ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

ZƏHİRƏDDİN MƏHƏMMƏD BABUR


BABURNAMƏ

BAKI – 2011

TürkSOY kitabxanası seriyası: 12
Azərbaycn Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu

Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Çağatayca, türkcə və rusca

nəşrlərindən çevirən,

ön sözün, qeydlərin və izahların müəllifi:

Ramiz ƏSKƏR

Redaktoru:

Prof. Dr. Hüseyn İSMAYILOV


Zəhirəddin Məhəmməd BABUR. BABURNAMƏ.

Bakı, BXQR, 2011, 432 s.
Bö­yük türk hökmdarı və dövlət xadimi, ümum_­türk ədə­biy­­yatının gör­kəmli nü­­mayən­dəsi Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1482-1530) «Baburnamə» əsəri türk və islam ədəbiyyatında memuar janrında yazılmış ilk əsərdir. Müəllif bu­ra­da öz keşməkeşli həyatını qələmə almış, Mərkəzi Asiyanın, Əfqanıstanın və Hin­distanın tarixinə, mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına, flora və faunasına dair qiymətli mə­lumatlar vermişdir. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ildə İstan­bul­­da TürkSOY tə­rə­­fin­dən təş­kil olu­nan «Türk Ləhcələri Ara­sında Uyğun­laş­dırma Çalış­ma­larının Bu­günkü Du­ru­mu və Qarşı­la­şı­lan Prob­lemlər» möv­­zu­sunda Bey­nəlxalq simpoziu­mun tövsi­yə­lə­rinə və yekun bəyanna­mə­sinə uy­ğun ola­raq nəşr edilir.
İSBN: 978-9952-29-041-7

© Zəhirəddin Məhəmməd Babur

 Ramiz Əskər

QAZİ ZƏHİRƏDDİN MƏHƏMMƏD BABUR:

HƏYATI, ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ƏSƏRLƏRݹ
«Bütün Şərq fatehlərindən fərqli olaraq o çox-çox in­san­pərvər idi... Adamlar onun barəsində başqa mənada nə dü­şünür­lərsə düşünsünlər, biz bu böyük qəlbli və ünsiyyətcil nə­həngə dərin rəğbətlə yanaş­maq­dan başqa onun haqqında heç nə düşünə bilmə­rik».

B.N.Morlend.

«Müsəlman Hindistanının aqrar sistemi» kitabından.
Məlum olduğu kimi, dünyanın ən zəngin, köklü dillərindən bi­ri olan türk dili üç böyük qrupa – oğuz, qıpçaq və qarluq qrup­la­rı­na­ ayrılır. Hər qrup da öz tarixi inkişaf mərhələsindən asılı ola­raq öz­lüyündə bir ne­çə qola bölünür. Məsələn, qarluq qrupuna hazırda öz­bək, uyğur, sarı uyğur, salar və sair dillər daxildir. Vax­tilə möv­cud olmuş qaraxani və çağatay dilləri isə qar­­luq türkcəsinin tarixi etaplarıdır. Üstəlik, bu dillərdə zəngin ədə­biyyat ya­ranmışdır. Qa­raxani dönəmində Mahmud Kaşğari «Divanü lüğat-it-türk»ü, Yu­sif Balasağunlu isə «Qutadğu bilig»i yazmışdır. Bunlar ortaq türk ədə­biyyatının və türk dünyasının təməl əsərləridir. Çağataycada da türklük üçün böyük önəm daşıyan əsərlər qələmə alınmışdır.

XX əsrdə qardaş Tür­ki­yənin humanitar elmlər sahəsində yetirdiyi ən bö­yük şəxsiyyət olan ordinarius professor Məhmət Fuad Köprülü ça­­ğatay türkcə­sini «Monqol istilasından son­ra Çingizin övladları tərə­findən qu­rulan çağa­tay, elxani və Altın Ordu imperatorluq­la­rı­nın mədəni mərkəzlərində XIII-XIV əsr­lər­də inkişaf edən və tey­mu­rilər döv­ründə, bilxassə XV əsrdə, klassik bir mahiyyət ala­raq zən­­gin bir ədəbiyyat yaradan ədəbi Orta Asiya ləhcəsi» kimi sə­ciy­yələn­dirmişdir. Türkcənin bu qolunda Şəkkaki, Lütfi, Ətai, Xo­cəndi, Sarayi, Xarəzmi, Hüseyn Bayqara, Qütbi, Əli­şir Nə­vai, Bay­ram xan, Əbülqazi Bahadır xan və onlarca qələm sahibi ölməz əsərlər ya­rat­mışlar. Bunların arasında şanlı türk hökmdarı və döv­lət xa­di­mi, baburilər döv­lətinin və ya Böyük Moğol imperiyasının bani­si, şair, nasir, tarixçi, coğ­rafiyaçı, etnoqraf, ensiklopedik zəka sahibi Qazi Zə­hi­rəddin Məhəmməd Ba­bur şahın xüsusi yeri var.

Babur 14 fevral 1483-cü ildə Əndicanda anadan olmuşdur. Onun atası, Fərqanə hakimi Ömər Şeyx Mirzə böyük Əmir Tey­mu­run nəticəsi, anası Qut­lu(ğ) Nigar xanım isə Çingiz xanın on dördüncü nəsildən törəməsi idi. Ba­bur anadan olanda Ömər Şeyx Mirzə Səmərqəndə məşhur sufi şair Xoca Nəsrəddin Übeydullah Əhra­­rın ya­nına gələrək körpəyə ad qoymasını xahiş etmişdir. O, əv­­vəlcə «Zə­hirəddin Məhəmməd» adını təklif etmiş, sonra bir az dü­şünərək «Bu ad tələffüz baxımında avam dili üçün ağır­dır, qoy on­lar «Ba­bur Mirzə» desinlər» demişdir. Babur sözü əski türkcədə bəbir, pələng mənasına gəlir.

Baburun anası Qutlu Nigar xanım Sultan Mahmudun böyük ba­cısı, Monqolustan xanı Yunusun qızı idi. Babur ana nənəsi İsən Döv­lət bəyimin ya­nında böyümüş, ondan tərbiyə almışdır. Bu qa­dın bütün Orta Asiyada qeyrətli, ağıllı bir şəxs kimi məşhur idi. Bir dəfə əri ilə birlikdə düşmənə əsir dü­şən­də şahzadələrdən biri ona təcavüz etmək istəmiş, İsən Dövlət bə­yim kə­nizlərinin köməyi ilə harın şahzadəni öldürərək meyidini sarayın həyətinə tullamışdı. Səhər mə­sələ məlum olanda o, ha­­­mı­nın hüzurunda belə demişdi: «Bu adam şə­riəti pozaraq mə­nim na­musuma toxunmaq istədi, mən də onu öl­dürdüm. Buna gö­rə bir suçum varsa, çəkməyə hazıram». Öldürü­lən şah­zadənin atası dərin xəcalət hissi keçirərək bəyimin günahkar olmadığını bil­dirmiş və bütün əsir­ləri azad etmişdi.

Dövlət idarəçiliyini öyrənməsi üçün atası Baburu hələ on ya­şın­­da ikən Əndicana vali təyin edir. Bundan iki il sonra bir qə­­za nəticəsində, daha doğ­rusu, Axsi qalasında uçurumun üstündə gö­yər­çinləri seyr edərkən müvazi­nətini itirərək uçuruma yuvarlanan Ömər Şeyx Mirzə həlak olur və Babur 12 iyun 1494-cü ildə 12 ya­şında Fərqanə taxtına çıxır.

Həmin dövrdə Orta Asiyada və civarında siyasi mənzərə belə idi: Sə­mərqənddə Baburun əmisi Sultan Əhməd Mirzə, Hisarda və Bədəxşanda dayısı Sultan Mahmud Mirzə, Monqolustanda babası Yunus xan, Kabildə II Uluğ bəy Mirzə, Heratda Hüseyn Bayqara hökm sürürdü. Qızılbaşların ba­şında Şah İsmayıl Xətai, özbəklərin başında Şeybani xan dururdu. Hin­dis­tanda isə hər vilayətdə, hətta hər şə­hərdə bir mirzə (bu söz əmirzadə sözü­nün qısaldılmış vari­antı olub, əsasən, Əmir Teymurun törəmələrinə şamil edi­lirdi), xan və ya bir racə hakim idi.

Babur hökmdar olduqdan qısa bir müddət sonra taxtını əmi­sin­dən və da­yısından qorumaq məcburiyyətində qalır. Ağlı-fərasəti və ətrafındakı ya­xın adamlarının köməyi sayəsində əmisi ilə dil tapır, Kasan bölgəsini dayı­sına güzəştə getməklə təhlükəni sovuş­durur. Yavaş-yavaş güclənən Babur 1497-ci ildə Səmərqəndi alır. Ancaq ağır xəstələndiyi üçün uzun müddət burada fəaliyyətsiz qa­lır, ətrafındakı bəylər onu tərk edirlər. Bu yetməzmiş kimi, Babu­run ən inandığı bəylərindən biri, Axsi qalasının komendantı Uzun Həsən (Ağqoyunlu Uzun Həsənlə qarışdırmamalı) başqa bəylərlə əlbir olub «Babur, ağır xəstədir, dili tutulub, ağzına pambıqla su da­mızdırırlar» de­yə şayiələr yayaraq Əndicanı mühasirəyə alır. Bunu eşidən Babur əmrin­də­ki 250 nəfərlik dəstə ilə Əndicana üz tutur, lakin şəhərin ələ keç­diyini öyrənə­rək Xo­cəndə gəlib dayısına sı­ğınır. Onun köməyi ilə Axsi və Ən­di­ca­nı ge­ri almağa çalışsa da, bundan bir şey çıxmır. Yalnız 15 ay sonra Əndica­nı qur­tar­mağa mü­vəffəq olur. Bu arada 12 yaşından bəri nişanlı olduğu, la­kin ba­cı gözü ilə baxdığı əmisi qızı (Sultan Əh­məd Mirzənin qızı) Ayşə bə­yimlə ev­lən­mə­li olur. Bu evlilik uzun sürmür, Ayşə bəyim bir il sonra onu tərk edir.

Taxta çıxdığı vaxtdan bəri Hüseyn Bayqaranın bəyləri ilə sa­vaşan Ba­bur bu dəfə rəqiblərin ən təhlükəlisi olan Şeybani xanla üz-üzə gəlir. 1501-ci ilin ya­yında Sə­ripul müharibəsində ona məğ­lub olub Səmərqəndə qaçır. Şeybani xan bu dəfə Səmərqəndi mü­hasirəyə alır və tutur. Ba­bur şəhəri tərk edir, ancaq bacısı Xanzadə bəyim Şeybaninin əlinə düşür, xan onunla evlə­nir. Bəxti gətir­mə­yən və hər şe­yini itirən gənc Babur yanındakı bir neçə nə­fərlə ac-susuz vəziyyətdə dağlarda, düzlərdə dolaşır, axırda pa­yi-piyada Daş­­­­­kəndə gələrək yenə dayısı Sultan Mahmud Mirzə­yə sığınır. Bu sıralarda onun digər dayısı Əhməd xan Monqolustan­dan Daşkəndə gəlir. İki qardaş Fərqanəni tutmaq üçün ona dəstək verir. Babur bə­zi yerləri ələ keçirərək Ən­­­dicana yaxınlaşır, qoşun­la dincəldiyi zaman qəfildən basqına uğrayır, çox­­lu itkiyə məruz qalır, özü isə Əndican bəyi Əhməd Tənbəlin qılınc zər­bəsilə ba­şından ağır yara­lanır, səkkiz yaxın adamı ilə birlikdə qaçıb qurtu­lur. Sonra onlar­dan ayrılaraq, yolboyu xarabalıqlarda gizlənə-giz­lənə bir təhər da­yılarının yanına qayıda bilir.

Şeybani xan Babura və dayılarına qarşı mübarizəni davam et­di­­rir, on­ları ağır məğlubiyyətə uğradır. Babur bu dəfə Fərqanənin cənubundakı dağ­lara qaçır. Uzun müddət burada ağır şəraitdə ac-yalavac qalır, nəhayət, Xo­rasana Hüseyn Bayqaranın yanına get­mək üçün əksəriyyəti qadınlardan və uşaqlardan ibarət olan 250 nə­fər­lik qafilə ilə 1504-cü ilin iyun ayında yola çıxır.

Qunduz hökmdarı Xosrov şahın ərazisindən keçərkən xalq iki ulu xa­qanın törəməsini böyük sevgi ilə qarşılayır, şahın qardaşı Baqi Çağanyani baş­da olmaqla bir çox adam ona qoşulur. Qısa müddətdə Baburun ət­rafında böyük bir ordu toplanır. Babur isti­qaməti dəyişdirərək bu dəfə Xorasana de­yil, Hindiquş dağlarını keçib Kabilə üz tutur. Qan tökmədən Müqim Arğun­dan şəhəri alır və 1506-cı ildə özünü Kabil şahı elan edir. Həmin il Heratda çox sevdiyi Mahım bəyimlə evlənir.

Şah İsmayıl Xətai 1510-cu ildə Şeybani xanı öldürür. Ən əsas düş­mənlərindən birinin aradan çıxması ilə Babur şah əski torpaq­la­rı­nı, yəni ata mülkü Mavəraünnəhri yenidən ələ keçirmək fikrinə düşür. Ona görə Şah İs­mayılla müqavilə bağlayır, onun adına xüt­bə oxutdurur və sikkə kəsdirir. Lakin sünni əhali Baburun bu hə­­rəkətini bəyənmir. Xətainin hərbi qüvvə­lə­rinin yardımı ilə Hisa­rı, Buxaranı və Sə­mərqəndi ələ keçirən Babur os­man­lı-səfəvi sa­va­şı ilə əlaqə­dar Şah İsmayılın öz qoşununu geri çağırması üzün­dən tut­duğu tor­paqları yenidən itirir. Xətainin Çaldıran sava­şında os­man­lılara məğ­lub olması Ba­burun bütün ümidlərini puça çıxarır. Çarə­siz qa­lan Babur dörd illik fasi­lədən sonra Kabilə geri qayıdır və bütün diq­qətini bu coğ­ra­fi­yaya yönəldir. 1519-cu ildə siyasi məq­sədlərlə Şah Mənsurun qızı Bibi Mü­barə­kə-Əfqani Ağaçə ilə evlə­nir.

Babur şah 1519-26-ci illərdə Hindistana beş dəfə yürüş edir. Pən­cabı (1519/20), Qəndahar (1522), Lahor (1523), Dehli və Aq­ra (1526) şəhərlərini ələ keçirir. Nəticədə Əf­qanıs­tanı, Bəlucistanı və şima­li Hindistanı öz hökm­ranlığı altına alaraq Böyük moğol­lar im­peri­ya­sının təməlini qoyur.

Hindistanda iki əsas rəqibindən biri olan İbrahim Ludini Pa­ni­pat ya­xın­lığında məğ­lub edərək 5 may 1526-cı ildə Dehlini tutan Ba­bur raçput­la­rın baş­çısı Rana Sanka ilə vuruşur və 16 may 1527-ci ildə onun qoşun­la­rı­nı Kan­van­da darmadağın edir. Bu savaşdan sonra «Qazi» ünva­nı­nı al­ır. Babur 1527-29-cu illərdə öz nəzarətin­dəki yerlərdə üs­yanları yatıraraq, müstəqil knyazlıqların çoxunu məhv edir, axırda Qanq çayını keçərək benqal hökm­darını yenir və 24 iyun 1529-cu ildə Aqra şəhərinə qayıdır.

Uşaqlığından bəri ağır xəstələliklər keçirən, xüsusilə də ba­­taq­lıq qız­dır­­masından əziyyət çəkən Baburun səhhəti ciddi şəkildə pozulur. Onu bir dəfə zəhərləyirlər. İbrahim Ludinin anası tə­rəfi­n­dən aşpaz Əhmədin əli ilə ve­rilən ağının təsiri nəticəsində Ba­­burun və­ziyyəti gündən-günə ağırlaşır.

Baburun qızı Gülbədən bəyim özü­nün «Hümayunnamə» adlı ki­ta­bın­da atasının həyatının son ayları­nı müfəssəl şəkildə təsvir et­mişdir. Onun yaz­­dı­ğına görə, şahzadə Hümayunun çox ağır şə­kil­də xəstələnməsi Babura öz dər­dini unut­durur. O, xüsusi bir ayinə əməl edərək oğlunun yatağı başına üç dəfə dolanır, Hü­ma­yunun xəstəliyini öz üzərinə götürdüyünü bildirir, bu­nu gerçək­ləşdirməyi sidq-ürəklə Allahdan niyaz edir. Tezliklə Hüma­yunun və­ziyyəti yaxşılaşır və o, tamamilə sağalır. Əvəzində Baburun xəs­təliyi get­dik­cə şiddətlənir. Bu dünyadan köçəcəyini anlayan Babur övlad­larını (oğul­ları Hümayun, Kamran, Əs­kəri və Hindal mirzə­ləri, qız­ları Gül­rəng, Gül­çöh­rə və Gülbədən bəyimləri), bəylərini və sərkər­də­lə­rini yanına çağırır. Hamının hüzurunda böyük oğlu Hü­mayunu padşah təyin edir, elə həmin gün – 26 de­kabr 1530-cu il­də 48 ya­şında əbədiyyətə qovu­şur. Aqrada dəfn olu­nur, son­ralar vəsiy­yə­tinə uy­ğun olaraq qəbri Ka­bilə köçürülür. 1646-cı ildə ba­­burilər sülaləsinin üzvlərindən biri olan Ca­han şah onun Baği-Ba­bur adlı bağda yer­ləşən qəbri üzə­rində bir məqbərə tikdirir.

Burada Babur tərəfindən qurulan, tarixi ədəbiyyatda Baburilər, Bö­yük moğollar və ya Gürganilər dövləti adlandırılan imperiyanın son­­ra­kı tarixi haq­­­­qında da qısa məlumat vermək istəyirik. Babur­dan son­ra onun böyük oğlu 22 yaşlı Hümayun 1530-cu ildə taxta çıx­mış, lakin 1540-cı ildə qar­daş­ları ilə girişdiyi iqtidar mübarizə­sində məğlub olaraq Səfəvilərə sığınmış, yalnız 1555-ci ildə onla­rın köməyi ilə Dehlini alaraq hökmdar olmuşdur. Onun yerinə ke­çən Əkbər şah 50 il hakimiyyətdə qalmış (1556-1605), Hin­distan yarımadasının böyük bir qismini istila etmiş, ölkəsinin mədəni və iq­tisadi yüksəlişinə nail olmuş, Osmanlılar, Sə­fəvilər, özbəklər və portuqaliya­lılarla siyasi əlaqələr qurmuş­dur. Onun oğlu Səlim Ca­hangir şah dönəmində (1605-27) ingilislər Hindistana ayaq açmış­lar. Cahan şahın hakimiyyəti illə­rində (1628-58) öl­kə­də mədə­niy­yət, xüsusilə memarlıq sahəsində böyük uğurlar qa­za­nıl­mış, dün­ya­nın yeddi möcüzəsindən biri olan Tac-Mahal məq­bə­rə­si tikil­miş­­­dir. Övrəngzib Aləmgir şah dövründə (1658-1707) im­periya in­­­­kişaf etsə də, ondan sonra tənəzzül, daxili çə­kişmə, taxt qovğa­la­rı və üs­yanlar başlamışdır. Şahi-Aləm Bahadır şah (1707-12), Ca­­han­gir İskəndər şah (1712-13) və Fərrux şahın dövrü (1713-19) də sakit ötməmişdir. 1719-cu ildə taxt üç dəfə əldən-ələ keç­miş, Rə­fiütdərəcat şah və II Cahan şah qısa müddətə hökmdar olmuş, Məhəmməd şahın dövründə (1719-47) nisbi sakit­lik bərpa edilsə də, Nadir şah Əfşarın 1739-cu ildə Dehlini tutması ilə ölkə yeni­dən xaosa sü­rük­lən­mişdir. Əhməd Bahadır şah (1747-53), II Aləmgir şah (1753-59) və III Aləm Şah (1759-1806) za­manı ingi­lis­lər çox fəal­laşmış və 1766-cı ildə imzalanan Allahabad müqa­viləsi ilə ölkənin idarəsini öz əllərinə keçirmişlər. II Əkbər şahın (1806-37) və II Ba­hadır şa­hın (1837-58) hakimiyyəti formal xa­rak­­ter daşımışdır. 1858-ci il­də Baburilər səltənətinə son qoyulmuş, Hindistan rəsmən İngiltərə­nin müstəmləkəsi, 1877-ci ildə isə Vik­toriya Hindistanın kraliçəsi elan edilmişdir.

* * *

Baburun bir hökmdar kimi möhtəşəm uğurlar qazanma­sı bir sı­ra amil­lərlə bağlıdır. Hər şeydən əvvəl, ulu tanrının inayəti ilə hökm­dara xas olan bütün sifətlər onun şəxsində cəmləşmişdir. Bunlardan birincisi türk törəsinə uyğun olan ilahi mənşəli xariz­ma­dır. Onun Çingiz xan və Əmir Teymur nəs­linə mənsub olması türk­­lərdə hökmdara bağlı­lıq duyğusu ilə birləşərək xalq­da Babura, Ba­burda isə özünə sar­sıl­maz bir inam aşıla­mışdır. On yaşından eti­barən döv­lət idarəçi­liyi ilə məşğul olması, on iki yaşından taxt-tac sahibi olması onun bütöv şəxsiyyət kimi yetişməsində, xarak­te­ri­nin for­ma­laşma­sında mühüm rol oynamışdır. Buna fitrətdən sa­hib oldu­ğu iti zəka, ana­litik ağıl, parlaq istedad da əlavə edilin­cə, ortaya düha səviyyəsində mü­kəmməl bir şəxsiyyət çıxmışdır. Uşaq ikən xüsusi saray tərbiyəsi dışında heç bir təh­sil almağa vax­tı olmayan bir insanın elmin müxtəlif sahələrində bu qədər də­rin bilik qa­za­na bilməsi yalnız öz üzərində inadla və mütəmadi olaraq ça­lış­ması ilə mümkün idi. Babur yürüşlər zamanı at üstündə, din­cəl­diyi zaman çadırında, arxayın vaxtlarda saraydakı kitabxana­sında daima kitab oxu­muş, ya­zı yazmışdır. Özünün qeydlərinə gö­rə, bir dəfə çadırın­da yazı yazmaqla məşğul olarkən qəfildən gur yağmur yağmış və qo­pan fırtına çadırı sovur­muş, onun əlyazma­ları və kitabları islan­mış­dır. Babur sabaha qədər yatma­ya­raq islaq səhifələri şam alovu ilə tək-tək qurutmuşdur.

Hərb sənətində görkəmli sərkərdə, mahir tak­tik və strateq, qı­lınc oy­nat­­­maqda, ox atmaqda, minicilikdə tayı-bə­ra­bəri olmayan cəngavər, me­mar­lıq və peyzaj memarlığı sahə­sin­də gözəl mütə­xəs­sis, botanika, zoologiya, coğ­rafiya, astronomi­ya üzrə hey­rətli də­rəcədə dərin bilik sa­hibi, eyni za­man­­­da gözəl şair, nasir, ədə­biyyat­şü­nas, əruz nəzəriyyəçisi, tərcüməçi, mu­siqişünas, bəs­təkar, tarixçi və et­noqraf ki­mi şöhrət qazanmaq tarixdə çox az adama nə­sib ol­muş­dur.

Polad iradəli Babur qorxu nə olduğunu bilməmiş, gözünü bu­daqdan əsir­gəməmiş, prinsip­lə­rindən əsla vaz keçməmişdir. Düş­mə­nin adı-sanı, hər­bi qüdrəti qar­­şısında titrəmə­miş, zəiflik göstər­məmişdir. Mülkü, vilayətləri, torpaqları bir neçə dəfə əlindən çıx­sa da, onları geri qaytarmaq uğrunda əzm­­lə müba­rizə aparmış­dır. Üstəlik, bütün savaşlarda ko­mandan olmaqla ya­­­naşı bir əsgər kimi şəxsən iştirak etmiş, dəfə­lərlə yaralanmışdır. Bu hərə­kət or­dunu ruhlandırmış, onun şəxsiy­yəti ətrafında bir əsrar haləsi yarat­mış­dır. Hətta bir yürüşdə şid­dətli qar fırtınasına yaxalananda ya­xın­dakı ma­ğa­raya sığınmaq ba­rədə israrlı təklifləri qəbul etməmiş, hamı kimi çuxur qa­zaraq qar altında gizlənmişdir. Səfərlərdə əs­gərlərlə bərabər yemə­k yemiş, bütün məhrumiyyət və məşəqqətlə­rə onlar­la birlikdə qatlanmışdır.

Baburun xalq və ordu tərəfindən səmimi şəkildə sevilməsinin bir səbə­bi də bütün zəfərləri özünün deyil, əvvəl Allahın lütfü ilə, sonra da sər­kər­dələrin və əsgərlə­rin adı ilə bağlama­sıdır. Babur ət­raf­ındakı insanların kön­lünü fəth etməyi bacarmış, hər kəsin mə­ziyyətlərini, xidmətlərini layiqincə qiymətləndirmiş, bəzi silahdaş­ları­na şeirlər həsr etmiş, onları öymüşdür.

Babur ədalətli bir şah kimi haqsızlığa qarşı həmişə barışmaz olmuş, yağmaçılığı, talançılığı, çapovulçuluğu ölümlə cəzalandır­mış, xalqın taxılını, mal-qarasını zorla əlindən alan əsgərləri dar ağacından asdırmışdır. Bir yerli təbəənin bir küpə yağını zəbt et­diyi üçün öz əsgərini ölüncəyə qədər şallaq­latmışdır. Baburun bu xa­siyyətindən xəbərsiz olan Şah İsmayıl Xətainin əs­gərləri də eyni aqibə­tə uğramışlar.

Babur öz ölkəsinin abadlığı üçün var qüvvəsi ilə çalışmışdır. Fəth et­di­yi ölkələrdə yeni yollar, su anbarları, bəndlər, körpülər, di­ni ibadət yerləri, ha­­mamlar, saraylar, ictimai binalar in­şa etdir­miş, bu qurğuların bir qismi­ni şəxsən özü layihələndir­miş, memar­ların və mühəndislərin çalış­malarına da­im nəzarət etmiş, la­yi­hə­ləri yox­layaraq öz dəyərli məsləhət və göstərişlərini vermiş, bun­la­rın qısa müd­­dət­də və keyfiyyətlə yeri­nə yetirilməsinə çalışmış, inter­yer ve eks­teryerlərin tərtibatına qədər hər şeylə maraqlanmışdır.

Ticarət yol­ları üzərində karvansara­lar, düşərgələr tik­dir­miş, çeşmə­lər çək­dir­miş, quyular qazdırmış, yolçular üçün iaşə mər­kəz­­lə­­ri, heyvanlar üçün yem anbarları, asa­yi­şi və təhlü­kə­sizliyi təmin etmək məq­­­sədilə indiki mə­nada po­lis məntəqələri ya­ratmış, mə­safələri göstərməklə yol işarələri qoy­dur­­muşdur. Onun əmri ilə Ka­bildən Aq­raya qədər olan məsafə də­qiq ölçül­müşdür. Baburun sa­yəsində Hindistanda memarlıqda və incəsənətdə ortaq hind-türk (Orta Asiya) üs­lubu ya­ranmış, qarşı­lıqlı mə­dəni mü­badilə baş ver­mişdir.

Babur şah yaşıllığa da xüsusi diqqət yetirmişdir. Gördüyü ek­zotik bit­kilərin və güllərin əkildiyi parkların və bağların planlaşdı­rıl­­ma­sı zamanı Or­ta Asiyadakı çarbağ sistemini tətbiq etmış, gözəl hovuz­lar və fəvvarələr dü­zəltdir­miş­dir. Məsələn, İbrahim Lodinin üzə­­­rin­də qələbə şərəfinə Kabil-bəxt adlanan nəhəng bir park sal­­dır­mışdır. Onun Zərəfşan, Baği-vəfa, Baği-səfa, Həşt-behişt adı verdiyi bağlar da öz qeyri-adi gülləri və ağacları ilə seçil­mişdir. Bunların əksəriyyəti əsrlərlə qorunaraq bugünə qədər gəlib çat­mışdır. Baburun əmri ilə Orta Asiyadakı bə­zi meyvələr, özəlliklə ən yaxşı qovun və üzüm növləri Hindis­tanda da be­cərilməyə baş­lan­mışdır. Bu ölkədə indi də ən­quri-sə­mərqəndi adlı üzüm növü çox məşhurdur.

Böyük siyasi xadim və alim Cə­va­hirləl Nehru Ba­burun bu fəa­liy­yətinə yüksək qiy­mət ve­rərək yaz­mışdır: «Baburun Hindistana gəlməsi ilə böyük tə­rəqqi yaran­dı, yeni stimullar hə­yata, incə­sə­nə­tə və memarlığa nəfəs ver­di, mə­dəniyyətin digər sa­hələri isə qar­şılıqlı təmasa keç­di. Babur valehedici şəx­­siyyət idi, İn­tibah dövrü­nün tipik hökmdarı, cəsur, bacarıqlı insan idi, o, in­cəsənəti, ədə­biy­yatı sevirdi, həyatdan zövq almağı xoşlayırdı». Bu fikri elə hə­min dövrlərdə Orta Asiyada və Hin­dis­tanda qələmə alınmış «Ta­rixi-Rə­­şidi», «Hümayunnamə», «Ta­rixi-Hüma­yun şah», «Ək­bər­na­mə», «Tə­bə­qə­ti-Əkbəri», «Tari­xi-Fə­riş­tə», «Ca­­han­girnamə» ki­mi ta­rixi qaynaqlarda gös­­­tə­rilən faktlar da təs­diq edir.

Zəhirəddin Məhəmməd Babur cəmiyyətin bütün təbəqə­ləri ilə daim əla­qədə olmuşdur. Xüsusilə alimlərlə, şairlərlə, din adamları ilə tez-tez gö­rüşmüşdür. O, Əlişir Nəvai və digər şairlər haqqında xoş sözlər söyləmiş, bir çox sevdiyi şairin və müasirinin müəm­malarını və beytlərini öz divanına daxil etmişdir. Babur eyni za­manda alimlərlə yaxınlıq etmiş, böyük astro­nom Uluğ bəyin rə­səd­xanasına getmiş, orada aparılan tədqiqatlarla yaxından tanış ol­muşdur. O həmçinin Nəsirəddin Tusinin elmi yaradıcılığı, Marağa rə­sədxanası, eləcə də hind və yunan astronomları barədə çox dərin məlumat sahibi olduğunu göstərmişdir. Ömrünün son dövründə su­­­fi­liklə ciddi maraq­lanmış, bu sahəyə aid ədəbi-bədii əsərləri mü­taliə etmişdir.

Baburun bədii yaradıcılığı onun şəxsiyyətinin, humanizminin və xa­rakte­rinin başqa bir tərəfidir. Bu barədə irəlidə geniş söh­bət açı­lacaq. Təbii ki, o, şair və hökmdar olaraq içki və əyləncə məclislə­ri də qurmuşdur. Bu­nun üçün kifayət qədər çox səbəb olmuşdur: hərbi zəfərlərin qeyd edilməsi, ova getmək, ovdan qayıtmaq, müx­təlif idman yarışları keçirilməsi, yüksək rüt­bə­li qonaqların, səfir­lərin gəlişi, bay­ramlar, seyranlar, dövlət ərkanı ilə məs­lə­hət­ləş­mələr, yəni divan toplantıları, dost­larla görüşmək ehtiyacı, nəha­yət, hə­yat­dan zövq almaq arzu­su. İncə ruh­lu Babur musiqi alətlə­rin­də çal­ma­ğı ba­­car­mış, musiqi bəstələmiş, hətta oxumuşdur. Bu cür məc­lislər içki­siz ötüşə bil­məzdi. Babur arada içkiyə meyl et­miş, hətta mübtəla ol­muşdur. 28 yaşından etibarən getdik­cə ar­tan dozada iç­ki içmiş, in­tensiv ol­mamaqla birlikdə tiryəkdən də is­ti­fa­də etmişdir. Yalnız 1528-ci ildə, ölü­mün­dən iki il əvvəl tövbə edə­rək bu iki pis alış­qan­lığından vaz keçmişdir.

Baburun şəxsiyyətindən danışarkən onun bəxtini və şansını da qeyd et­­mək lazımdır. O, ilk gənclik illərində dəfələrlə hər şeyini itirmiş, kömək­siz və arxasız qalmışdır. Hər dəfə bir möcüzə sa­yə­sində yenidən dir­çəlmiş, əv­vəl­kindən də qüvvətli olmuşdur. Bu iş­də bəxtinin yavər getməsi ilə yanaşı də­rin zəkası və mahir diplo­mat olması onu xilas etmişdir. O, döyüş meydan­la­rında dəfələrlə ölüm­lə üzləşsə də, hətta ağır şəkildə yaralansa da, müxtəlif xəstə­liklər keçirsə də, həyatda qalmış, nəhayət, bəxti və bacarığı sayə­sində dünyanın ən möhtəşəm imperiyalarından birini qura bilmiş­dir. Yaşadığı tam ol­mayan qırx səkkiz il ərzində neçə uzun ömrə sığmayacaq qədər böyük iş­lər görmüş­dür. Az yaşamasına gəlin­cə, «Allah sevdiyi qullarını öz yanına tez aparır» deyə bir ifadə vardır. Bəlkə bu fani dün­yanı erkən tərk etmək özü də bir şansdır.

* * *

Babur özünün bəzi həmkarları – Qazi Bürhanəddin, Şah İsma­yıl Xətai, Cahan Şah Həqiqi, Şeybani xan, Hüseyn Bayqara, Sultan Səlim, Qanuni Sultan Süleyman və başqaları kimi həm hökmdar, həm də şairdir, əlavə olaraq, parlaq istedadlı nasir və mahir tərcü­mə­çi, poetikaya, islam hüququna (fiqhə), musiqiyə və hərb sənəti­nə dair dərin məz­munlu risalələr mü­əllifidir. O, «xətti-baburi» adı verdiyi xüsusi bir əlifba da kəşf etmişdir.

Babur çağatay ədəbiyyatının Əlişir Nəvaidən sonra poeziyada ən uca zir­vəsidir. O, poeziyanın bütün janr­larında qələmini sına­mış, qəzəllər, məs­nəvilər, rübailər, tüyuğ­lar, mətlələr, müəmma­lar, qitələr yazmışdır.

Babur iki divan müəllifidir. Bunlardan birincisi 1519-ci ildə tər­tib edilmiş «Kabil divanı», ikincisi 1528-29-cu ildə Aqrada tər­tib olunmuş «Hind divanı»dır. Hazırda müxtəlif yerlərdə bu iki di­va­nın bir sıra əlyaz­ma­ları qorunur. Bir-birindən həcm və ehtiva et­di­yi əsərlərin sayı etibarilə fərq­lənən əlyazmaların ən mükəm­məli İs­­tanbul Universitetinin (kataloq nömrəsi 3743) kitab­xanasındaki nüsxədir. «Divani-Babur şahi-çağatayi» adlı bu nüs­xə 105 vərəq­dir. 119 qəzəli, başqa janrlarda yazılmış əsərləri və Xo­ca Übey­dul­lah Əhrarın «Risaleyi-validiyyə»sini əhatə edir.

İkinci əl­yaz­ma Parisdə Milli Kitabxananın türkcə əl­yazmalar kollek­siya­sın­da (kataloq nömrəsi 1230) saxlanır. Cəmisi 50 vərəq­dir, haşi­yələrdə türkcə və farsca xeyli qeydlər var. Bu­radakı şeir­lə­rin sa­yı universitet əlyaz­masındakından xeyli az­dır: cəmi 87 qəzəl və di­gər janr­­lar­da qə­ləmə alınmış əsər­lər var.

Top­qapı sarayındakı əlyazma da (nömrə­si R.741) həcmcə ki­çikdir (55 vərəq). Sərlövhədə əsərin adı «Di­vani-sultanül-əzəm Ba­bur Mirzə əleyhir-rəhmətü vəl-ğürfan» şək­lində yazılmışdır. Bu­rada şairin 111 qəzəli və başqa şe­irləri toplanmışdır.

Digər bir nüsxə İstanbulda 100-cü il Atatürk bələdiyyə kitab­xa­nasında qorunur. Müəllim Cövdət (əl)yazmaları kataloqunda K. 332 nömrəsi ilə qey­də alınan bu nüsxə «Divani-Babur Mirzə» ad­lanır. 74 vərəqdir. Həcminə və burada verilmiş əsərlərin (82 qə­zəl və başqa şeirlər) sayına baxaraq bu nüs­xənin Topqapı nüsxə­sin­dən köçürülmüş olduğu ehtimal edilir.

Hindistanın Rampur şəhərindəki Nəvvab kitabxanasında sax­la­nan nüs­xə cəmisi 20 səhifədir. Burada Xo­ca Übeydüllah Əhrarın «Risaleyi-validiy­yə»sinin tərcüməsi və Baburun özünün bir qəzəli, bir neçə məsnəvisi, rübai­si və mətləsi, «Əruz risaləsi»ndən bir par­ça, farsca bir neçə rübai, qitə və mət­­ləsi verilmişdir. Bu nüsxənin yeganə özəlliyi odur ki, buradakı bir rübai Baburun öz xəttilə ya­zıl­mışdır. Bu barədə Cahan şahın haşiyədə xüsusi qey­di var.

Tehranda Səltənət kitabxanasında qorunan nüsxə isə, əslində, bir kül­liyyatdır. Bu külliyyat 5 bölümdən ibarətdir. Birinci bölüm­də (s. 1-186) şai­rin tövhid, nət və dini şeirləri yer alır. İkinci bö­lümdə (s. 187-377) vəzn və bəhrlər haqqında mənzum və mənsur qismlər, üçüncü bölümdə (s. 379-455) şeir vəznləri haqqında mən­sur hissə, beşinci bölümdə (s. 457-1012) Baburun xatirələri (fars­ca tərcüməsi ilə birlikdə) verilmişdir. Son bölümdə isə (s. 1013-1036) şairin bəzi qəsidələri və bir risaləsi var.

Məşhur baburşünas Dr. Bilal Yücəl «Babur divanı» kitabında (Anka­ra, 1995) bütün nüsxələri ətraflı təsvir etmişdir. Türk alimi­nin bu kitabı də­rin elmi məzmununa və faktların dəqiqliyinə gö­rə se­çilir. Türkmən alimi Rə­­him­məmməd Kürənov «Babur divanı»nı (Aşqabad, 2005) məhz Bi­lal Yü­cə­lin ki­tabı əsasında hazırlamışdır. Biz bu iki kitabla yanaşı şairin Özbə­kis­tanda nəşr olunmuş «Se­çil­miş əsərləri»ndən də (Daşkənd, 2008) fayda­landıq. Ədalət na­minə demək lazımdır ki, Bilal Yücəlin kitabı baburşü­nas­lıqda ən mötə­bər mənbədir.

Bilal Yücəl bütün nüsxələri tutuşdurmaqla Baburun divanında 122 qə­zəl ol­du­ğunu ortaya çıxarmışdır ki, onlardan biri çarpaz qəzəl­dir. Şairin bu an­da el­m aləminə 18 məs­­nə­visi, 216 rübaisi, 1 mü­əm­ması, 19 qitəsi, 15 tü­yu­ğu, 79 mət­­ləsi, 7 məs­nu şeiri, 16 nata­mam qəzəli, 3 nəzmi, 16 mü­­sərrə bey­ti, 11 müfrədi, 4 kiçik mən­sur parçası məlumdur. Divana da­xil edilən bu mənsur parçalar şa­irin başqa əsərlərindən alınmışdır. Bunlardan başqa, onun farsca yazdığı 2 qə­zəl, 12 rü­bai, 8 qitə, 17 mətlə və 1 mənsur parça var. Be­ləliklə, Ba­burun divanında 600-dən artıq əsər vardır. Biz Baburun «Seçilmiş əsər­lə­ri» kitabına farsca yazıları daxil et­­mədik, türk­cə şe­­ir­lərdən 56-sı baş­qa şa­irlərə aid olan müəm­ma­la­rı, 4 kiçik mən­sur parçanı və bəzi beytləri çıx­maq­la 500-dən çox əsəri müasir di­li­­mi­zə uy­ğun­laş­dı­raraq verdik. Əlavə ola­raq, Baburun «Etiqadiy­yə» ri­salə­sini və şa­irin tər­cümə et­diyi «Ri­saleyi-vali­diy­yə»ni də həmin kitaba saldıq.

Burada Babur divanının bir özəlliyini də qeyd etməliyik: əvvə­la, di­van­­­da dibaçə yoxdur. İkincisi, qəzəllər, məsnəvilər, rübailər, tüyuğlar və di­gər janrdakı əsərlər ərəb əlifbasına uyğun olaraq al­fa­be­tik ar­dıcıllıqla deyil, gə­lişigözəl düzülmüşdür, hətta çox za­man bir-biri­nə qarışmışdır.

Biz həmin kitabı hazırlayarkən orijinala imkan daxi­lində sədaqət gös­tər­dik, şeirlərin azərbay­canca yaxşı səslənməsi və rahat anlaşıl­ma­sı üçün «köp» və «ana» tip­li söz­ləri qafiyə kimi işləndikləri mə­qam­lar xaricində as­sosi­a­si­ya yaratmamaları üçün «çox» və «ona» şəklində verdik, bəzi yer­lər­də isə -ay, -əy tipli şə­kilçiləri anlaşıl­dığı üçün olduğu kimi sax­la­dıq. Qəzəl, qis­mən də qəsidə, rübai və tüyuğlar bölməsində sə­hi­fə altında qəliz ərəb-fars sözləri lüğətini yer­ləşdirdik, çünki müta­liə­ni yarımçıq kəsib bu və ya digər sö­zün mə­nasını kita­bın sonun­da­kı lü­­­ğətdə axtarmağın nə qədər xoşa­gəl­məz iş olduğu ha­mı­mıza mə­­lum­dur. Hər ehtimala qarşı sonda bö­yük bir lüğət ver­­­məyi də la­zım bil­dik.

Baburun poeziyası mövzu baxımından çox əlvandır. Onun ən əsas mövzusu, təbii ki, eşq və məhəbbət, həsrət və hicrandır. La­kin bununla ya­naşı şairin bir çox lirik əsəri avtobioqrafik məzmun daşıyır. Burada hərbi yü­­rüşlərə, içki məclislərinə, dostlarına, mə­murlarına və yaxın adamlarına, zöv­cələrinə, özünün şəxsi qüsurla­rına həsr etdiyi şeirlər də az deyil. Babu­run şeirləri sanki tənha bir guşədə düşünülərək yazılma­mış, söhbət əsnasın­da, hamının yanın­da bədahətən söylənmişdir. Onlarda sonsuz bir sa­də­lik və təbiilik müşahidə olunur.

Baburun şux və oynaq qəzəlləri, ictimai-fəlsəfi məz­mun­lu rübailəri, tüyuğları, məsnəviləri, qi­tələri, mətlələri barədə «Se­çil­miş əsərləri»nə yazdı­ğımız ön sözdə geniş məlumat verilmiş, onlar müxtəlif ədəbi yönlərdən ye­tə­rincə təhlil edilmişdir. Burada yalnız bir qəzəlini vermək istərdik:

Xəttin ara üzarın – səbzə içində lalə,

Ol çeşmi-pürxumarın – lalədəki qəzalə.

Bütün pərilər, ey can, gərdində zarü heyran,

Guya ərər nümayan ay dövrəsində halə.

Mehrü vəfanı əğyar çox gördü səndən, ey yar,

Cövrü cəfanı bisyar qıldın mana həva­lə.

Hicrində, ey pəriru, gözümdən uçdu uyğu,

Hər gecə dana doğru işimdir ahü nalə.

Üzümə baxsan, ey yar, görərsən yüz qüssə var,

Eşqində Babur yazar bu növ yüz risa­lə.

Zəhirəddin Məhəmməd Baburun yaradıcılığında risalələr çox mühüm yer tutur. Bunlardan «Əruz risaləsi» (1523-25), adından da göründü­yü kimi, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə həsr olunmuşdur. Ri­salə əruz vəzni haqqında türkcə və farsca yazılmış əsərlərdən fərq­lidir. Müəllif əsas diqqətini türk əruzuna yö­nəltmiş, bizə xas olan şe­ir şəkillərindən tüyuğ, qoşuğ, tarxani, öləng və digər janr­ları ət­raflı təh­lil etmişdir. Babur əruzun 21 bəhri və 272 vəz­ni haq­qında geniş məlumatla yanaşı türkcə və farsca nümunələr vermiş­dir.

Şairin digər bir risaləsi «Mübəyyəni-zəkat»dır (1521). Burada islamın hənəfilik təriqəti ilə əlaqədar bəzi məsələlər (zəkat, xüms, əşar, xə­rac və s.) haq­qın­da məsnəvi tərzində məlumat verilir. «Ki­tab nəz­minin səbəbi» qis­min­­dən anlaşıldığına görə, Ba­bur bu əsəri öv­ladları Hümayuna və Kamrana öyüd-nəsihət vermək məqsədilə qə­ləmə almışdır.

Şairin «Etiqadiyyə» risaləsi də dini möv­zu­dadır. Babur bu əsərində di­nin əsaslarını və fiqhi bir ilahiyyatçı müsəlman alimi səviyyəsində bildi­yi­ni nü­­mayiş et­dirmişdir.

Mütəfəkkir şair 1504-cü ildə «xətti-baburi» adlı xüsusi bir əlif­ba kəşf et­miş, türk dilinin fonetikasını daha dolğun əks etdirən həmin əlifba ilə Qu­rani-kərim yazdırmışdır.

Bunlardan başqa, Babur tarixi mənbələrdə qeyd olunan iki ri­salə də qə­­­­­ləmə almışdır. «Musiqi elmi» və «Hərb işi» adlanan bu əsərlər, təəssüf ki, indiyə qə­dər tapılmamışdır.

Babur eyni zamanda türk ədəbiyyatında ilk tərcüməçilərdən bi­­­ridir. Ağır xəs­tə olduğu zaman əgər bu xəstəlikdən qurtulsam, o zaman mənə Ba­bur adını qoyan Xoca Übeydullah Əhrarın «Risa­leyi-validiyyə»sini farsca­dan türk dilinə tərcümə edəcəyəm deyə əhd edən Babur 1528-ci ilin 6 no­ya­brında tərcüməyə başla­mış, «Ba­burnamə»də yazdığına görə, tək bir gün ara verməklə əsəri iki həftə ərzində tamamlamışdır. Babur bu risalənin müəl­lifinə dərin hörmət və sonsuz ehtiram bəslədiyi üçün həmin əsər Baburun di­vanının əvvəlinə qoyulmuşdur. Baburun tərcüməçilik fəaliyyətinin örnəyi olan «Risa­leyi-validiyyə» onun «Seçilmiş əsərləri»nə daxil edilmişdir.

***

Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun yaradıcılığında «Baburnamə» (digər ad­ları: «Vəqaye» və «Ba­bu­run xatirələri») əsəri mühüm yer tutur, ona görə də bu əsər haqqında xüsusi danışmaq la­zımdır. Türk və islam ədəbiy­ya­­­tın­da me­muar janrında yazılmış ilk əsər olan «Ba­burnamə» 1494-1529-cu il­lər ara­sında Orta Asiyada, Əfqanıstan­da və Hindistanda baş verən bütün ha­disələri, müəllifin öz həyatı­nı, o dövrün bütün siyasi xadimlərini, elm və ədə­biyyat nümayən­də­lə­ri­ni əhatə edir. Kitabda o regionun flora və faunası, coğ­rafiyası, et­no­qrafik özəllikləri barədə geniş məlumat var. Əsərin ondan ar­­tıq əlyazma nüsxəsi mövcuddur.

«Baburnamə» hələ müəllifin öz sağlığında böyük əks-səda do­ğur­muş­dur. Təkcə Əkbər şahın sarayında üç dəfə farscaya tərcü­mə edilmişdir. Yek­dil rəyə görə, ən yaxşı tərcümə Əbdürrəhim xa­ni­­-xanana məxsusdur (1586). O, Babu­run yaxın silahdaşı, məş­hur türkmən sərkərdəsi, çağatay, türk­mən, eləcə də bizim ədəbiyyatın klassiki Bayram xanın oğludur. Baharlı boyuna mənsub olan Bayram xan əvvəlcə bir müd­dət Şah İsma­yıl Xətainin yanında qulluq etmişdir.

«Baburnamə»nin şöhrəti qısa müddət ərzində Avropaya da ya­yılmış, Vitsen onun haqqında hol­land dilində (1705), C.Ley­­den və V.Erksin in­gilis dilində (1826), Pave de Kurteyl fransız di­li­ndə (1871) yazılar yazmış, bəzi hissələ­rini tərcümə etmişlər. Əsər ilk dəfə 1857-ci ildə məşhur rus türkoloqu N.İ.İl­minski tərəfindən Kazanda çapdan buraxılmışdır. A.N.Samoyloviç isə 1917-ci ildə Sankt-Peterburqda «İmperator Baburun şeirləri» adlı kitabı rus dilində nəşr etdir­mişdir.

«Baburnamə»nin ilk tam tərcüməsi ta­nınmış ingilis alimi Annet Su­san­na Beveric tərəfindən 1905-ci ildə həyata keçirilmişdir. O, əsərin Hey­də­r­abad nüsxəsinin faksimile­sini sinkoqrafiya üsulu ilə çap etmiş, tərcüməsini vermiş, on səhifəlik önsöz yazmış, kitabın axırına şəxs, qəbilə, tayfa, boy ad­­ları və coğrafi adlar gös­tə­ricisi əlavə etmişdir. Annet xanım Baburun xa­tirələrini Gibbonun və Nyu­to­nun memuarları ilə müqayisə etmişdir. Daha son­ra böyük özbək alimi Əbdürrauf Fitrət 1928-ci ildə «Baburnamə»dən bə­zi fraqmentləri çap etdirmişdir. Əsər ordinarius professor Rəşid Rəhməti Arat tərəfindən türk di­linə (1940), Bevericin ingiliscə tərcüməsinin əsasında Mixail Salye tərəfin­dən rus dilinə çevrilmiş, 1943-cü ildə Daşkənddə, 1958-ci ildə isə Moskva­da çapdan buraxılmışdır. «Baburnamə» ümumən dörd də­fə ingilis (1826, 1905, 1921, 1922), üç dəfə fransız (1879, 1980, 1985), bir dəfə alman (1878), bir dəfə ispan (2005) dilinə çevrilmişdir.

Baburun irsinin öyrənilməsinə özbək alimləri də mühüm töhfələr ver­mişlər. «Baburnamə» 1948-ci ildə Daşkənddə iki cild halında məşr edilmiş, 1959-cu ildə isə Baburun seçilmiş əsərləri işıq üzü görmüş, 1956-66-cı illər­də üçcildliyi çap olunmuşdur. Tanınmış babur­şünas Parsa Şəmsi­yev 1960-cı il­də bir neçə nüsxə əsasında «Baburnamə»nin elmi-tənqidi mətnini hazırla­mışdır. 1982-ci ildə M.Salyenin rusca tərcüməsi yenidən oxuculara təqdim edilmişdir.

1980 və 1985-ci illərdə «Baburnamə» UNESCO xətti ilə S.Əzim­ca­no­vanın (Özbəkistan), Əbdülhey Həbibi (Əfqanıstan) və Mühibül Hə­sənin (Hin­distan) redaktorluğu, ta­nınmış fransız türkoloqu Lui Bazenin ön sözü ilə fransız dilində iki dəfə nəşr olunmuşdur. 1994-cü ildə yapon şərqşünası İ.Mano əsərin elmi-tənqidi mətnini çap etdirmişdir.

Baburun macəralarla dolu əfsanəvi həyatı yazıçıları da yaxından ma­raq­landırmışdır. Fransız ya­zı­çıları F.Qrenard (Paris, 1930) və F.A.Stil (Paris, 1940), ABŞ yazıçısı V.Qak­soni (Nyu-York, 1980) Babur haqqında roman­lar yaz­mışlar. Təbii ki, bu əsərlərin əsasında «Baburnamə»dəki faktlar da­yan­mışdır. Məşhur ədib Mu­ni­lalə isə Baburun həyatından bəhs edən 6 ro­man qə­ləmə almışdır. Bu əsərlər arasın­da ən populyarı amerikalı yazıçı Ha­rold Lam­bın 1961-ci ildə Nyu-Yorkda çap­dan çıxan «Babur the Tiger. First of the Great Mogols» kitabıdır. Həmin ki­tab müxtəlif ölkələrdə dəfə­lərlə nəşr edilmiş, 2000-ci ildə Moskvada rus di­lin­də «Бабур-тигр. Вели­кий за­во­е­ва­тель Востока» adı ilə çap olunmuşdur.

Özbək ədibləri də Babura bir sıra əsərlər həsr etmişlər. Aybək, B.Bay­ka­bulov və Xurşid Dövran qələmə aldıqları poemalarında, Pi­rim­qul Qədirov «Ulduzlu səma» romanında, Xeyrəddin Sultanov isə «Ba­buri­namə» poves­tində Baburun ölməz surətini canlandırmışlar.

Baburun yadacılığı, xüsusilə «Baburnamə» əsəri ilə bir çox ölkələrin alim və mütəxəssisləri məşğul olmuşlar Onlardan U.Erksin, L.M.Pull, S.M. Ed­­vards, A.S.Beveric, P.M.Kaldekot, Ç.Stori, E.Holden, L.U.Kinq, F.J.Tal­bot, İ.Ma­no, D.Ross, M.F.Köprülü, R.R.Arat, H.Bayur, Z.Mansuri, P.Şar­ma, A.K.Sinqh, N.Veselovski, M.Salye, İ.V.Stebleva və başqaları Baburun ədə­bi irsinin təd­qi­qin­də mühüm iş­lər görmüşlər.

Özbəkistanda Beynəlxalq Babur Fondu və Babur yaradıcılığını öyrən­mək üzrə beynəlxalq elmi ekspedisiya təşkil edilmişdir. Toplanan minə ya­xın ki­tab və sənəd «Babur və dünya sivilizasiyasında onun yeri» adlı xa­tirə mu­ze­yində qorunur. Bu kitablar arasında Baburun müxtəlif dillərə çevrilmiş əsərləri ilə yanaşı «Baburnamə»nin tərcümələri, Böyük moğol imperiyası­nın tarixi haqqında qələmə alınmış tədqiqatlar xüsusi yer tutur. U.Erksinin öz­bəkcəyə çevrilmiş «Hindistanda Baburi dövləti» (Daşkənd, 1997) və P.Şar­manın «Baburilər səltənəti» (Daşkənd, 1999) kimi fundamental araşdırmalar xüsusilə diqqətəlayiqdir. Əndicanda salınmış Babur parkında onun rəmzi qəbri qo­yulmuş, «Ərk içi» adlanan xatirə kompleksi ucaldılmışdır.

***

«Baburnamə» üç hissədən ibarətdir. «Fərqanə» adlanan birinci hissə­də Baburun taxta çıxdığı  10 iyun 1494-cü ildən 14 iyun 1504-cü ilə qədər baş verən hadisələr öz əksini tapır. Bu on il ərzində Babur taleyin bir sıra ağır sı­naqlarına məriz qalmış, ata mülkünü dəfələrlə itirmiş və qazanmış, axırda ye­nə itirərək çarəsizlik içində Xorasana getmək üzrə vətənini tərk etmişdir.

«Baburnamə»nin ikinci hissəsi «Kabil» adlanır. 14 iyun 1504-cü ildən 12 dekabr 1520-ci ilə qədərki 15 il yarımlıq dövrü əhatə edən bu hissədə bö­yük dövlət xadimi və sərkərdə saysız-hesabsız vuruşlarda iştirak etmiş, nə­ha­yət, bəlli bir coğrafiya üzərində öz səltənətini qura bilmişdir. Maraqlıdır ki, Babur 1494-cü ildən 1510-ci ilə qədər o dövrdə Mərkəzi Asiyada və ət­raf coğrafiyada ən müqtədir hökmdar olan Şeybani xanla mütəmadi olaraq çar­pışmışdır. Şeybani xan onu addım-addım izləmiş, hətta Kabilə qədər qəlmiş­dir. 1510-cu ildə Şeybani xanın Şah İsmayıl tərəfindən öldürülməsi ilə Ba­bur Ka­bili əlində saxlamaqla əski torpaqları uğrunda mübarizə aparmışdır. Bundan da bir şey çıxmayınca Hindistana yönəlmişdir.

«Baburnamə»nin «Hindistan» adlanan hissəsi 8 oktyabr 1526-cı il­dən 1529-cu ilin 5 sentyabrınadək olan dövrün hadisələrini əhatə edir. Əs­lin­də, Baburun Hindistan macərası hələ 1519-cu ildə başlamışdır. O, həmin vaxt­dan sonra Hindistana beş dəfə yürüş etmiş, Pən­cabı (1519/20), Qənda­harı (1522), Lahoru (1523), Dehlini və Aq­ranı (1526) ələ keçirmiş, Əf­qa­nıs­tanı, Bəlucistanı və şima­li Hindistanı öz hökm­ranlığı altına alaraq Böyük moğol­lar im­peri­ya­sının təməlini qoymuşdur. Əsərin «Hindistan» qismində Baburun yerli hökmdarlardan İbrahim Ludi ilə Pa­ni­pat savaşı, hind raçput­la­rın baş­çısı Rana Sanka ilə Kanva savaşı, əfqan tayfaları və benqallarla sa­vaşı öz əksini tapmışdır.

Baburun xatirələri beş yerdə qırılır. Xorasana getmək üzrə vətənini tərk etdiyi ilin, yəni 908-ci ilin (1503-04) hadisələri başa çatmadan kəsil­ir, 909-cu ilin (1504-05) ha­disələri isə bütünlüklə yoxdur.

Xatirələr ikinci dəfə 914-cü ilin əvvəllərində kəsilir, on il 7 aylıq fasi­lə­­dən sonra 925-ci ildə tək­rar başla­yır. Yəni kitabda 1508-ci ilin mayından 1519-cu ilin 3 yanvarınadək olan dövrün hadisələri yoxdur.

Baburun xatirələrinin 926-cı ilin əvvəllərindən (12 dekabr 1520-ci il­dən) 932-ci ilə (18 oktyabr 1525-ci ilə) qədər olan hissəsi də yoxdur.

Xatirələrdə 1528-ci ilin 2 aprelindən 15 sentyabrınadək beş ay yarımı əhatə edən və açıq­lanmayan bir kəsinti də var.

Baburun xatirələri 936-cı il məhərrəm ayının 3-də (3 sentyabr 1529-cu il) sonuncu dəfə kəsilir. Ondan son­ra yaşadığı on beş ay yarım boyunca ya bir şey yazmamış, ya da yazdıqları itmişdir. Babur 937-ci ilin 5 cümadüyül­əv­vəl günü (25 de­kabr 1530-cu il) vəfat etmişdir. Biz bu boşluqlarda baş ve­rən ha­di­sələrin qısa ic­malını mətnaltı haşiyələrdə verərək mənzərəni qa­ba şəkildə tamamla­mağa, xatirələri bir növ bərpa etməyə çalışmışıq.

Baburun bu xatirələri necə və nə zaman yazdığı haqqında dəqiq məlu­mat yoxdur. Dəqiq bilinən bir şey varsa, o da həmin dövrdə saray tarixçisi, münşi və ya xronistin olmadığıdır. Elə isə Babur bütün hadisələri özü qeydə almış, xüsusi gündəlik tutmuşdur. Lakin əsərdə bunu təsdiq edən ciddi bir işa­rə yox­dur. Bütün hallarda ehtimal etmək olar ki, Babur müntəzəm və ya ara-sıra gündəlik tutmuş, bu materiallar əsasında xatirələrini Hindistanda ya­zıb bitir­mişdir. Xatirələrin son dövrünü əhatə edən illərdə Babur hadisələri günbəgün təsvir edir, hətta səhər, günorta, ikindi, axşam, gecə baş verən ha­disələri də müfəssəl nəql edir. Bəzi məqamlarda bu və ya digər hadisə və ya şəxs haqqında təhkiyəni kəsən müəllif bu barədə sonra məlumat verəcəyini bildirir. Tək bir yerdə isə (3 mart 1529-cu ildə) bunu qeyd edir: «Xoca Yəh­yanın nəvəsi Xo­ca Kə­­lan isə məndən yazmaqda olduğum Vəqayeni istəmiş­di. Surətini çı­xart­­dır­mışdım, onu da Şəhrək vasitəsilə göndərdim».

«Baburnamə»də faktiki materail, bir-birinə qarışan hadisələr, alış­ma­­dığımız adlar həd­siz də­rə­cədə çoxdur, lakin buna baxmayaraq əsər son­suz maraqla, bir macə­ra ədəbiyyatı nümunəsi kimi zövqlə oxunur. Baburun di­linin sadəliyi, obraz­lılığı, müşahidələrinin zərifliyi, qeyri-adiliyi, dəbdəbə­dən uzaq təhkiyə tərzi, səmimiyyəti insanı heyran edir.

Babur hər şey haqqında obyektiv və dəqiq yazmışdır. Müa­siri olduğu və ya özündən əvvəl yaşamış hökmdarlar, onların nəsəbi, həyatı, xasiyyəti, savaş­la­rı və mey­dan müha­ri­bələri, adbaad göstərməklə arvadları və cariyə­ləri, oğulları və qızları, əmirləri və bəy­ləri, saraylarında yaşa­yan alimlər, şa­ir­lər, rəssamlar, müsiqi­çilər, xəttat­lar və baş­qa sənətkarlar haqqın­da geniş və maraqlı məlumatlar vermişdir. Gə­zib gördüyü yerlərdəki tarixi abidələr, ay­rı-ayrı xalqlara, tayfa və qəbilə­lərə xas olan etnoqrafik özəlliklər, adət-ənə­nə­lər, yeməklər, geyim­lər onun nəzərindən yayınmamışdır. Babur təbiətin gö­zəlliklərini, fərqli coğ­rafi ərazilərdə bitən ağac və gülləri, meyvə və bit­ki­ləri, heyvanları, quşları, ba­lıq­ları da ey­ni həssaslıq və diqqətlə təsvir et­miş­dir. O, musiqi, xüsusən də muğamlar haqqında dərin məlumat sahibi ol­du­ğunu göstərmişdir. Bu məna­da «Baburnamə» o dövrün bir ensiklopedi­ya­sı sayıla bilər.

Babur hətta öz şəxsi qüsur­la­rını göstərməkdən, özünə tənqidi yanaş­maqdan, bəzən də istehza et­mək­dən çəkin­məmişdir. Onun içki məclisləri, məcun, kəmali, tiryək qəbul etməsi də xatirələr­də öz əksini tapmışdır. Babur öz ta­beliyindəkilərə və qohumlarına da obyektiv qiy­mət vermişdir. Hətta öz əmisi uşaq­ları ona qarşı xə­yanət edəndə, dövlət çevrilişi təş­kil edib taxtı onun əlin­dən almaq istəyəndə belə Babur onları bağışlamışdır.

Babur bir çox yerdə əmilərinin, dayılarının, xalalarının ona və anasına qarşı haq­sız­lıq etdiklərini vurğulamış, onlardan etibar və şəfqət qörmədik­lə­rini qeyd etmişdir: «Bunları yazmaqdan məqsədim şikayət deyil, gerçək­ləri söylə­mək­dir, bu söylənənlərdən məqsəd özümü tərif deyil, gerçəkləşmiş olan­ları bə­yan et­məkdir. Burada hər sözün doğrusunu və hər işi olduğu kimi yazmağı gə­rəkli saydığım üçün, şübhəsiz ki, ata və böyük qardaşdan yaxşı və pis nə eşi­dilib görülmüşsə onları söylədim, qohumlardan və yadlardan da nə qüsur və ya mə­ziyyət görülmüşsə, onları yazdım. Oxuyan məzur görsün, eşidənlər də qı­na­masın».

«Baburnamə»də yüzə yaxın şeir parçası var. Bunların bir qismi şairin öz əsərləri, bir qismi başqa şairlərin, əsasən də Sədi Şirazinin şeirləridir. Ye­ri və mə­qamı gəldikcə Qurandan alıntılar, farsca və türkcə bir neçə ata­lar sözü var. Farsca şeirlərin və atalar sözlərinin orijinalını sətri tərcümələri ilə bir­likdə verməyi məqsədəuyğun saydıq.

Bu mötəşəm əsəri ana dilimizə çevirərkən onun türkcə (Rəşid Rəhməti Arat), rusca (Mixail Salye) tərcümələri ilə yanaşı Parsa Şəmsiyev tərəfindən hazırlanmış özbəkcə-çağatayca nəşrindən istifadə etdik. Baburun dili, xüsu­sən də mürəkkəb cümlələr sintak­tik baxımdan farscanın təsiri altındadır. Mi­sal üçün: «Sabahı divanda Qulubəy kim, Kaşğarğa Sultan Səid xan qaşına el­çilikkə barıb idi, kəlib mülazimət qıldı». Sadə cümlələr isə tam tükcədir. Ona görə də bəzi cümlələri daha dəqiq anlamaq üçün onları türkcə və rusca mətnləri ilə tutuşdurmaq lazım gəlirdi. Bundan başqa, həmin dövrdə həyatın müx­təlif sahələrində işlənmiş çox­saylı ter­min və təbirlərin qarşılığını tap­maq asan deyildi. Bu baxımdan türk­cə və rusca tərcümələr bizə müstəsna dərəcədə kömək etdi. Əsərin koloritini qorumaq üçün bəzi termin və deyim­ləri olduğu kimi saxladıq və kitabın sonunda verilən qeydlər və izahlar qis­mində on­­ların mənasını açıqladıq.

Şübhəsiz ki, bu böyük həcmli mürəkkəb əsərin tərcüməsi nöqsan və qüsurlardan da xali deyildir. Bizim arzumuz bu tərcümədən sonra daha mü­kəmməl tərcümələrin meydana çıxmasıdır. Yoxsa ki, ucuz şöhrətə və birin­ci­lik palmasına sa­­hib olmaq kimi bir istəyimiz, əlhəmdülillah, yoxdur və ola da bilməz. Bizim türklüyə təmənnasız xidmətdən başqa bir qayəmiz yoxdur.

Mötərizə içində qara şriftlə a-b ilə verilən rəqəmlər Heydər­abad nüs­xə­sinin səhifələrini gös­tərir.

Yekun olaraq demək olar ki, ortaq türk ədəbiyyatının ən par­laq si­­ma­la­rından biri olan Zəhirəddin Məhəmməd Babur çağatay ədə­biyyatında poe­ziyada Əlişir Nəvaidən sonra ikinci ən uca zir­və, nəsr sahəsində isə birinci, fəth olunmamış zirvədir. Babur bütün qanı, canı, dili və xarakteri ilə türkdür, həmişə də bununla fəxr etmişdir. Türklüklə və Baburla fəxr etmə növbəsi in­di bizdədir. Baburun şəx­­siyyətinin və əsərlərinin tanıdılması və təb­liği türk ziyalılarının bi­rinci dərəcəli vəzifələrindəndir. Zira gənc nəslə türk ulu­larını tanıt­madan, onun tarixi yaddaşını təzələmədən keçmişlə bugün, bu­gün­lə gələcək arasında sağlam körpü qurmaq mümkün deyil. Halbuki mü­a­sir dövrdə, qloballaşan dünyamızda buna böyük ehtiyac var.

Dünya tari­xinə türk adını öz kəskin qılıncı və zərif qələmi ilə qızıl hərflərlə yazmış Zəhirəddin Məhəmməd Ba­bu­run bugünə qədər ölkəmizdə yalnız bir kitabı nəşr edilmişdir. Mü­təxəssislər xaricində onun sənəti ilə çox az adam tanışdır. Bu acı ger­çəklə üz­ləşmək mümkündür, ancaq onunla ba­rışmaq olmaz. Ona görə də biz Baburun «Seçilmiş əsərləri»ndən sonra onun məşhur «Baburnamə»sini də ana dilimizə tərcümə və nəşr etməyi qə­rara aldıq. Ürəkdən inanırıq ki, Azərbaycan oxucuları və ədəbi icti­maiy­yə­­­t Baburun bu kitabını da böyük rəğbətlə qarşılayacaq, bu azman şair-hökm­darla bağlı ədəbiyyat, ədə­biy­yatşünas­lıq və təd­ris sa­hə­sində uzun müddət­dən bəri mövcud olan boşluq, gec də olsa, dol­durula­caqdır.

Biz öz ənənəmizə sadiq qalaraq, bu kitabı da TürkSOY kitab­xa­nası seriyası silsi­ləsin­dən nəşr edirik. Bununla da türk dün­ya­sının UNESCO-su sayılan TürkSOY-un türk xalqlarının bir-bi­ri­nə ya­xınlaşması, ümu­mi in­ki­şafı və qar­şı­lıqlı zəngin­ləş­məsi uğ­runda apardığı coşğun və nəcib fəaliy­yə­tə kiçik bir töhfə verdiyi­mizə inanırıq.

Burada bir məsələni növbəti (on ikinci!) dəfə vurğulamaq istə­yi­rik: TürkSOY kitab­xa­nası seriyası layihəsi bü­­­tün­lüklə kö­nüllülük əsasında hə­yata ke­çi­ril­ir. Layihə­də iştirak edən hər kəs, o cüm­lədən ki­ta­bı türkcə və rusca tərcümələrindən istifadə etməklə orijinalından ana di­­li­mizə çevirən, ön sö­zün, qeyd və izahların mü­əl­lifi bən­dəniz Ramiz Əs­kər, redak­toru hör­mətli Prof. Dr. Hüseyn İsma­yılov bu işi türk­­lüyə bir xidmət ol­sun deyə heç bir mə­­va­cib və ho­norar al­madan tə­mən­nasız ye­ri­nə ye­tir­mişlər. Tərcümə za­­­manı mənə Ankaradan müxtəlif elmi ədəbiyyat göndərən, bir sıra tex­niki məsələlərin həllində kömək edən əziz dostum, Avrasiya Yazarlar Birliyinin orqanı «Qardaş qələmlər» jur­na­lı­nın redaktoru Ömər Məhmətoğluna və bu kitabdakı farsca şeirlərin sətri tərcüməsinin hazırlanmaslnda əməyi ke­çən dostum İlqar ƏIfioğluna, xüsusilə tərcümə üzərində işlədiyim zaman mənə hər cür şərait yaradan, mənəvi cəhətdən dəstək olan həyat yoldaşım Solmaz xanıma sonsuz tə­şək­kürümü bildirirəm.