ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

YENƏ ÖMƏR ŞEYX MİRZƏNİN

QADINLARI VƏ CARİYƏLƏRİ HAQQINDA
Ömər Şeyx Mirzənin hərəmlərindən biri də Xoca Hüseyn bəyin qı­zı Ulus ağa idi. On­dan bir qızı oldu, ancaq kiçık yaşda öldü. İl-il ya­rım sonra Ulus ağa­nı hə­rəmdən çıxar­dı­lar.

Arvadlarından biri də moğol tümən bəylərindən [birinin qızı olan] Fat­­ma Sul­tan ağa idi. Mirzə hamısından əvvəl bu Fatma Sultan ağanı al­mışdı.

Daha sonra aldığı Qaragöz bəyim isə çox sevimliydi. Mirzəyə xoş gö­rün­mək üçün nəsəbini Sultan Əbu Səid Mirzənin böyük qardaşı Mə­nu­çöhr Mir­zəyə qədər çıxart­mışdılar.

Onun cariyələri də çox idi. Bunlardan biri Ümid ağaçə idi və Mir­zə­dən əv­vəl ölmüş­dü. Mirzənin son günlərində aldığı iki cariyədən biri mo­ğol­lardan Tün (Tərsün) Sultan, digəri isə Ağa Sultan idi.

Əmirləri: Xudaverdi Timurdaş, Herat hakimi Ağ Buğa bəyin bö­yük qar­daşının nəslindəndir. Sultan Əbu Səid Mirzə Şahruxiyyədə Cuki Mir­zəni müha­sirə edəndə Fərqanə vilayətini Ömər Şeyx Mirzəyə vermiş və eşik ağası¹ olaraq da bu Xudaverdi (13 a) Timurdaşı təyin edib gö­n­dər­mişdi. Hə­min dövr­də o, iyirmi beş yaşlarında idi. Yaşca cavan olsa da, ida­­rə­çi­lik qabi­liyyəti çox yax­şı idi. Bir-iki il sonra İbrahim Bəycik [Ta­ğa­yi] Oş tərəflərə hücum edəndə Xuda­verdi Timurdaş onu ar­xadan təqib edə­rək döyüşdü, an­caq həm ye­nildi, həm də şə­­hid oldu.

O əsnada Sultan Əhməd Mirzə Ura-Təpənin Ağ-Qaçğay adlı yayla­sında idi. Bu yayla Sə­mər­qəndin on səkkiz ağac şərqindədir. Sultan Əbu Səid Mir­zə isə He­ratın on iki ağac şərqində yerləşən Baba-Xakidəydi. Bu xəbəri Əb­dülvahab Şiğavul vasitəsilə Mirzəyə göndərdilər, buna görə yüz iyirmi altı ağaclıq məsafə dörd günə qət edildi.

Hafiz Məhəmməd bəy Dulday Sultan Məlik Kaşğarinin oğlu Əh­məd Hacı bəyin kiçık qar­daşıdır. Xudaverdi bəyin ölümündən sonra eşik ixti­yarı² ola­raq onu göndərmişdilər. Sultan Əbu Səid Mirzənin ölümün­dən sonra Ən­dican bəyləri ilə dil tapa bilmədiyi üçün Səmərqəndə gedə­rək [Sultan Əbu Səid Mirzənin oğ­lu] Sul­tan Əhməd Mirzənin xid­mətinə gir­di. Sultan Əhməd Mirzə Çirdə məğlub olduğu zaman [Hafiz Məhəm­məd bəy Dulday] Ura-Tə­pədə idi. (13 b) Ömər Şeyx Mirzə Səmərqəndə get­mək niy­yətilə Ura-Tə­pə üzərinə gələndə Ura-Təpəni Mirzənin adamla­rına təslim edib özü də onun xidmətinə gir­di. Ömər Şeyx Mirzə də Əndi­ca­­nın ida­rəsini ona tapşırdı. Son­ra Sultan Mah­mud xanın yanına getdi, o da [Sultan Veys] Mirzə xanın tərbi­yəsini ona etibar edərək Dizakı da mülk olaraq verdi. Mən Kabili al­mazdan bir az əvvəl Məkkəyə getmək üçün Hin­­dis­tan yoluyla səfərə çıx­mış və yolda Allahın rəh­mətinə qovuşmuş­dur. Cah-cəlalı sevməyən, qara­dinməz və sadə bir adamdı.

Başqa bir əmiri də Xoca Hüseyn bəy idi. O, şən, ancaq təmtəraq sev­məyən bir adam idi. O zamanın adəti üzrə içki məclislərində yaxşı qoşma (qo­şuq) söy­ləyirmiş.

Başqa bir əmiri Şeyx Məzid bəy idi, əvvəlcə mənə bəy-atəkə təyin edil­mişdi. Onun vaxtında üsul-idarə və nizam-intizam çox yüksək idi. (Əbül­­­qa­sım) Babur Mirzəyə də xidmət etmişdi. Ömər Şeyx Mirzənin ya­nın­da on­dan böyük bəy yox idi. Fasiq bir adam və uşaqbaz idi.

Başqa bir əmiri olan Əli Məzid bəy koçinlərdən³ idi. Bir dəfə Axsi­də və bir dəfə də Daş­kənddə üsyan qaldırmışdı. Münafiq, fasiq, nan­kor və ya­ra­­maz bir adam idi.

Başqa bir əmiri Həsən Yaqub bəy isə təvazökar, xoş təbiətli, zirək və də­yərli bir adamdı. Bu beyt onundur:

Bazay, ey hüma ki, betutiyi-xətət,

Nəzdik şod ki, zağ bərəd üstüxani-mən.

Ey dövlət quşu, qayıt gəl, sənin tuti xəttin olmasa,

Qarğa mənim sümüyümü aparacaq.

Cəsur adam idi. Yaxşı ox atır, yaxşı çovqan (14 a) oynayır və eş­şək­be­li sın­dırdıda yaxşı sıçrayır­dı. Ömər Şeyx Mirzənin ölümündən son­ra mə­nim qa­pımda sahibi-ixtiyar o idi. Dar görüşlü, kəmhövsələ və fitnə­çi bir adam idi.

Başqa bir əmiri olan Qasım bəy də koçin idi, Əndicanın əski koçin bəy­­­lə­rin­dən idi. Həsən bəy­dən sonra mənim qapımda sahibi-ixtiyar o idi. Öm­rü­nün so­nuna qədər qüdrət və etibarı artdı, azalmadı. Cəsur bir adam idi. Bir də­fə Ka­san tə­rəf­lərini çapıb talayan özbəkləri təqib edərək onları möh­kəm əzdi. Ömər Şeyx Mir­zə­nin məiyyətində qılınc çalmışdı. Yastı keçid mü­haribəsində də yax­şı vu­ruş­muşdu.

Qazaxlıq zamanımda Məsiha dağlarında ikən Sultan Mahmud xanın ya­­nına getməyə qərar verdiyim zaman bizdən ayrılaraq Xosrov şahın yanına get­di. 910-cu ildə [=1504] Xosrov şahı ələ keçirib Kabildə Mü­qimi [Mə­həmməd Müqim Arğun] mühasirəyə aldığım zaman Qasım bəy təkrar ya­nı­ma gəldi. Əv­vəllər olduğu kimi ona yenə də diqqət və iltifat gös­tər­dim.

Dəreyi-Xoşda türkmən xəzərləri¹ üzərinə hücum etdiyimiz zaman [=1505] Qasım bəy qo­ca­lığına baxmayaraq cavanlardan daha yaxşı yü­rüdü. Buna görə də ona culdu [mü­kafat] olaraq Bəngiş vi­la­yətini verdim. Sonra (14 b) Ka­bilə gəlincə, onu Hü­ma­yuna bəy-atəkə təyin etdim. Zəmindavər alındığı za­man [=1522] Al­lahın rəh­mətinə qovuşdu.

Müsəlman, dindar, günahdan və haramdan qorxan bir adamdı. Şüb­həli ye­mək­ləri yeməzdi. Düşüncəli və tədbirli idi. Çox zarafatcıl idi. Savadsız ol­du­ğu hal­­da çox xoş nüktələr söyləyirdi.

Başqa bir əmiri Babaqulu bəy Babaəli bəy oğlu idi. O, Şeyx Əli Ba­­ha­dırın nəs­­lindəndir. Şeyx Məzid bəy öləndən sonra onu mənə bəy-atəkə tə­yin et­dilər. [Baburun əmisi] Sultan Əhməd Mirzə Əndicana qoşun çəkəndə Ura-Tə­pə­ni ona təslim edərək Əhməd Mirzəyə qoşuldu. [Babu­run digər bir əmisi] Sul­­tan Mahmud Mirzənin ölümündən sonra Səmər­qənddən qaçıb gə­lərkən qar­­şısına Ura-Təpədən [Sultan Mahmud Mirzə­nin oğlu] Sultan Əli Mirzə çıxdı və mü­haribədə məğlub ola­raq öl­dürüldü. İdarəsi və yarağı yaxşı idi. Əsgərinə yaxşı baxırdı. Namaz qıl­maz, oruc tutmazdı. Zalım və kafir­sa­yaq bir adamdı.

Başqa bir əmiri olan Əli Dost Tağayi sağarıçı tümən bəylərindən idi. Mə­nim anamın anası İsən Dövlət bəyimlə qohum idi. Ona Ömər Şeyx Mir­zə za­­ma­nın­dakından daha çox iltifat etdim. Dedilər ki, bacarıqlı adamdır, an­­caq ne­­çə illər yanımda qaldığı halda əməlli-başlı bir işini gör­mədim de­səm, (15 a) doğ­rudur. Sul­tan Əbu Səid Mirzənin xidmətində ol­duğu za­manlarda yada daşı¹ ilə ya­ğış yağ­dırdığını iddia edirdi. Quşbazdı. Əxlaqı və xasiyyəti pis idi. Paxıl, fitnəkar, namus­suz, münafıq, özün­dən razı, sərt söz­lü, soyuq üzlü bir adam idi.

Veys Lağari Səmərqəndin toxçu tayfasından idi. Ömər Şeyx Mir­zənin son dövrlərində ən yaxın adamlarından olmuşdu. Mənimlə birlikdə qazax­lıq­­lar­da oldu. Fikri və tədbiri çox yaxşı idi, ancaq bir az fitnəkar idi.

Mir Qiyas Tağayi Əli Dostun kiçık qardaşı idi. Moğolun soylu ai­lə­ləri ara­sında Sultan Əbu Səid Mirzənin qapısında ondan daha irəli adam yox idi. Sultan Əbu Səid Mirzənin böyük möhürü onda idi. Ömər Şeyx Mirzənin son dövrlərində ən yaxın adamlarından biri olmuşdu. Veys La­ğa­rinin çox ya­xın dostu idi. Kasan Sul­­tan Mahmud xana veriləndən sonra ömrünün so­nuna qədər xanın xid­mətində oldu. Xan da ona çox iltifat etmişdi. Gülərüz və za­rafatçı bir adamdı. Fisqdən çə­kinməzdi.

Başqa bir əmiri Əli Dərviş xorasanlıydı. Sultan Əbu Səid Mirzənin ya­­nın­da Xorasan gənclər bölüyündə xidmət edirdi. Xorasan və Səmər­qənd Sultan Əbu Səid Mirzənin idarə­sinə (15 b) keçəndə bu iki paytaxtın işə ya­ra­yan igid­lərini xassə bö­lüklərinə ayıraraq bunlara Xorasan çöhrə bölüyü və Sə­mərqənd çöhrə bölüyü ad­la­­rını vermişdi.

Mənim yanımda Səmərqənd önündə yaxşı çarpışdı. Cəsur bir adam idi. Nəs­təliq yazısını əla yazırdı. Məddahlıq edirdi, təbiətcə həsədçi idi.

Başqa bir əmiri Qənbər Əli moğoldu və axtaçılardan idi². Atası vila­yətə gi­rib bir neçə dəfə sallaxlıq etdiyi üçün Qənbər Əli Sallax da de­yir­dilər. Yunus xanın yanında əvvəlcə avtafaçı, sonra da bəy olmuşdu.

Ona mənim hüzurumda da çox iltifat göstərilmişdi. İşə başla­yana qə­dər çox inamlı idi, ancaq işə başladığı vaxt yersiz qorxulara qapılırdı. Gəvə­zə idi, dağınıq da­nışırdı. Məlumdur ki, gəvəzələr hətərən-pətərən danışırlar. Kəm­­höv­sələ və be­yin­siz bir adam idi.

Ömər Şeyx Mirzə vəfat etəndə mən Əndicanda, çarbağda³ idim. Bu xə­­bər Ən­dicana ramazan ayının beşində, çərşənbə axşamı günü [=10 iyun 1494] mənə çatdı. Çox mütəəssir oldum. Ata minib yanımdakı adamlarımla kur­qa­na hərəkət et­­dim. Mirzə qapısına çatan­da Şirim Tağayi atımın ci­lo­vu­nu tutub namazgah¹¹¹ tə­rəfinə çəkdi. Hər halda belə düşünmüş olmalı idi: «Sul­tan Əhməd Mirzə böyük (16 a) bir padşahdır. Əgər çox əsgərlə gəlsə, bəylər məni və vilayəti ona təslim edər­lər. Bu görə də onu [məni] Özgənd və Ala-Tağ ətəyinə doğru götürüm. Əgər vila­yəti təslim etsələr, barı o, ələ keç­mədən dayılarının yanına, Alaca xanın və ya Sul­tan Mahmud xanın ya­nına getsin».

Xoca Mövlana qazı (o, Sultan Əhməd qazının oğlu olub Şeyx Bürha­nəddin Qı­lınc nəslindəndir; ana tərəfi isə Sultan İlig Maziyə ge­dib çıxır. Bun­­­lar nə­sillikcə o vilayətə müfti və şeyxülislam ol­muş­lar və daha sonra on­lar­dan yenə bəhs ediləcək) və kurqanın içindəki bəylər bu xəbəri alınca, Ömər Şeyx Mir­zənin yaxın adamı və bir qızının tərbiyəçisi olan Xoca Mə­həmməd Dərzini yanı­mıza göndər­dilər. Biz namazgaha yaxınlaşanda gəldi, könüllər­dəki vəsvəsəni aldı və məni geri apardı. Ərkə endim. Xoca Mövlana qazı və bəylər gəlib vəziyyəti müzakirə etdilər. Kur­qanın bürc və divarları­nın güc­lən­di­rilməsiylə məşğul ol­du­lar. Mərginana və ətraf yerlərə göndəril­miş olan Həsən Yaqub, Qasım Koçin və digər bəzi bəylər bir-iki gün sonra gələrək bi­zə qoşuldular. Hamısı birlikdə qalanın mühafizəsi üçün böyük qey­­rət (16 b) və enerji ilə çalışdılar.

Sultan Əhməd Mirzə Ura-Təpə, Xocənd və Mərginanı aldıq­dan sonra Ən­di­candan dörd ağac məsafədə olan Kubaya gəldi. Bu zaman Əndicanın məşhur adam­larından Dərviş Gav adlı biri münasibətsiz sözlər söylədiyi üçün öldürül­dü. Bu şiddətli hərəkət­dən sonra bütün əhali yatışdırıldı.

Xoca [Mövlana] qazı və Xoca Hüseynin qardaşı Uzun Həsən elçi ola­raq [Sul­tan Əhməd Mirzəyə] göndərildi. Söyləyəcəkləri söz bu idi: «Bu vilayətə on­suz da onun adamla­rından biri təyin ediləcək. Mən onun həm öz adamı, həm də övla­dı­yım. Bu iş mənə verilsə, məsələ daha yaxşı və daha asan həll edilmiş olar».

Sultan Əhməd Mirzə az danışan, sadə və həlim adam idi. Hər han­sı bir sözü, ya da işi bəylərinin fikrini öyrənmə­dən həll etməzdi. Bəyləri mə­nim bu sözlərimi dinləmədilər və qaba bir şəkildə qarşılıq verərək üstümə gəl­məyə da­vam etdilər. Tanrı təala öz kamil qüdrətilə hər işimi hər zaman, kimsəyə minnət et­mədən və la­­yiq olduğu şəkildə həll etdiyi üçün bu dəfə də onların önünə bir neçə maneə çı­xar­dı. Onlar da bundan usandılar, peş­man olub arzularına çat­madan geri qa­yıt­dı­lar.

Bu maneələrdən biri budur: Kubanın bataqlı bir qara çayı var və onu körpü dı­şında başqa yerdən keçmək mümkün deyil. Çoxlu əsgər (l7 a) bir yerə gəlib bu körpüdə yığışdığı üçün bir çox at və dəvə bu qara çaya düşə­rək bo­ğuldu. Bunlar üç-dörd il əvvəl Çir çayının keçidində də belə bir məğ­lu­biy­yətə uğramışdılar. Bu dəfə də o məğlubiyyəti xatırla­yan əsgərlər vahi­mə­yə düş­dülər. Bir də o zaman elə bir at epidemiyası oldu ki, at­lar ilxılarla qı­rıl­ma­ğa başladı. Bir də bizim əsgərimizi və xalqı bir-birinə çox bağlı və əzm­­­li gördülər, son nəfəslərinə və qüvvələrinə qə­dər mübarizə aparacaq­la­rı­nı başa düşdülər. Axırda məcbur qalıb Əndicana bir ağac məsafədən Dər­viş Mə­həmməd Tarxanı gön­dərdilər. İçəridən Həsən Yaqub çıxdı, namazgah ci­va­rında sülhə bənzər bir şey bağlayıb çəkildilər.

Xocənd çayının şimal tərəfindən gələn Sultan Mahmud xan Axsini mü­­ha­si­rəyə aldı. [Baburun kiçık qardaşı] Cahangir Mirzə, eşik ağası Şeyx Ab­dullah və bəy­lərdən Əli Dərviş bəy, Mirzəqulu Göyəldaş, Məhəmməd Ba­­­kir bəy Ax­sidəydi. Veys Lağari və Mir Qiyas Tağayi də orada idi, lakin on­­lar di­gər bəy­lərdən şüb­hə­lə­nərək Veys Lağarinin vilayəti olan Kasana get­­­­dilər. Veys Lağari Nasir Mir­zənin bəy-atəkəsiydi və bu buna görə də Na­­sir Mirzə Ka­sanda idi. [Sultan Mah­mud] xan Axsi civarı­na gələndə bu bəy­lər xanın tərə­finə (17 b) keçərək Kasanı təslim etdilər. Mir Qiyas xanın xid­mətində qaldı. Veys Lağari isə Nasir Mirzəni Sultan Əhməd Mir­zəyə apar­dı və Mə­həmməd Mə­zid Tarxana təhvil verdi.

Sultan Mahmud xan Axsi yaxınlarına gəlib bir neçə dəfə müharibə et­sə də, heç bir şey əldə edə bilmədi. Axsidəki bəylər və igidlər böyük cəsa­rət göstərdilər. O əsnada Sultan Mahmud xan xəstə­ləndi, zatən müharibədən də bezmişdi, odur ki, öz vilayətinə qayıtdı.

Əba Bəkr Duğlat Kaşğari heç kimə boyun əymədən neçə illərdi ki Kaş­­­ğarın və Xotənin hakimi idi. O da vilayət almaq həvəsinə düşdü, Özgənd ya­xın­larına gə­lib kurqan qurdu və vilayətdə qarışıqlıq çıxarmağa başladı. Xoca [Mövlana] qa­zı­ya və bü­tün bəylərə Kaşğarini dəf etmək tapşırıldı. On­lar yaxınlaşanda Kaş­ğari bu qoşunun qabağıdna dura bilməyəcəyini başa düş­­dü və araya Xoca qazını va­sitəçi kimi qoyaraq min bir hiylə ilə qur­tuldu.

Belə böyük hadisələr baş verən zaman Ömər Şeyx Mirzədən qalan bəylər və igidlər hər şeyə qatlanaraq cəsarətlə hərəkət elədilər. Ömər Şeyx Mir­zənin an­ası [Şah] Sultan bəyim, Cahangir Mirzə, hərəmdəkilər və bəylər Ax­sidən Əndicana gəl­di­lər. Matəm mərasimini yerinə yetirərək kasıb-kusu­ba və miskinlərə sədəqə pay­ladılar. (18 a)

Bu ağır və önəmli işlərdən sonra qoşunun və vilayətin qaydaya salın­ması, ida­rəsi və nizamı ilə məşğul olduq. Əndicanın idarəsinə və eşik ixti­yar­lığına Həsən Yaqubun təyin edilməsi qərara alındı. Oşa Qasım Koçin, Ax­­siyə və Mərginana Uzun Həsən və Əli Dost Tağayi təyin edildi. Ömər Şeyx Mirzənin digər bəy və igid­lərinin hər birinin mövqeyinə uy­ğun bir vi­la­yət, yer, müçə və çərgə¹ verildi, və­zifələri müəyyənləşdirildi.

SULTAN ƏHMƏD MİRZƏ
Sultan Əhməd Mirzə geri qayıdanda iki-üç mənzildən sonra xəstə­lənib qızıl qızdırmaya tutuldu. Ura-Təpə tərəflərində, Ağ-Suya gəldiyi əsnada, 899-cu ilin şəv­val ayının ortalarında (=1494 iyul) qırx dörd yaşında bu fani dünyaya vida etdi.

Doğumu və nəsəbi: Sultan Əbu Səid Mirzənin taxta çıxdığı il, yəni 855-ci ildə (=1451/2) doğuldu. Sultan Əbu Səid Mirzənin oğullarının ən bö­yüyü idi. Anası Orda Buğa Tarxanın qızı və Dərviş Məhəmməd Tarxanın böyük bacısı və Mir­zə­nin mötəbər arvadı idi.

Xarici görkəmi: uzun boylu, qalın saqqallı, qırmızı üzlü və kök bir adam­dı. Saqqalı yalnız çənəsində vardı, iki yanağı tüksüz idi. (18 b) Söhbəti çox xoşdu. Sarı­ğını zamanın adətinə görə çar-piç sarıyır və ucunu da bir azca qaba­ğa, qaşının üstünə sallayırdı.

Əxlaqı və xasiyyəti: hənəfi məzhəbindən, təmiz etiqadlı bir adam idi. Beş rü­­kət namazını qılır və içdiyi zamanlarda da namazını burax­mazdı. Xo­ca Übey­dul­lah həzrətlərinin müridi idi. Hər zaman, xüsusilə xocanın söh­bət­lə­rində fövqəl­adə tərbiyəli idi. Dediklərinə görə, xocanın məclisində heç bir zaman dizini diziylə dəyişdirməmişdir. Bir dəfə xoca həzrətlərinin söh­bətin­də, adətinin tərsinə, ayağını dəyişdirərək otur­muş­du. Mirzə qalxdıqdan son­ra xoca həzrət­lərinin əmriylə otur­duğu yerə bax­mışlar, orada bir sümük var­mış.

Təhsil almamışdı, ümmi idi. Şəhərdə böyüdüyü halda, sadə və bəsit ge­­­yi­nir­di. Şeirdən nəsibi yox­ idi. Adildi. Xoca həzrətlərinin də hər işdə əli vardı, önəmli məsələ­lər əksər hallarda şəriət yo­luyla həll edilirdi. Heç bir zaman verdiyi sözün və dediyinin tərsinə hərəkət etməzdi. Cəsur idi. Hər­çənd ki, öz əliylə bir iş gör­məyə fürsəti olmadı, ancaq bəzi müharibə­lərdə cə­sarət göstər­diyi söylənir.

Fövqəladə (19 a) dərəcədə gözəl ox atırdı. İlbasuna² atdığı oxu və tir-gə­zi az hallarda yan ke­çirdi. Balqabağı³ meydanın o biri ucundan ra­hatca vu­­­­rurdu. Sonralar kökələndə qırqovul və bildirçini piyazi⁴ ilə vur­mağa baş­la­mış­dı və yenə çox azı hə­dəfə dəymirdi. Quşbaz bir adamdı, quşları çox və yaxşı ovlayırdı. Uluğ bəy Mir­zə­dən son­ra onun qədər quşbaz bir padşah yox­dur.

Fövqəladə dərəcədə həyalı idi. Deyilənə görə, tək olanda da, yaxın qo­hum­la­rının və adamlarının yanında da ayağını örtürmüş.

Möhkən içən idi. İçməyə başladığı zaman iyirmi-otuz gün dalbadal içir, iç­mə­diyi zaman da iyirmi-otuz gün içmirdi. Bəzən içki məclislərində heç qalx­ma­dan gecə-gün­düz otururdu. Şərab içmədiyi günlərdə kefsiz olur­du. Təbiətində xə­sislik vardı. Az danışan və yumşaq bir adamdı. İra­dəsi bəy­­­lərinin əlində idi.

Meydan müharibələri: Sultan Əhməd Mirzə dörd meydan mü­ha­ri­bə­sinə girdi. Bir dəfə Şeyx Ca­­­mal Arğunun kiçık qardaşı Nemət Arğun ilə dö­yüşdü və Zamin ətrafındakı Azar-Düzündə qalib gəldi.

Bir dəfə də [qardaşı] Ömər Şeyx Mirzəyə Havasda qalib gəldi.

Bir dəfə Daşkənd civarındakı Çir çayının sahilində Sultan Mahmud xanla çar­­pışdı. Düzdür, bu meydan müharibəsi deyildi. (19 b) Moğol axın­çı­larının bir ne­çəsi onun qoşununun arxasından gəlib əsgərlərin xır­da-xuruş əş­yasını ələ ke­çirmişdi, bu qədər çox əsgər heç bir çarpışma olmadığı və düş­mənlə qarşılaş­ma­dığı halda vahiməyə qapıldı. Əsgərlərin çoxu Çir çayın­da boğuldu.

Bir dəfə də Heydər Göyəldaşla Yar-yaylaq ətrafında savaşdı və qalib gəldi.

Torpaqları: torpaqları Səmərqənd və Buxara idi. Buraları ona atası ver­­mişdi. Şeyx Camalın Əbdülqüddüs tərəfindən öldürülməsindən sonra Daş­­­kəndi, Şahruxiyyəni və Sayramı da almışdı. Bu yerləri bir müddət öz əlində saxladı, son­ra Daşkəndi və Sayramı kiçık qardaşı Ömər Şeyx Mir­zə­yə vermişdi. Xo­cənd və Ura-Təpə də bir müddət Sultan Əhməd Mirzə­nin ida­­rəsində qaldı.

Uşaqları: iki oğlu olmuş, ancaq kiçık ikən ölmüşdü. Beş qızı vardı, bun­la­rın dördü Qutuq bə­yimdən idi. Onların ən böyüyü Qaragöz bəyim de­dikləri Rəbiə Sultan bəyimdi və onu özü sağkən Sultan Mahmud xana ver­miş­di. Rəbiə bəyi­min xandan Baba xan adlı çox yaxşı bir oğlu olmuş­du. Öz­bəklər Xocənddə Sul­tan Mahmud xa­­nı şəhid edəndə onu və onun kimi bir neçə uşağı da öldür­dülər. Sultan Mahmud xanın ölümündən sonra Rəbiə Sultan bəyim Cani bəy (20 a) Sultana ərə getdi.

İkinci qızı Ağ bəyim dedikləri Səlihə Sultan bəyim idi. Sultan Əhməd Mir­zə­nin ölümündən son­ra [qardaşı] Sultan Mahmud Mirzə toy edərək onu böyük oğlu Sultan Məsud Mirzəyə aldı. Sonra Şah bəyim və Mehri­nigar xa­nımla bir­lik­də Kaş­ğara getdi.

Üçüncü qızı Ayşə Sultan bəyim idi. Mən beş yaşında ikən Səmər­qən­də gə­ləndə mənimlə nişan­lamışdı. Sonra qazaxlıq zamanımda Xocəndə gəl­miş və ora­da ev­lənmişdim. Səmərqəndi ikinci dəfə alanda bir qızımız oldu, am­ma uşaq bir ne­çə gün sonra tələf oldu. Daşkənd məğlu­biyyətindən bir az əvvəl bö­yük bacısının təhriki ilə məndən ayrıldı.

Dördüncü qızı Sultanım bəyimdi. Onu əvvəlcə Sultan Əli Mirzə, sonra Tey­mur Sul­tan, daha sonra isə Mehdi Sultan almışdı.

Qızlarının ən kiçiyi Məsumə Sultan bəyim idi. Anası arğunlardan Sul­tan Ar­ğunun əmisi qızı Hə­bibə Sultan bəyim idi. Mən Xorasana gedən­də gör­müş və xoş­landığım üçün elçi göndərmişdim, sonra Kabilə gətirdib ev­lən­­dim. Bir qızı­mız ol­du, amma onu doğanda Allahın rəhmətinə qovuş­du. Qı­za anasının adı qo­yuldu.

Qadınları və cariyələri: qadınlarının biri ilkin Sultan Əbu Səid Mir­­zə­nin istəmiş olduğu Meh­rinigar xanımdı. Mehrinigar xanım Yunus x­anın böyük qızı və anamın doğma bacısı idi. (20 b)

Biri də tarxanlardan idi və buna görə ona Tarxan bəyim deyirdilər.

Digəri isə Qutuq bəyimdi və Tarxan bəyimin südbacısı idi. Sultan Əh­­məd Mirzə onu sevərək al­mışdı. Fövqəladə sevimli, ancaq çox hökmlü bir qa­dın idi. Şə­rab içirdi. O sağ ikən Sultan Əhməd Mirzə başqa qadınla­rın ya­nına getməzdi. Son­ra onu öldürərək bədnamlıqdan qurtuldu.

Qadınlarından biri də Termiz xanzadələrindən Xanzadə bəyimdi. Mən beş ya­şında Səmərqəndə Sultan Əhməd Mirzənin hüzuruna gələndə ev­lən­miş­di. Hələ duvağı açılmamışdı. Türk adətincə, açmağımı bu­yurdular, mən də du­vağı aç­dım.

Bir digəri də Əhməd Hacı bəyin nəvəsi Lətifə bəyim idi. Mirzədən son­ra Həm­zə Sultana ərə getmiş və ondan üç oğlu olmuşdu. Mən Həmzə Sul­tanın və Tey­­­mur Sultanın komandanlığındakı sul­tanları məğlub edib Hi­sarı alanda bu sul­tan­zadələrlə birlikdə daha bir neçə sultanzadə əlimə keç­mişdi. Hamısını azad elə­dim.

Qadınlarından biri də Sultan Arğunun əmisi qızı Həbibə Sultan bəyim idi.

Əmirləri: Cani bəy Dulday Sultan Məlik Kaşğarinin kiçık qardaşı idi. Sultan Əbu Səid Mirzə Səmərqəndin idarəsini və Sultan Əhməd Mirzə isə öz eşik ixti­yar­lığını (21 a) ona vermişdi. Əxlaqı və xasiyyəti qəribə bir adammış. Haqqında qə­ribə rəvayətlər var. Məsələn, Səmərqənd hakimi ikən özbək­lərdən bir elçi gəlib­miş. Bu elçi özbək ulusunda gücü-qüvvəti ilə məş­hur imiş. Öz­bəklər qüv­vətli ada­ma bükə deyirlər­. Cani bəy ona «Bükəsən? Əgər bükə­sən­sə, gəl gülə­şək» deyib­miş. El­çi nə qədər eləsə də, Cani bəy əl çək­məyibmiş. Nə­hayət, güləş­iblərmiş və Cani bəy onu yıxıb­mış. Cəsur bir adam idi.

Başqa bir əmiri Əhməd Hacı bəy idi. O, Sultan Məlik Kaşğarinin oğ­lu idi. Sultan Əbu Səid Mirzə Heratın idarəsini bir müddət ona vermiş­di. Əmisi Cani bəy öldükdən sonra onun pa­yəsini də verib Səmərqəndə göndər­di. Xoş təbiətli və cəsur bir adam idı. Təxəllüsü Vəfai idi. Divanı var, şe­ir­ləri pis deyil. Bu beyt onundur:

Məstəm, ey möhtəsib¹, imruz zi mən dəst bidar,

Ehtisabəm biqun an ruz ki, yabi huşyar.

Ey möhtəsib, sərxoşam, bugün məndən əl çək,

Məni ayıq vaxtımda sorğuya çək.

Mir Əlişir Nəvai Heratdan Səmərqəndə gələndə Əhməd Hacı bəylə bə­­rabər olurdu. Sultan Hü­seyn [Bayqara] Mirzə padşah olduqdan sonra o, He­­rata getdi və orada böyük iltifat gördü. Əhməd Hacı bəy gözəl cins atlar bəslə­yir (21 b) və mi­nir­di. Bu atlar əsasən özünün yetişdirdiyi atlar idi. Cə­sur bir adamdı, ancaq koman­danlığı cəsarəti kimi deyildi. Qayğısızdı. İşini-gücünü adamları idarə edirdi. Bay­sunqur Mirzə Buxarada Sultan Əli Mirzə ilə vu­ruşub məğlub olanda Əhməd Hacı bəy də əsir düşdü və Dər­viş Mə­həm­­məd Tarxanı öldürməkdə it­tiham edilərək şə­rəfsiz bir şəkildə qətlə yeti­rildu.

Başqa bir əmiri Dərviş Məhəmməd Tarxan Orda Buğa Tarxanın oğ­lu və Sultan Əhməd Mirzə ilə Sultan Mahmud Mirzənin doğmaca da­yı­sı idi. Mir­zənin hüzurunda bü­tün bəylərin ən böyüyü və etibarlısı o idi. Mü­səlman, həlim və dər­viş bir adam idi. Daima Quran yazırdı, şahmatı çox və yaxşı oy­­nayırdı. Quşçuluq elmini gözəl bilir və yaxşı quş ovla­yırdı. Axırda Bay­sunqur Mirzə ilə Sultan Əli Mirzənin qovğasında qoca yaşında bədnam­lıqla öldü.

Başqa bir əmiri Əbdüləli Tarxan idi. O, Dərviş Məhəmməd Tar­xa­nın ya­xın qohumlarından idi. Baqi Tarxanın anası olan Dərviş Məhəm­məd Tar­xanın kiçık bacısı onun arvadı idi. Dərviş Məhəm­məd Tarxan törə və rütbə baxımın­dan ondan böyük olsa da, bu firon onu nəzərə al­mırdı. Buxaranın ida­­­­rəsi bir ne­çə il (22 a) onun əlində qaldı. Adamlarının sayı üç minə çat­mış­dı. Onları yaxşı sax­layır, qayğı göstərirdi. Bəxşişi, hədiyyələri, divan və iş yerləri, ziya­fətləri və məclisləri pad­şah­larınkı ki­miydi, idarədə müqtədir, ancaq zalım, fasiq və kibrli bir adam idi. Şey­bani xan onun adamı deyildi, an­caq çox zaman onunla oturub-dururdu. Kiçık sul­tanzadələrin çoxu onun adamı olmuşdu. Şeybani xanın bu dərə­cə_­də inkişafına və əski sülalələrin bat­ma­sına Əbdüləli Tarxan səbəb oldu.

Başqa bir əmiri Seyid Yusif Oğlaqçı idi. Babası moğoldan gəlmə idi. Ata­sını Uluğ bəy Mirzə yüksəltmişdi. Fikir və tədbiri olduqça yaxşı idi. Cəsa­rəti də vardı. Yaxşı qopuz ça­lırdı. Mən Kabilə gələndə, o mənim ya­nım­daydı. Ona ilti­fat göstərmişdim, gerçəkdən də buna layiq idi. Hin­distan səfərinə çıx­dığım ilk il Se­yid Yusif bəyi Kabildə qoymuşdum. O zaman Al­la­hın rəhmətinə qovuşdu.

Bir əmiri də Dərviş bəy idi. Teymur bəyin iltifat göstərdiyi İgü Tey­mur bə­yin nəslindəndir. Xoca [Übeydullah] həzrətlərinin müridi idi. Musiqi elmini bi­lir, saz çalır və şeir (22 b) yazırdı. Sultan Əhməd Mirzə Çir çayı sa­hilində məğlub olanda Çir çayında boğuldu.

Başqa bir əmiri Məhəmməd Məzid Tarxan idi. O, Dərviş Məhəm­məd Tar­xanın doğma və kiçık qardaşı idi. Bir neçə il Türküstan [şəhərinin] ha­kimi ol­du. Şey­bani xan Türküstanı ondan aldı. Fikir və tədbiri yaxşı idi. Heç bir şey­dən qorx­ma­yan, fasiq bir adamdı. Səmərqəndi ikinci və üçüncü dəfə alanda mə­nim yanıma gəl­mişdi. Mən də ona çox iltifat gös­tərmişdim. Göl-Məlik müharibəsində öldü.

Bir əmiri də Baqi Tarxan idi. Əbdüləli Tarxanın oğlu və Sultan Əh­­məd Mir­zənin əmisi oğlu idi. Atasından sonra Buxaranı ona vermiş­di­lər. Sultan Əli Mirzə zamanında çox yüksəlmiş, adam­larının sayı beş-altı minə çatmışdı. Sul­tan Əli Mirzəyə o qədər bağlı deyildi. Şeybani xan ilə Qaleyi-Dəbusidə vuruşa­raq yenildi və Şeybani xan bu qələbədən sonra Buxara üzə­rinə hücuma keçərək ora­nı tutdu.

Quş ovuna çox müştaq idi. Yeddi yüz ov quşu olduğu söylənir. Diq­qə­təlayiq bir əxlaqı və xasiy­yəti yoxdu. Bir zadəgan olaraq nemət içində bö­yü­müşdü. Ata­sı­nın Şeybani xana çox yaxşılığı dəy­mişdi, buna güvənərək onun hü­zuruna getmiş­di. Ancaq o haqq itirən və mürvətsiz adam bu yaxşı­lıq­­­ların əvəzində (23 a) ona heç nə etmədi, hörmət və iltifat göstərmədi. Hə­qir və eti­barsız bir və­ziy­yətdə Axsi vila­yətində vəfat etdi.

Başqa bir əmiri olan Sultan Hüseyn Arğun bir neçə dəfə Qaragöl ha­kimi olduğu üçün Sultan Hü­seyn Qaragöli deyə anılırdı. Fikir və tədbiri çox yaxşı idi. Mənim ya­nımda da uzun müddət ol­muşdu.