ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

Qul Məhəmməd Buğda koçin idi, cəsarətli bir adamdı.

Başqa bir əmiri olan Əbdülkərim Eşrit uyğur idi. Sultan Əhməd Mir­zənin yanında eşik ağası idi. Cömərd və cəsur bir adam idi.

Sultan Əhməd Mirzənin ölümündən sonra bəyləri ittifaq edərək dağ yo­­lun­dan Sultan Mahmud Mirzəyə adam göndərdilər və onu dəvət etdilər. Sultan Əbu Sə­id Mirzənin böyük qardaşı Mənuçöhr Mirzənin oğ­lu Məlik Məhəmməd Mirzə səl­­tənət id­diası ilə bir neçə sərsərini başına yığıb ordudan ayrıldı. Sə­mərqəndə gəl­di, ancaq heç nə əldə edə bilmədi, yalnız özünün və bir neçə gü­nahsız şahzadənin ölümünə səbəb oldu.
SULTAN MAHMUD MİRZƏNİN

SƏMƏRQƏND TAXTINA ÇIXMASI
Sultan Mahmud Mirzə bu xəbəri alan kimi dərhal Səmərqəndə gələ­rək heç bir əziyyət və zəhmət çəkmədən taxta oturdu.

Aşağı və yüksək təbəqəyə mənsub əsgərin və xalqın çoxu elədiyi bir çox iş­dən dolayı Sultan Mahmud Mirzəyə nifrət etdilər və qaçıb da­ğıl­­dılar. Bu iş­lər­dən biri budur: əvvəlcə bəhs edilən Məlik Məhəmməd Mir­zə (23 b) onun əmi­sinin oğlu, özünün də kürəkəni idi. Sultan Mahmud Mirzə onu di­gər dörd mirzə ilə bir­lik­də Göy saraya çıxarmışdı. İkisinin həyatını bağış­la­yıb Məlik Məhəm­məd Mirzə ilə digər bir mirzəni asdı. Bunların bəziləri za­tən padşah olacaq adamlar deyildi və belə bir id­diaya da heç zaman düşmə­miş­dilər. Düzdür, Məlik Məhəmməd Mir­zə­də bir az qəbahət vardı, ancaq di­gər­lərinin heç bir suçu və xə­tası yox idi.

Sultan Mahmud Mirzənin nizam-intizamı və idarəçiliyi çox yaxşı idi. Əda­lətli idi. Siyaq elmini [maliyyə-he­sab işi] bilirdi. Ancaq zülm və fisqə ma­­il idi. Sə­mərqəndə girəndə yeni qayda və ni­zam­lar, mükəlləfiy­yət və ver­gilər qoy­mağa baş­ladı. Əvvəllər kasıblar və dilənçilər Xoca Übey­dullah həz­rət­lə­rinin adam­larının hi­mayəsinə sığınaraq zülm və tə­ca­vüzdən qurtu­lurdu. İndi isə sığı­nanlar bir yana, şəxsən onlara qarşı da təcavüz və təzyiq göstərməyə başladılar; hətta bu təcavüz və şiddət Xocanın öz övladlarından da yan keç­mədi.

Özü zalım və fasiq olduğu kimi, bəyləri və adamları da zalım və fasiq idi. Hi­­sar xalqı, özəlliklə də Xosrov şaha mənsub olanlar daima iç­məklə və zina ilə məş­­­ğul olurdular. O dərəcədə ki, bir gün Xosrov şahın adamlarından biri bir ki­şi­nin arvadını alıb götürmüş və qadının (24 a) əri Xosrov şahın ya­­nına gəlib şi­kayət edərək ədalət tələb etmişdi. Xosrov şah da ona bu ca­va­bı vermişdi: «Neçə ildir bu qa­dın səninlə bərabər idi, qoy bir neçə gün də onun­la bərabər olsun».

Şəhər əhalisinin, əsnafın və əsgərlərin uşaqları zorla çöhrə¹ edilmək qor­­xu­su altında evdən bayıra çıxmazdı. Səmərqənd əhalisi Sultan Əh­məd Mirzənin iyirmi-iyirmi beş il sürən səltənəti zamanında bolluq içində və ra­hat yaşamışdı. İşlərin çoxu Xoca [Übeydullah] həzrətləri tərəfindən doğ­ruluqla və şəriətə uyğun olaraq həll edilirdi. Bu zülm və fəsad üzündən əha­linin canı və könlü rəncidə oldu. Bö­yük və kiçık, fəqir və miskin hamı lənət və bəddua üçün əl götürüb ağız açdı.

Həzər kon zərdi dər onhayi-rəş,

Ki rüşti dər an aqibət sər künəd.

Bəhəm bər məzan to təvani-dili

Ki ahi-cənahi bəhəm bər zənəd*.
Yaralı könüllərin dərdindən qorx,

Çünki könlünün yarası nəhayət zühur edər;

Əlindən gəldiyi qədər bir könülü incitmə,

Çünki bir ah bir dünyanı alt-üst edər.

Sultan Mahmud Mirzə bu zülm və fəsad üzündən Səmərqənddə beş-al­tı ay­dan artıq hökm sürmədi.

FƏRQANƏ - 900 (2 OKTYABR 1494 - 21 SENTYABR 1495)
DOQQUZ YÜZÜNCÜ İLİN HADİSƏLƏRİ
Mənim yanıma [Baburun əmisi] Sultan Mahmud Mirzədən Əbdül­qüd­düs bəy adlı bir elçi gəldi. Sultan Mahmud Mirzənin böyük oğlu Sultan Mə­sud Mirzə ilə bö­yük qardaşı Sultan Əhməd Mir­zənin Ağ bəyim [Səlihə Sultan bəyim] adlı ikinci qı­zının məra­simlə keçirilən toy hədiyyəsini gə­tirdi. Al­tın və gümüşdən badam və fıs­­tıq­lar düzəltmişdilər.

Bu gələn elçinin Həsən Yaqubla qohumluğu varmış və bəzi şeylər vəd edərək onu [Sultan Mah­mud] Mirzənin tərəfinə keçirmək istəyirmiş. (24 b) Həsən Yaqub qeyri-müəyyən cavab verdi, hətta bu işə könlü varmış kimi gö­­­rünüb elçini yola saldı. Beş-altı ay sonra Həsən Yaqubun rəftarı dəyişdi, ətra­fındakılara və digər adamlara qarşı pis münasibət göstərməyə başladı. İşi o dərəcə irərli götürdü ki, məni uzaq­laş­dıraraq yerimə [Ba­burun kiçık qar­daşı] Cahangir Mirzəni padşah etmək istədi. Hə­sən Yaqubun digər əmirlər və si­pahilərlə¹ də arası yaxşı deyildi. Onun bu fikrini hamı başa düş­müşdü. Xoca [Mövlana] qazı, Qasım Koçin, Əli Dost Tağayi, Uzun Hə­sən və mə­nim tərəfi­mi tutan digər adamlar nənəm İsən Dövlət bəyimin yanında top­laşdılar və onun yaratdığı qarışıqlığa son vermək üçün Həsən Yaqubu və­zi­fələ­rindən çı­xarmağı qərara aldılar.

Qadınlar arasında fikir və tədbir xüsusunda nənəm İsən Dövlət bəyim kimi bir qadın az tapılardı. Fövqəladə ağıllı və tədbirli idi. İşlərin çoxu onunla məslə­hət­ləşdikdən sonra görülürdü.

Həsən Yaqub ərkdə idi. Anam və nənəm İsən Dövlət bəyim dış kur­qan­­da, bürc­də idi. Qərarın yerinə yetirilməsi üçün ərkə getdim. Həsən Ya­qub quş ovuna çıx­mış­dı, amma vəziyyəti xəbər aldı və geri dönmədən Sə­mər­qənd (25 a) tərəfinə getdi. Onunla birlikdə hərəkət edən bütün adamlar və bəylər yaxalandı. Bun­lar arasında Məhəmməd Bakir bəy, Sultan Mə­həmməd Duldayın atası Sultan Mah­mud Dulday və bir neçə kişi daha vardı, onlardan bəzilərinin Səmərqəndə getməsinə izin veril­di. Eşik ixtiyarlığı və Əndicanın idarəsinin Qasım Kuçinə tapşırılması qərara alındı.

Həsən Yaqub Səmərqənd yolunda Kəndi-Badama qədər varmışdı. Bir neçə gün son­ra pis niyyətlərlə Axsiyə hərəkət edərək Hukan civarına gəl­di. Bunu xəbər alınca bəzi bəylər və igidlər onun üzərinə axınçı olaraq gön­dərildi. Bu axınçı bəylər də özlərindən əvvəl bir dəstə igidi önçü olaraq gön­dərdilər. Həsən Yaqub bunu xəbər alınca, gecə önçü olaraq göndərilmiş bu igidlərin üstü­nə yürüyüb onları ox yağmu­runa tutdu. Ancaq qaranlıqda öz adamlarının oxu Həsən Yaqubun kürə­yinə saplandı və qaça bilmədən əməli­nin cəzasını çəkdi.

Çü bəd kərdi məbaş əmin zi afat

Ki vacib şod təbiətra mükafat.

Pislik edəndə bəladan qurtulacağını sanma,

Çünki təbiətdə qarşılıq vacibdir.

Bu il şübhəli yeməklərdən özümü qorumağa başladım. Bıçaqdan, qa­şıq­dan ma­sa örtüsünə qədər hər şeyə qarşı tədbirli davranırdım. Gecə na­maz­larını da da­ha az (25 b) buraxırdım.

Rəbiülaxır ayında [=30 dekabr 1494-27 yanvar 1495] Sultan Mahmud Mir­zə ağır bir xəstəliyə tu­tularaq altı gün içində vəfat etdi, qırx üç yaşında idi.
SULTAN MAHMUD MİRZƏ
Doğumu və nəsəbi: 857-ci ildə [=1453] doğulmuşdu. Sultan Əbu Sə­id Mir­zənin üçüncü oğlu və Sultan Əhməd Mirzənin doğma qardaşı idi.

Xarici görkəmi: qısa boylu, seyrək saqqallı, şişman və bir az da yön­dəm­siz bir adam idi.

Əxlaqı və xasiyyəti: əxlaqı və xasiyyəti yaxşı idi. Namazını boş ke­çir­məzdi. İdarəsi və intizamı fövqəladə dərəcədə yaxşı idi. Maliyyə hesab­larını çox əla bilirdi. Vilayətində onun xəbəri olmadan bir dirhəm və ya bir dinar belə sərf edilə bilməzdi. Adamlarının iaşəsi heç bir zaman əskik ol­maz­dı. Məclisi, bəxşişi, ziyafət və süfrəsi fövqəladə yaxşı idi. Hamısı da qaydalı və nizamlı olurdu. Tərtib və düzəni o qədər gö­­zəl təmin eləmişdi ki, nə əsgəri, nə də təbəəsi buna heç bir zaman təcavüz edə bil­­məzdi.

Əvvəlcə quş ovuyla çox məşğul olurmuş. Sonralar da şahınlə çox ov edirdi. Zülm və fəsada çox düşkün idi, durmadan şərab içir və çoxlu çöhrə sax­­­layır­dı. Hökmü altındakı yerlərdə gözəl və üzü tüksüz bir oğlan olsa, ne­cə olursa-olsun, gətirdib özünə çöhrə edirdi. Bəy­lərinin oğullarını və oğul­la­rı­nın (26 a) bəylərini, hət­ta süd qardaşlarını özünə çöhrə eləmişdi. Bu işdə öz süd qar­da­şının xidmət­çi­sin­dən də istifadə edirdi. Bu uğursuz adət onun zama­nında o qədər yayıl­mışdı ki, çöh­rəsi olmayan adam bəlkə də heç yox­du. Çöh­rə bəs­lə­məyi bir hünər sayır və çöhrəsi olmayanı qınayırdılar. Bu zülm və fəsadın uğursuzluğundan bütün uşaqları gənc yaş­­da öldülər.

Şeir söyləyir, divan tərtib edirdi, ancaq şeiri çox zəif və dadsızdı. Elə şe­ir söy­lə­­məkdənsə, söyləməmək daha yaxşıdır.

Zəif etiqadlı bir adamdı. Xoca Übeydullah həzrətlərinə ehtiram bəslə­mir­di. Ürək­­siz və həyasız bir adamdı. Ətrafında bir neçə masqara və üzsüz vardı, divan ba­­­­şında və xalq önündə çirkin və al­çaq hərəkətlər edirdilər.

Nitqi aydın deyildi və sözünü dərhal anlamaq qeyri-mümkündü.

Meydan müharibələri: hər ikisi Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə ilə ol­maq üzrə iki meydan müharibəsi elədi. Birincisi Əstərabadda, ikincisi Ən­dəxud civa­rın­da Çikmən deyilən yerdə oldu. İkisində də məğlubiyyətə uğ­radı. İki kərə də Bə­dəxşanın cənubunda Kafiristana gedərək savaşdı, ona gö­rə də (26 b) fərman­larının tuğrasın­da «Sultan Mahmud Qazi»¹ yazırdı.

Torpaqları: [atası] Sultan Əbu Səid Mirzə ona Əstərabadı vermişdi. İraq ha­di­səsində² Xo­rasana gəldi. O zaman Hisar hakimi Qənbər Əli bəy Sul­­tan Əbu Səid Mir­zənin əmrilə Hindistan əs­gərini alaraq Mirzənin arxa­sın­dan İraqa get­məkdə idi və Xorasana gələndə Sultan Mahmud Mirzəyə qo­­­şuldu. Sultan Hü­seyn [Bayqara] Mir­zənin yaxınlaşdığını eşidən Xorasan əhalisi hücuma keçərək Sultan Mahmud Mir­zəni Xorasandan çıxardı. Sultan Mahmud Mirzə də bu üz­dən Səmərqəndə Sultan Əhməd Mirzənin yanına get­­di.

Bir neçə ay sonra isə Əhməd Müştaq komandanlığında Seyid Bədr, Xos­rov şah və digər bəzi igidlər Sultan Mahmud Mirzə ilə birlikdə qaçaraq Qən­bər Əli bəyin yanı­na Hisara gəldilər. O gündən sonra da Kuhqa və Kuh­tən dağ­larının cənubundakı Ter­­miz, Çağanyan, Hisar, Xutlan, Qunduz və Bə­­dəx­şan kimi vi­layətlər Hinduquş da­ğına qədər Sultan Mahmud Mirzənin idarəsində idi. Böyük qardaşı Sultan Əh­məd Mirzə öldükdən sonra onun vi­layəti də Mah­mud Mirzənin əlinə keçmişdi.

Uşaqları: Sultan Mahmud Mirzənin beş oğlu və on bir qızı vardı. Oğul­­­la­­rı­nın ən böyüyü Sultan Məsud Mirzə idi, anası (27 a) Mir Büzürg Ter­­mizinin qı­zı idi.

İkinci oğlu Baysunqur Mirzənin anası Pəşşə bəyim di.

Üçüncü oğlu Sultan Əli Mirzənin anası Zəhra Bikə ağa adlı özbək bir ca­riyə idi.

Dördüncü oğlu Sultan Hüseyn Mirzənin anası Mir Büzürgün nəvəsi Xanzadə bəyim idi. O, on üç yaşında, atası həyatda ikən Allahın rəhmətinə qo­­vuşdu.

Sultan Veys Mirzənin anası Yunus xanın qızı və mənim anamın kiçık bacısı olan Sultan Nigar xa­nımdı.

Bu dörd mirzənin vəqayeləri bu kitabda müvafiq illərin olayları içində nəql ediləcək.

Üç qızı Baysunqur Mirzənin doğma bacısı idi və bunların ən böyüyü Sul­tan Mah­mud Mirzənin əmisi Mənuçöhr Mirzənin oğlu Məlik Məhəm­məd Mirzəyə ərə verilmişdi.

Digər beş qızı Mir Büzürgün [Termizi] nəvəsi Xanzadə bəyimdən idi. Böyü­yü­nü Sultan Mah­mud Mirzənin ölümündən sonra Əba Bəkr Kaşğariyə (27 b) verdilər.

İkinci qızı Bikə bəyim idi. Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə Hisarı mü­ha­­sirə edəndə bu qızı Sul­tan Əbu Səid Mirzənin qızı Payəndə Sultan bəyim­dən olan Heydər Mirzə adlı oğluna almış və sülh bağlayaraq Hisardan çəkil­mişdi.

Üçüncü qızı Ağ bəyim idi.

Dördüncü qızı Ay bəyim idi; Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə Qunduz üzə­ri­nə gəldiyi və Ömər Şeyx Mirzənin də kömək üçün Əndican əsgərilə bir­likdə oğlu [Baburun kiçık qardaşı] Cahangir Mirzəni göndərdiyi zaman Ca­­hangir Mirzə ilə ni­şanlanmışdı. [Xosrov şahın kiçık qardaşı] Baqi Ça­ğan­yani 910-cu ildə [1504/5] Amu-Dərya sahilində gəlib mənə qoşulanda bu bəyimlər də anaları ilə birlikdə Termizdə idilər və onlar da Baqi Çağanyani­nin köçü ilə gəldilər. Biz Gahmərdə çatanda da Ay bəyim Cahangir Mirzə ilə ailə qurdu və ondan yalnızca bir qızı oldu. İndi nənəsi Xan­zadə bəyimlə birlikdə Bədəxşan vilayətində yaşayırlar.

Beşinci qızı Zeynəb Sultan bəyim idi. Kabili aldığım zaman anam Qut­­lu Nigar xanımın israrı ilə onunla evlənmişdim, yaxşı keçinə bilmə­dik, iki-üç il sonra çiçək xəstəliyindən vəfat etdi.

Qızlarından biri də Məxdumə (Məxdum) Sultan bəyimdir, Sultan Əli Mir­zə­nin doğma böyük bacısıdır, hazırda Bədəxşan vilayətində olur.

Cariyələrindən də iki qızı olmuşdu. Birinin (28 a) adı Rəcəb Sultan, digə­rinin adı Mühib Sultan xanımdır.

Qadınları: böyük arvadı Mir Büzürg Termizinin qızı olan Xanzadə bə­yim idi. Mirzə onu dəli­cəsinə sevirdi. Sultan Məsud Mirzənin anasıydı. O öləndə Mirzə çox matəm tutdu.

Bundan sonra Mir Büzürgün nəvəsi və Xanzadə bəyimin əmisi qızını al­dı. Ona da Xanzadə bə­yim deyirdilər. Beş qızının və bir oğlunun anasıydı.

[Digər arvadı olan] Pəşşə bəyim qaraqoyunlunun baharlı oymağı türk­mən bəy­lərindən Əli Şir (Şükür) bəyin qızıydı. Əvvəlcə baranlı qaraqoyun­lu­larından Ca­han Şah Mirzənin oğlu Məhəmməd (Məhəmmədi) Mirzəyə ərə getmişdi. Ağ­qoyunlu Uzun Həsən Azərbaycanı və İraqı Cahan Şah oğul­la­rının əlindən alanda Əli Şir (Şü­kür) bəyin oğulları da beş-altı min qara­qo­yunlu türkmən ailəsi ilə birlikdə gəlib Sultan Əbu Səid Mirzəyə bağ­lan­mışdılar. Sultan Əbu Səid Mir­zənin məğlub olma­sın­dan sonra bir müddət də bu vilayətlərdə qaldılar, sonra Sul­tan Mahmud Mirzə Sə­mər­qənddən Hi­sara gələndə gedib onun xid­mətinə girdilər. Sultan Mah­mud Mirzə Pəşşə bə­yimi elə o vaxt almışdı, Bu qa­dın onun bir oğlunun və üç qızının anasıydı.

Digər arvadı olan Sultan Nigar xanımın nəsəbi xanlar sırasında açıq­lanmış və ondan bəhs edilmişdir.

Xeyli məşuqəsi (28 b) və cariyəsi də vardı. Ancaq ən mötəbəri öz­bək­lərdən Zöhrə Bikə ağa idi və onu Sultan Əbu Səid Mirzə həyatda ikən gənc­liyində almışdı. Bir oğlunun və bir qızının anasıydı.

Digər cariyələri də çoxdu. Onların ikisindən, yuxarıda adı çəkilən iki qızı ol­muşdu.

Əmirləri: Xosrov şah türküstanlı qıpçaqlardandı. Gəncliyində tarxan bəylə­rinə yaxın xid­mət­lərdə olmuşdu. Bəlkə də çöhrə idi. Sonra Məzid bəy Arğunun xid­mə­tinə girdi, o da ümumən ona il­ti­fat göstərmişdi. İraq məğlu­biy­yə­tində Sultan Mah­­­­mud Mirzəyə qoşulub yolda gələrkən şücaət göstər­diyi üçün Sultan Mahmud Mirzə də ona iltifat etmişdi. Sonralar fövqəladə böyü­müş və Sul­­tan Mahmud Mirzə həyatda ikən əsgəri hardasa beş-altı mi­nə çatmışdı. Bə­dəxşanı çıxmaqla, Amu-Dər­yadan Hindıquş dağına qədər olan vilayətlər bü­tün­lüklə ona aid idi.

Ziyafətləri və cömərdliyi yaxşı idi. Əlində olanı yeməkdən çəkinməz­di. Mala qiymət verib onu əldə etməyi bacardığı kimi bol-bol da sərf edirdi. Sultan Mahmud Mirzədən sonra, onun oğullarının zamanında da çox yük­səl­miş və əsgəri iyirmi mi­nə yaxın­laşmışdı.

Namaz qılması və haram yeməməsi ilə birlikdə batil və fasiq, axmaq, an­la­yış­sız (29 a) və nankor bir adamdı. Beş günlük fani dünya üçün özünün bö­yütdüyü, və­linemətinin oğullarından birini kor elədi, digərini isə öldürdü. Allah nəzdində asi və xalqın gözündə rədd edilmiş oldu, qiyamətə qədər lə­nətlənmə­yə və nifrətə layiq biri oldu. Bu müvəqqəti dünya üçün belə pis iş­lər gördü.

Bu qədər abad vilayətə, bu qədər çox və silahlı əsgərə sahib olduğu hal­­­da bir toyuğa qarşı belə müharibə eləmədi. Bu kitabda yeri gəldikcə on­dan təkrar bəhs edi­ləcəkdir.

Başqa bir əmiri Məhəmməd Elçi-Buğa: koçindi. Sultan Əbu Səid Mir­­­zənin bir davası za­manı, Bəlx qapısında həzarə müharibəsində, qovğaya qarışmış və yum­ruq at­mışdı. Cəsur bir adamdı. Mirzəyə hər zaman xidmət edirdi və Mirzə də onun fik­rinə görə hərəkət edirdi. Sultan Hüseyn [Bay­qara] Mirzə Qunduzu mühasirə edən­də, Xosrov şaha paxıllığı üzündən az əsgərlə və zirehsiz olduğu halda bir gecə bas­qına getdi, ancaq heç bir şey edə bilmədi. O qədər çox əsgərə qarşı nə edə bi­lər­di ki? Arxa­sın­dan təqibçi göndərildi, axırda özünü çaya atdı və bo­ğuldu.

Başqa bir əmiri Əyyub [Bəyçik] Sultan Əbu Səid Mirzənin yanında, Xorasan çöhrə bö­lüyündə xidmət edirdi. Cəsur bir adamdı. [Sultan Mahmud Mirzənin oğlu] Baysunqur Mirzənin bəy-atəkə­siydi. Yeməyi və geyinməsi qəribə idi. Lağla­ğıydı. Sultan Mah­mud Mirzə (29 b) ona bihəya (utan­maz) deyə xitab edirmiş.

Başqa bir əmiri Vəli Xosrov şahın kiçık qardaşıydı. Adamlarına yaxşı ba­xır­dı. [Sultan Mah­mud Mirzənin oğulları olan] Sultan Məsud Mirzənin gö­zünə mil çə­kil­məsinə və Baysunqur Mirzənin öldürülməsinə səbəb oldu. Hamının qiybəti­ni edir­­di. Pis və əxlaqsız, özündən bədgüman, bəd fikirli və alçaq bir adam idi. Özün­dən baş­qa heç kimi heç bir işdə bəyənməzdi. Mən Qunduz vilayə­tin­dən gələrək Duşi ci­va­rın­da Xosrov şahı adamlarından ayı­randa, özünə də getməsi üçün izin verəndə Vəli də öz­bək təhlükəsindən qaç­maq üçün Əndə­rab və Siraba gəlmişdi. O civar­dakı aymaq­lara hü­cum edib yağmaladıqdan sonr­a bizə qoşulmaq üzrə Kabilə gəldi. Daha sonra Məhəm­məd Şeybani xa­nın yanına getdi və Səmərqənd şəhə­rində başı kəs­ildi.

Başqa bir əmiri Şeyx Abdullah Barlas idi. Əba Bəkr Mirzə ilə Sultan Mah­mud xanın bibisi olan Şah Sultan Məhəmmədin qızıyla evli idi. Çox dar paltar geyi­nirdi. Həlim və əsalətli bir adamdı.

Başqa bir əmiri Mahmud Barlas Nundaqlı barləslardandı. Sultan Əbu Səid Mirzənin ya­nında bəy idi. Sultan Əbu Səid Mirzə İraq vilayətini ələ keçirdikdən sonra [=1468] Kirmanı Mahmud Bar­lasa vermişdi. [Sultan Mah­­mud Mirzənin ki­çik qardaşlarından və eynı zamanda Baburun əmi­lə­rindən biri olan] Əba Bəkr Mirzə (30 a) Məzid bəy Arğun və qaraqoyunlu türkmən bəylərilə bir­ləşərək Sultan Mahmud Mirzənin üzərinə Hisara hücuma keçəndə Sultan Mahmud Mirzə Səmər­qəndə bö­yük qardaşınin yanı­na getdi [=1469], ancaq Mahmud Barlas Hisarı təslim etmə­yə­rək yaxşı müdafiə etdi. Şairdi və divan tərtib etmişdi.
BAYSUNQUR MİRZƏNİN SƏMƏRQƏND TAXTINA ÇIXMASI
Sultan Mahmud Mirzənin ölümündən sonra Xosrov şah bu hadisəni əha­lidən giz­ləyərək xəzinəyə əl uzatdı. Belə bir xəbər heç gizli qalarmı? Dər­­­hal bütün şəhər xalqına yayıldı. Səmərqənd əhalisi üçün o gün böyük bir bayramdı. Əsgər və xalq Xosrov şaha hücum etmək istədi. Əhməd Hacı bəy və tarxan bəy­ləri qovğanı yatış­dıraraq Xosrov şahı şəhərdən çıxarıb Hisara göndərdilər.

Sultan Mahmud Mirzə həyatda ikən Hisarı böyük oğlu Sultan Məsud Mir­zəyə, Buxarayı isə Baysunqur Mirzəyə vermiş və oğullarını oralara gön­dərmişdi. Buna görə də öldüyü zaman heç biri yanında deyildi.

Xosrov şahı çıxardıqdan sonra Səmərqənd və Hisar bəyləri birləşib or­taq qə­rara gəldilər: adam gön­dərərək Buxarada olan Baysunqur Mirzəni gə­tirdib Sə­mər­qənd taxtına oturtdular. Baysunqur Mirzə padşah olanda on sək­kiz yaşın­da idi.

Bu əsnada [Baburun dayısı] Sultan Mahmud xan Sultan Cüneydin, (30 b) Barlasın və digər bəzi Səmərqənd böyüklərinin sözünə uyub əsgərini top­ladı və Sə­mər­qənd taxtını istəyərək Kənbay civa­rına gəldi.

Səmərqənddəki Baysunqur Mirzə də çox qüvvətli və təchizatlı qoşunla onun qarşısına çıxdı. Kən­bay civarında meydan müharibəsi oldu. Moğol əs­gə­rinin ən mü­hüm bölümünü idarə edən Hey­dər Göyəldaş önçü idi və əsgə­rinin ha­mısı atdan enə­rək ox atırdı. Ancaq adlı-sanlı və qeyrətli Sə­mər­qənd və Hi­sar igid­ləri qrubu atlarını onların üstünə sürəndə Heydər bəyin ko­mandanlığında olan­ların hamısı atların ayaq­ları altında qaldı. Bunlar ye­nil­diyinə görə digərləri də savaşmayaraq ye­nildi­lər. Mo­ğolların çoxu tələf ol­du və Bay­sunqur Mirzənin hüzurunda bir çoxunun başı kə­sil­di. Ölülərin çoxlu­ğun­­dan üç dəfə onun çadırı­nın yerini dəyişdirmək məcbur­iy­yə­tində qaldılar.
BABURUN İSFƏRANI MÜHASİRƏYƏ ALMASI
Manlıq elindən olan İbrahim Saru kiçıkliyindən bəri atamın xidmə­tin­də çalı­şa­raq bəylik rütbə­sinə qədər yüksəlmiş, sonra bir qəbahəti üzündən qo­vul­muşdu. O bu əsnada İsfəra kurqanına girib Baysunqur Mirzə adına xüt­­­bə oxu­daraq mənə mü­xalifət etdi.

Şaban ayında [=1495 aprel-may] İbrahim Sarunun fitnəsini dəf etmək niy­yə­tilə (31 a) qoşuna hərəkət əmri verildi. Həmin ayın sonlarında İsfəranı mühasirəyə almağa başladıq. O gün igid­lər öz başları­na hərəkət etdilər və ora­ya çatar-çatmaz kurqanın bayır tə­rəfində hələ ta­mam­lanmamış bir isteh­kamı ələ keçirdilər.

Seyid Qasım eşik-ağa o gün hamıdan daha yaxşı hərəkət edərək qılınc çal­maqda başqalarını geri­də qoydu. Orada Sultan Əhməd Tənbəl və Mə­həm­məd Dost Əli Tağayi də qılınc çaldı, ancaq baha­dırlıq payəsini¹ Seyid Qasım aldı. Ba­hadırlıq payəsi moğollarda əski bir adətdir. Hər bayram və ziyafətdə daha yaxşı qılınc işlədən adama bahadırlıq payəsi verilir. Şahru­xiyyəyə dayım Sultan Mah­­mud xanı görməyə gedəndə bahadırlıq payəsini yenə Seyid Qasım almışdı.

Müharibənin ilk günündə ata-əkəm Xudaverdi bəyə zəmbərək² oxu də­­yib öl­dürdü. Zirehsiz savaşdığı üçün bəzi igidlər öldü, bir çoxu da yara­lan­dı, İb­rahim Sa­runun yanında zəmbərək atan bir adam vardı, fövqəladə də­rəcədə yaxşı atırdı. Onun kimi yaxşı zəmbərək atan görünməmişdir. Xal­qın çoxunu yaralayan o idi. Kur­qanı alandan sonra mənim xidmətimə girdi.

Mühasirə uzanınca üç-dörd yerdə divarlar ucaldılması, lağımlar qazıl­ma­sı (31 b) və qalanın alınması üçün lazımi işlərlə ciddi şəkildə məşğul ol­mağa dair əmrlər verildi. Mühasirə qırx gün qədər sürdü. Nəhayət, İbrahim Saru aciz qal­dı. Xoca Möv­lana qazının vasitəçiliyi ilə qulluğu qəbul edərək, şəv­val ayında [=1495 iyun] qı­lınc və oxdanını boynuna asaraq gəlib xid­mə­timi­zə girdi və kur­qanı təhvil verdi.
BABURUN XOCƏNDİ GERİ ALIB

SULTAN MAHMUD XANLA GÖRÜŞMƏSİ
Xocənd uzun müddətdən bəri Ömər Şeyx Mirzənin idarəsində idi. An­caq bu xaos zamanı və orada iş başındakıların maymaqlığı üzündən [Ömər Şeyx Mir­zə­nin böyük qardaşı, Baburun ən böyük əmisi] Sultan Əhməd Mirzəyə keçmiş­di. Bu qə­dər yaxınında olduğumuz üçün onun üstü­nə də yü­rüdük. Xo­cənddə Mir Moğulun atası Əbdülvəhhab Şiğavul vardı. Yaxlaşan kimi şəhəri problemsiz təhvil verdi.

Bu zaman Sultan Mahmud xan Şahruxiyyəyə gəlmişdi. Bundan bir müd­dət öncə Sul­tan Əhməd Mirzə Əndican civarına gələndə, yuxarıda bəhs edildiyi üzrə, xan da gəlib Axsini mühasirəyə al­mışdı. «Madam aradakı mə­safə bu qədər ya­xın­dır, xan da ata­mın və böyük qardaşımın yerindədir, ge­dib ziyarət edərək ehtiram gös­tərsəm, bu surətlə həm keçmişdəki incikliklər or­ta­dan qalxar, həm də uzaqda və yaxında bunu eşidən və görənlər üçün də yaxşı olar» deyə düşündüm.

Beləcə gedib Şahruxiyyənin kənarında Heydər bəyin [Göyəldaş] sal­dırdığı bağ­da onu ziyarət etdim. Bağın ortasına qurulmuş (32 a) böyük bir ça­dırda otur­muşdu. Çadıra girincə üç dəfə yükündüm. Xan da sayğı gös­tə­rərək ye­rindən qalxdı. Sa­lamlaşıb dönərək təkrar yükündükdən sonra mə­ni yanına çağır­dı, çox şəfqət və meh­ribanlıq göstərdi.

Bir-iki gün sonra Kəndirli keçidi üzərindən Axsi və Əndican tərəfə hə­rə­kət etdim. Axsiyə gəlib atamın məzarını ziyarət etdim. Axsidən cümə na­mazı vax­tı çıx­dım və Bəndi-Salar yolu üzərindən axşam namazıyla yatsı na­mazı ara­sın­da Əndicana gəldim. Bu Bəndi-Salar yolu doqquz ağacdır.

Əndican vilayətinin köçərilərindən olan çuğraq çox iri, beş-altı min ai­lə­lik bir eldir. Fərqanə ilə Kaşğar arasındakı dağlarda yaşayırlar. At və qo­yun­ları çox­dur. O dağlarda öküz yerinə kutas¹ bəs­ləyirlər. Kutasları da çox­dur. Dağ­ları sarp və sınırda olduğu üçün vergi verməyə çox da istəkli gö­rün­mürlər. Əsgərin komandasını Qasım bəyə [Koçin] verərək oralardan mal alıb əsgərə bəzi şeylər gətirməsi üçün çuğraqların üstünə göndərdim. İyirmi minə yaxın qoyun, min-min beş yüz də at alıb əsgərə payladı.

Əsgər çuğraq sərəfindən qayıdan kimi Ura-Təpə üzərinə yürüdük. (32 b) Bura bir müddət Ömər Şeyx Mirzənin idarəsində olmuş, Mirzənin ölə­cəyi il əlindən çıx­mışdı. İndi isə orada Baysunqur Mirzə adından onun kiçık qardaşı Sultan Əli Mir­zə vardı. Sultan Əli Mirzə gəlişimizi xəbər alınca Pel­qar və Məsiha dağlarına çıx­mış, Ura-Təpədə ata-əkəsi Şeyx Zünnunu [Ar­ğun] qoymuşdu.

Xocənddən keçib yarı yola gələndə Xəlifə [Nizaməddin Əli Barlas] el­çi olaraq Şeyx Zünnunun yanına göndərildi. O axmaq və alçaq adam müs­bət bir cavab ver­mək bir yana, Xəlifəni həbsə ataraq öldürülməsini əmr etdi. Əcəli gəlmədiyi üçün Xəlifə qurtularaq, min cür məşəqqət və əzab çəkərək piyada və çılpaq bir halda iki-üç gün sonra yanımıza gəldi.

Ura-Təpə civarına çatdıq. Qış yaxınlaşdığı üçün əhali çöldəki məhsul­larını tamam yığmışdı. Bu üzdən bir neçə gün sonra Əndicana qayıtdıq.

Bizim geri qayıtmağımızın ardından [Sultan Mahmud] xanın adamları Ura-Təpənin üstünə yürüdülər. Ura-Təpəlilər müqavimət göstərə bilmədən şə­həri bura­xıb çıxdılar. Xan da Ura-Təpəni [Baburun xalası oğlu] Məhəm­məd Hüseyn Gürgana [Duğlat] verdi. Ura-Təpə o gündən etibarən 908-ci ilə [=1502/3] qədər Mə­həmməd Hü­seyn Gürganın ida­rəsində qaldı.

FƏRQANƏ - 901 (21 SENTYABR 1495 – 9 SENTYABR 1496)