezdən yemək yeyib atlandıq, İstərğəcin al­tındakı Baği-Padişahini seyr etdik.

Bir alma ağacında çox gözəl bir xəzan görüntüsü yaranmışdı. Hər bir budağında beş-altı yarpaq düzgün bir biçimdə qalmışdı, elə gözəldi ki, rəs­samlar uğraşsalar belə rəsm edə bilməzdilər.

İstərğəcdən hərəkət edib Xoca-Həsəndə yemək yedikdən sonra axşam üstü Bihzadiyə gəlib Xoca Məhəmməd Eminin İmam Məhəmməd adlı nökə­rinin evində içdik. Ertəsi çərşənbə axşamı günü Kabil çarbağına gəl­dim.

Cümə axşamı günü, ayın iyirmi üçündə, oradan qalxıb qalaya girdim.

Cümə günü Məhəmməd Əli Heydər Riqabdar bir ağ şahin tutub hə­diy­yə etdi.

Şənbə günü, ayın iyirmi beşində Çinar-Bağda məclis quruldu. Yatsı vax­tı hərəkət etdik. Seyid Qasım keçən olaydan dolayı incik idi, gələrkən onun evinə enib bir neçə qədəh içdik.

Cümə axşamı günü, zilhiccə (248 b) ayının ilk günü [=24 noyabr] Qən­dəhardan Tacəddin Mahmud gəlib mülazimət etdi.

Bazar ertəsi günü, ayın on doqquzunda [=12 dekabr] Məhəmməd Əli Cəng-Cəng Nilabdan gəldi.

Çərşənbə axşamı günü, ayın iyirmisində Səngər xan Cəncuhə Bxirə­dən gəlib bizə qoşuldu.

Cümə günü, ayın iyirmi üçündə Əlişir bəyin [Nəvai] dörd divanından gözəlliyinə və vəzn­lərinə görə ən gözəl qəzəl və beytlərini seçib qurtardım.

Çərşənbə axşamı günü, ayın iyirmi yeddisində [=20 dekabr] ərkdə bir məclis quruldu və burada hər kəsin sərxoş olunca getməsi və bir daha söh­bə­tə qatılmaması əmr edildi.

Cümə günü, zilhiccə ayının axırıncı günü [=22 dekabr] Ləmqanı seyr etmək üçün atlandım.

KABİL-926 (23 DEKABR 1519 - 12 DEKABR 1520)

DOQQUZ YÜZ İYİRMİ ALTINCI İLİN HADİSƏLƏRİ

Şənbə günü, məhərrəm ayının ilk günü [=23 dekabr 1519] Xoca-Se­ya­rana gəldik. Təpə üzərində, yeni açılmış bir arxın kənarında şərab məclisi dü­zəldi. Sabah qalxıb Xoca-Rigi-Rəvanı seyr edərək Seyid Qasımın Bülbül köşkünə enib söhbət elədik. Sabah oradan qalxıb məcun yeyərək gedib Bil­kərə endik. Gecə içdikdən sonra bir də səbuhi məclisi qurduq və günorta ge­dib Dürnaməyə endik. Şərab məclisi oldu. Sabah da yenə səbuhi məclisi qu­ruldu. Dürnamənin böyüyü olan Haqdad mənə bağıni hədiyyə etdi.

Cümə axşamı günü qalxıb Nicravda taciklərin kəndinə endik.

Cümə günü isə Çihil-Külbə ilə Baran çayı arasındakı dağda ov etdik. Xeyli ge­yik vurduq. Əlim qırılandan (249 a) bəri ox atmırdım. Çox sərt ol­ma­yan bir yayla bir geyiyin baldırına ox atdım, ox tüklü qisminın yarısına qə­dər batdı. İkindi üstü dönüb Nicrava gəldik.

Ertəsi gün də Nicrav əhalisinin cizyəsi altmış misqal qızıl olaraq təyin olundu.
BABUR LƏMQANI SEYR ETMƏYƏ GEDİR
Bazar ertəsi günü Ləmqanı seyr etmək niyyətilə atlandıq. Bu gəzintidə Hümayunun da bizimlə birlikdə olmasını düşünmüşdüm, amma qalmaq ar­zusunda olduğu­nu söylədi və Kürə keçidində geri dönməsinə izin verdim. Gedib Bədrava endik. Oradan Uluğbuya gəldik.

Baran çayında ovçular bir qədər balıq tutdular, ikindi üstü bir sala mi­nərək içki içdik. Axşam vaxtından bir az sonra da saldan çıxıb ağ çadıra ge­dib içməyə davam etdik. Heydər Ələmdar Davərtin kafirlərinin yanına gön­dərilmişdi, Badic dibində bu kafirlərin böyükləri bir neçə tuluq şərab gə­tirib mülazimət etdilər.

Keçiddən enəndə çoxlu çəyirtgə gördük. Ertəsi gün də sala minib mə­cun yedik və Bulandan bir az aşağıda saldan çıxaraq ordugaha gəldik, iki sal halında gəldik.

Cümə günü qalxıb Məndravərdən bir az aşağıdakı bir dağ ətəyinə en­dik. Axşam şərab məclisi yapıldı.

Şənbə günü sala minib Dərutə boğazından keçərək Cahannümanın bir az yuxarısında saldan çıxıb Adinapur önündəki Baği-Vəfaya gəldik. Nigən­xar tüməninin hakimi Qiyam bəy Orduşah saldan çıxanda gəlib sədaqətini bildirdi.

Bir müddətdir Nilabda olan Ləngər xan (249 b) Niyazi də yolda gəlib mülazimət etdi. Baği-Vəfaya endik. Portağalları gözəl saralmış, səb­zələri gö­zəl ye­tişmişdi, fövqəladə gözəldi. Beş-altı-gün Baği-Vəfada qaldıq.

Qırx yaşımda içkiyi buraxmaq niyyətində idim və buna da bir il­dən az bir müddət qaldığı üçün ifrat dərəcədə içirdim.

Bazar günü, ayın on altısmda [=7 yanvar 1520] səbuhidən sonra ayı­la­raq məcun yediyimiz vaxt Molla Yarək pəncgahda müxəmməs formasında bəstələdiyi nəqşi çaldı. Gözəl bir nəqş bəstələmişdi. Xeyli zamandır belə iş­lərlə məşğul olmurdum. Məndə də bir şey bəstələmək arzusu doğdu. Yeri gə­­­ləndə bəhs edəcəyim üzrə, bu münasibətlə çahargah sövtünü bəstələdim.

Çərşənbə günü səbuhi zamanı zarafatla: «Sartca oxuyan hər kəs bir qə­­dəh içsin» dedi. Bu surətlə çox adam qədəh qaldırdı. Sübh namazı vaxtı çə­­mən or­tasındakı ağacların arasında oturduq və «Türkcə oxuyan hər kəs bir qə­dəh içsin» dedim. Bu dəfə də çoxlu adam qədəh qaldırdı. Günəş doğunca portağalların dibinə, hovuzun kənarına gedib içdik.

Ertəsi gün Dutədən sala minib Cuyi-Şahidən keçib Ətərə vardıq. Ətər­dən qalxıb Dəreyi-Nuru seyr edərək Susan kəndinə qədər getdikdən sonra geri qayıdıb Əmləyə endik.

Xoca Kəlan Bəcuru (250 a) yaxşı idarə edirdi. Mənim müsahibim ol­du­­ğu üçün onu geri çağıraraq Bəcura Şah Hüseyni hakim təyin etdik. Şənbə günü, ayın iyirmi ikisində [=13 yanvar] Şah Hüseynin getməsinə izin ver­dim.

O gün də Əmlədə içdik. Ertəsi gün yağmur altında Künərdə Məlikqu­lunun evinin yerləşdiyi Küləqrama gəldik, onun ortancıl oğlunun porta­ğal sa­­həsinə baxan evinə endik. Yağmur yüzündən portağallığa getmədən o ev­də içdik. Yağmur fövqəladə çox yağ­dı. Bir tilsim bilirdim, Molla Əli xana öyrətdim. Dörd kağıza yazıb dörd tərəfə asdı. Yağış dərhal dayandı, hava açıl­mağa başladı.

Sabah bir sala mindik, başqa bir sala da igidlər mindilər. Bəcur, Se­vad, Künər və o civarda bir növ boza düzəldirlər. Kim deyilən bir şeydən, ot kök­lərindən və bəzi ədviyyatdan düzəldirlər. Çörək kimi yuvarlaq edir, qu­ruda­raq saxlayır­lar. Bozanın mayası həmən kim maddəsidir. Bəzi bozalar çox ləzzət verir, lakin çox duz­lu və dadsız olur. Bu bozadan içmək istədik. Lakin duzluluğu üzündən içəməyərək məcuna üstünlük verdik.

Digər sala minmiş olan Əsəs [Xoca Məhəmməd Əli Tağayi], Həsən İgrək və Məsti Çöhrəyə bu bozadan içmələrini əmr etdim. Həsən İgrək içib sərxoş oldu, özünü nalayiq aparmağa başladı. (250 b) Əsəs də çox sərxoş ol­du və bir çox çirkin hərəkətlər elədi. O qədər narahat olduq ki, onu saldan çıxarıb suyun digər tərəfinə keçirməyi düşündüm. Bəziləri rica edərək araya girdilər.

O vaxt Bəcuru Şah Mir Hüseynə əta edərək Xoca Kəlanı da müsahib ol­duğu üçün yanımıza çağırmışdıq. Onun Bəcurda qalması çox uzadı. Bə­cur­­da işlərin artıq yolunda olduğunu təsəvvür edirdim. Şah Mir Hüseyn Bə­cura gedərkən Kü­nər çayının keçidində bizə rast gəldi. Çağırıb şifahi bəzi əmrlər verdikdən sonra bir xassə zireh ehsan edərək getməsinə izin verdim.

Nurgilin qarşısına gələndə bir qoca gəlib sədəqə istədi. Saldakılar ona paltar, sarıq və dəsmal kimi şeylər verdilər, ixtiyar xeyli əşya yığdı. Yarı yol­da pis bir yerdə sal təhlükəli bir yerə çarpdı. Çox qoxduq. Düzdür, sal batmadı, lakin Mir Məhəmməd Caləban suya düşdü.

Gecəni Ətərin yaxınlığında keçirdik. Çərşənbə axşamı günü Məndra­vərə gəldik. Qutlu Qədəm ilə atası Dövlət Qədəm [Qaravul] qalanın içində bir məclis düzəltmişdilər. Düzü, səfasız bir yerdi, lakin onların xatiri üçün bir neçə qədəh içib ikindi üstü ordugaha gəldik.

Çərşənbə günü Kəngdər çeşməsinə gedib seyr etdik. Kəngdər Mənd­ra­vər tüməninə tabe bir kənddür. Bütün Ləmqanatda yalnızca bu kənddə xur­ma vardır. Bu kənd dağ ətəyindən bir az yuxarıda (251 a) yerləşir. Xurmalı­ğı şərq tərəfindədir. Bu çeşmə də xurmalığın yanında və maili bir yerdədir. Çeşmə başından altı-yeddi kari aşağıda, daşları yığıb bir araya gətirərək qüsl etmək üçün bir sığınaq düzəltmişlər. Bu sığınağa gələn çayı o şəkildə yük­səl­tmişlər ki, su qüsl edən ada­mın başına tökülür. Çeşmənin suyu çox dur­ğun­dur, qış günləri suyu əvvəlcə bir az soyuq təsir bağışlayır, lakin suda qal­­dıqca insana xoş gəlir.

Cümə axşamı günü Şir xan Tərkəlani bizi evinə çağırıb ziyafət verdi. Günorta oradan qalxıb bu iş üçün özəl olaraq düzəldilmiş balıqxanalarda ba­lıq tutdular. Balıqxananın necə olduğundan daha əvvəl söz açmışdım.

Cümə günü Xoca Mirmiran kəndinün yaxınına endik. Axşam üstü məclis quruldu.

Şənbə günü Əlişəng ilə Əlingar arasındakı dağda ova çıxdıq. Bir tərəf­dən əlingarlılar və bir tərəfdən da əlişənglilər dairə quraraq geyikləri dağdan endirdilər. Çox geyik vurduq. Ovdan dönüb Əlingarda məliklərin bağına enib məclis qurduq.

Qabaq dişimin yarısı qırılıb yarısı qalmışdı və o gün yemək əsnasında bu qalan ya­rısı da qırıldı.

Ertəsi gün qalxıb balıqlara tor atdırdıq. Günortaya yaxın Əlişəngə ge­dərək bağda içdik. Ertəsi gün də pis hərəkətlər edib haqsız yerə qan tökmüş olan Əlişəng məliki Həmzə xan qan davacılarına təslim edildi, qisas aldılar.

Çərşənbə axşamı (251 b) günü, əvrad¹ oxuduqdan sonra Yanbulaq yo­luyla Kabilə doğru hərəkət etdik. İkindi çağı Uluğbudan çayı keçib axşam vax­tı Qaratuya gəldik, atlara yem verildi. Əlimizdə olan şeylərdən yemək ha­zırlandı. Atlar arpalarını bitirincə hərəkət etdik².

III. HİNDİSTAN

HİNDİSTAN - 932 (18 OKTYABR 1525 - 8 OKTYABR 1526)

DOQQUZ YÜZ OTUZ İKİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
932-ci il səfər ayının birində, cümə günü [=17 noyabr 1525] günəş ox-atan bürcündə ikən Hindistan üzərinə yürümək niyyətilə hərəkət etdik, Yek-Ləngə təpəsini aşaraq Dih-Yaqub çayının qərb tərəfindəki çayıra endik.

Biz bu yurdda ikən yeddi-səkkiz ay öncə Sultan Səid xanın hüzuruna elçi olaraq göndərilmiş Əbdülmüluk Qurçu xanın Yengibəy Göyəldaş adlı bir adamıyla birlikdə gəldi, xanımlardan və xandan məktublar və bəzi hədiy­yə­lər gətirdi.

Əsgərin səfərə hazırlaşması üçün bu yurdda iki gün qaldıqdan sonra hə­rəkət etdik, bir mənzildə dincələrək Badam-Çeşməyə endik. Burada mə­cun yedik.

Çərşənbə günü Barik-Aba enəndə Xoca Hüseyn Divanın Lahorun gə­li­rin­­dən göndərmiş olduğu iyirmi min şahruxi dəyərində altın, əşrəfi və tən­­gələri¹ Hin­distanda qalan Nur bəyin kiçık qardaşlarındən biri gətirdi. Bunun böyük bir qismini Bəlxin işləri üçün Bəlx ərbabından olan Molla Əhmədə gön­­dərdim.

Cümə günü, ayın səkkizində (252 a) Gəndəməkə enəndə şiddətli nəz­ləyə tu­tuldum. Həmd olsun ki, asan keçdi.

Şənbə günü Baği-Vəfaya endik. Hümayun Mirzəni və o tərəfin əsgəri­ni gözlədiyimiz üçün bir neçə gün Baği-Vəfada qaldıq. Baği-Vəfanın bö­yüklüyü, səfası və gözəlliyindən bu əsərdə bir neçə dəfə söz edilmişdir. Ol­duqca səfalı bir bağdır. Alıcı gö­züylə baxan hər kəs onun necə bir yer oldu­ğunu anlayar. Orada olduğumuz bu bir neçə gündə içki və səbuhi məclisləri qurduq, iç­məyən günlərdə də məcun söhbəti keçirdik. Gecikdiyi üçün Hü­ma­yuna çox sərt məktublar və şiddətli xitablar göndərdim.

Bazar günü, səfər ayının on yeddisində səbuhi məclisi keçirdik. Hü­ma­yun gəldi. Çox gec gəldiyi üçün onu danladım. Xoca Kəlan da Qəznə­dən elə o gün gəldi.

O bazar ertəsi axşamı Sultanpur ilə Xoca Rüstəm arasında salınmış Yengi-Bağa [yeni bağ] endik.

Çərşənbə günü də oradan qalxıb sala mindik və Quş Künbəzə qədər şə­rab içərək gedib Quş Künbəzdə saldan çıxıb ordugaha gəldik.

Ertəsi gün də orduya səfər əmri verib sala minərək məcun yedik. Hər zaman endiyi­miz yer Qırx Arx idi. Qırx Arxın qarşısına gələndə ətrafa nə qədər baxsaq da, ordudan (252 b) bir əsər görünmədi. Atlar da meydanda yoxdu. Gərm-Çeşmə yaxın olduğu üçün «bəlkə ordu oraya enmişdir» deyə düşünərək buradan keçib getdik. Gərm-Çeşməyə çatanda gec olmuşdu. Ora­da da qalmayaraq, gecə boyu yola davam etdik. Bir yerdə salı dayandırıb bir az uyuduq. Sübh çağı Yadabirə çıxdıq. Sabah erkəndən qoşun gəlməyə baş­ladı. Sən demə, ordu Qırx Arx ci­varına enibmiş, biz görəməmişik.

Salda Şeyx Əbülvəcd, Şeyx Zeyn, Molla Əlixan, Turdu bəy Xaksar ki­mi şeir oxuyan çox adam vardı. Söhbətdə Məhəmməd Salihin¹ bu beyti oxundu:

Məhbubiyi hər işvəkarira çi künəd kəs,

Caye ki tu başe digərira çi künəd kəs.

Hər işvəkarın məhbubluğunu insan nə etsin,

Sən olan yerdə başqa birinə nə lüzum var.

Bu örnəyə dair başqa beytlər söyləmələrini əmr etdim. Şeir yazanlar söy­ləməyə başladılar. Molla Əlixana çox sataşırdılar. Sataşma qəblindən bu beyt bədahətən ağlıma gəldi:

Manəndi tu mədxuşu qərira çi künəd kəs,

Hər gavquni madə xərira çi kunəd kəs.

Sənin kimi huşsuz bir axmağı insan nə etsin,

Hər öküz doğan dişi eşşəyi insan nə etsin.

Bu vaxta qədər yaxşı və pis, ciddi şəkildə və zarafatla, ağlıma gələn hər şeyi dilxoşluq üçün nəzm edirdim, hər cür çirkin və qaba nəzmi də ya­zır­dım. O za­manlar Mübəyyin² əsərini nəzmə çəkirdim, halım sıxıntılı idi və həzin könlümə belə bir fikir gəlmişdi: (253 a)

Heyf bulğay ol dildin kim, mundağ əlfəzni dərc qılğay,

Yana fikrini qəbih sözlərgə xərc qılğay,

Dariğ bulğay ol könqüldin kim, mundağ məani zühur etgəy,

Yana zişt xəyallar anda xütur etgəy.

O zamandan bəri də həcv və zarafat va­di­sində şeir və nəzm söylə­mək­dən vaz keçmişdim və tövbəli idim. Ona görə də bu beyti söyləyən zaman bunlar heç ağlıma gəl­mədi və bu anlam da heç bir vaxt könlümə doğmadı.

Bir-iki gün sonra Biqrama enəndə nəzləyə tutuldum və isitdim. Sonra bu nəzlə öksürəyə çevirdi. Hər öksürəndə qan tüpürürdum. Hərarətim heç aşağı düşmürdu. Birdən bunun haradan gəldiyini və iztirabımın səbəbini an­la­dım: «Kim əhdini pozsa, öz əleyhinə pozmuş olar. Və kim Allaha verdiyi sö­zə əməl etsə, Allah ona böyük bir mükafat verər»³.

Nə qılayın sənin bilə, ey dil,

Cəhətindən mənim içim qandır.

Neçə yaxşı desən bu həzl ilə şeir

Birisi föhşü, biri yalandır.

Gər desən qoymayın bu cürm bilə,

Cilovunu bu ərsədən yandır (bu yoldan çevir).

Dedilər: «Rəbbimiz, biz özümüzə zülm etdik, əgər bizi bağışlamasan və bizə acımasan, mütləq ziyana uğrayanlardan olarıq».¹

Bir bir daha bağışlanmağı diləyib tövbə edərək, bu cür batil fikirlərdən və belə nalayiq alışqanlıqlardan könlümü çevirib qələmimi sındırdım. Bu cür tənbehlər asi qullar üçün o dər­­gahdan gələn böyük bir dövlətdir və bun­lar sa­yə­­sində ağıllanan hər qul üçün böyük bir xoşbəxtlikdir.

O axşam oradan hərəkət edib Əli-Məscidə endik. Bu yurd (253 b) dar ol­duğu üçün mən da­ima bir təpənin üzərinə enirdim, əsgərin hamısı da mə­nim endiyim təpənin uçurum tərəfinə baxan bir dərəyə enirdi. Gecə olanda əsgərlərin tonqalları çox gözəl bir mənzərə yaradırdı. Buna görə də buraya enəndə mütləq içərdik. Bu dəfə də içdik. Sabah olmadan öncə məcun yedik və atlandıq. O gün oruc da tutdum. Gəlib Biqramın yanında düşərgə qurduq.

Ertəsi gün o yurdda qalaraq kərgədan ovuna çıxdıq. Biqramın önün­də­ki Siyah-Abdan keçib çayın aşağısına doğru bir halqa yaratdıq. Bir müd­dət getdikdən sonra arxa tərəfdən bir adam gələrək, Biqramın lap yaxınında ki­çık bir cəngəlliyə bir kərgədanın girdiyini və ətrafını mühasirəyə aldıqları­nı söylədi. Dərhal dördnala oraya getdik. Cəngəllikdə halqa qurub gurultu qo­pa­randa kərgədan dışarı çıxıb ovaya doğru qaçdı. Hümayun və o tərəfdən gə­lənlərdən heç kim kərgədan görməmişdi. Hamısı doyunca seyr etdi. Bir kü­ruha yaxın qovalayıb çoxlu ox vuraraq yerə sərdilər. Bu kərgədan adama və ata hücum etmədi.

İki kərgədan daha vurdular. «Görəsən, kərgədan bir fillə qarşılaşsa, əcə­ba, nə edər» deyə daim düşünürdüm. Bu dəfə filçilər filləri gətirirmişlər və bir kərgədan (254 a) da onların tam qarşısına çıxıbmış. Filçilər bir az irə­li­ləyincə kərgədan onlara qarşı dura bilməyib başqa bir tərəfə qaçıbmış.

Biqramda ikən bəzi bəylər və içkilər, bəxşilər və divanlarla birlikdə al­tı-yeddi qismə ayrılaraq bütün əsgərin adlarını tək-tək yazıb saylarını he­sab­lamaq üçün Nilab keçidində gəmilərə təyin edildilər.

Axşam nəzləyə tutuldum və təkrar isitdim. Bu nəzlə öksürüyə çe­vir­di. Hər öksürəndə qan tüpürürdum. Çox ağır keçirdim, iki-üç gün sonra keçdi.

Biqramdan qalxıb yağmur altında Kabil çayının sahilinə endik. Hin­dis­tandan Dövlət xanla Qazi xanın [Ludi] iyirmi-otuz min əsgər toplayıb Kə­lanuru aldıqları və Lahor üzərinə yürümək istədikləri xəbəri gəldi. Orada­kılara «Mənzil-mənzil irəlilə­yirik, biz gələnə qədər müharibə etməsinlər» de­yərək, Mömin Əli Tavaçını qasid olaraq göndərdik.

İki mənzildən sonra cümə axşamı günü, ayın iyirmi səkkizində Sind sa­hilinə endik.

Şənbə günü, rəbiüləvvəl ayının ilk günü [=16 dekabr] Sind və Keçə-Qut sula­rından keçib çayın sahilinə endik. Gəmilərə minən bəylər, bəxşilər və divanlar səfərə qatılan əsgərin saysını bildirdilər. Böyük və kiçık, yaxşı və pis, nökər və nökər olmayan, hamısı on iki min adam olaraq qeyd edil­miş­di.

Bu il buralarda mövsüm yağmuru az, dağ ətəyindəki vilayətlərdə isə (254 b) çox olmuşdu. Azuqə işi üçün dağ ətəyindən Siyal-Qut yoluyla hərə­kət etdik.

Hati Kəkərin vilayətinin qarşısına gələndə bir çayın bəzi yerlərində çoxlu su yığıldığını bu suların hamısının donduğunu gördük. Buz o qədər qa­lın deyildi. Hindistan vilayəti üçün belə bir buz qəribədir. Buzu yalnız bu­rada gördük, Hindistanda olduğumuz bu bir neçə il içində qar və buzdan heç bir əsər-əlamət görünməmişdi.

Sinddən beş mənzil yürüdükdən sonra altıncı mənzildə Cud dağına bi­tişik olan Balnat-Cugi dağının dibinə, bügiyalların yurdu olan çaya gəlib en­dik. Əsgərin azuqə alması üçün ertəsi gün də o yurdda qaldıq. O gün mey iç­dik. Molla Məhəmməd Pərgari çox hekayə danışdı, o qədər çox danışdığı heç olmamışdı. Molla Şəms isə əskidən bəri masqaraçılığı ilə məşhur idi, mas­qaralığa başlasa, axşama qədər biti­rməzdi.

Azuqə üçün gedən qullar, xidmətçilər və digər adamlar ər­zaq­dan baş­qa şeylər də axtararaq dağınıq və hesabsız şəkildə cəngəlliyə, dağ­lara, sarp və yolsuz yerlərə getdikləri üçün onlardan bir neçəsi itdi, Kiçkinə Tünqatar isə orada öldü.

Oradan qalxıb Ciləmdən bir az aşağıdakı keçid üzərindən Bəxət çayını keçdik. Bimrugiri və Əkriya pərgənəsinin hakimi, Siyal-Qut bölgəsinə kö­məkçi olaraq təyin edilən Vəli Qızıl biz burada ikən gəlib məni gördü. Si­yal-Qu­tu mühafizə etmədiyi (255 a) üçün onu azarladım. «Mən pərgənəyə gəl­mişdim. Xosrov Göyəldaş Siyal-Qutdan çıxdığı zaman mənə xəbər dəxi ver­mədi» deyə söylədi. Bundan xəbərim vardı. «Madam ki Siyal-Qutu mü­hafi­zə edə bilmədin, nə üçün gedib Lahorda bəylərə qoşulmadın» dedim. Sus­maq məcburiyyətində qaldı, iş zamanı yaxınlaşdığı üçün onun bu qüsu­runa göz yumdum.

Bu yurddan Lahordakılara «Müharibə etməyin, Siyal-Qutda və ya Per­s­rurda gəlib bizə qoşulun» xəbərini götürməsi üçün Seyid Tufan ilə Seyid Laçın yedek atlarla birlikdə təcili göndərildi. Hər kəs bu fikirdə idi: Qazi xan otuz-qırx min adam yığmış, Dövlət xan isə qocalığına baxmayaraq beli­nə iki qılınc bağlamışdır. Bunlar şiddətli bir şəkildə vuruşacaqlar. Bir ata­lar sözü vardır: «Gah yəzdəh bəh, gah noh» (on dost doqquzdan yaxşıdır). Əl­dəki vasitələri cəmləmək üçün Lahordakıları da özümüzə qoşub sonra vu­ruşaq deyə düşündük.

Bəylərə adam göndərib arada bir dəfə dincəldikdə sonra Çanab çayı­nın kənarına endik. Yoldan ayrılıb xassə əmlakdan olan Bəhlulpuru seyr et­dik. Kurqanı Ça­nab çayının kənarında yüksək bir qayalığın üzərində idi, çox xoşuma gəldi. Siyal-Qutu buraya nəql etməyi düşündüm. İnşallah, fürsət olan kimi dərhal buraya nəql ediləcəkdir.

Bəhlulpurdan ordugaha qədər gəmiylə gəldik. (255 b) Məclis quruldu, bəziləri mey, bəziləri boza içdi, bəziləri də məcun yeddi. Yatsı vaxtından bir az gec bir saatda gəmidən çıxıb çadırda da bir az içdik. Bu çayın sahilində bir gün qaldıq ki, atlar dincəlsin.

Cümə günü, rəbiüləvvəl ayının on dördündə [=29 dekabr] Siyal-Quta endik. Hin­distana hər səfərimiz zamanı öküzlərimizi və camışlarımızı yağ­ma­lamaq üçün dağdan hədsiz-hesabsız sayda cet və gücür aşağı enirdi. Qul­durluq və zül­m edənlər də bu səfillər idi. Əvvəllər bu vilayətlər düşmən idi və biz onları o qədər möhkəm sıxmırdıq. Bu dəfə isə bu vilayətlərin hamısı bizə tabe olduğu halda yenə belə rəftar etməyə başladılar. Siyal-Qutun or­du­gaha gələn bu acları və çılpaqları, fəqir və miskinləri birdən qovğaya tutu­şub yağmağa girişdilər. Quldurluq edənləri tapdıraraq iki-üçünü parçalat­dır­dım.

Şahım Nur bəyi Siyal-Qutdan Lahordakı bəylərin yanına göndərdim ki, düş­mənin harada ol­du­ğunu məlu­matlı adamlardan öyrənsin, bəylər bizə harada qoşulacaqlarını bildirsinlər.