ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

DOQQUZ YÜZ BİRİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
SULTAN HÜSEYN MİRZƏNİN HİSARI

MÜHASİRƏ ETMƏSİ VƏ GERİ ÇƏKİLMƏSİ
Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə qışda Xorasandan Hisara (33 a) qoşun çəkərək Termiz [çayının] qarşı sahilinə gəldi. Sultan Məsud Mirzə də əsgə­rini top­la­yaraq Termizin digər sahilinə gəlib yerləşdi. Xosrov şah Qun­duz kur­qanının mü­dafiəsini qüvvətləndirdi və kiçık qardaşı Vəlini qoşuna başçı qo­ya­raq Sultan Mə­sud Mirzənin yanına göndərdi. [Hər iki ordu] qışın xeyli hissəsini çay kəna­rında keçirdi və sudan keçə bilmədi.

Sultan Hüseyn Mirzə iş bilən və təcrübəli bir padşah idi. Qundu­za doğ­­­­­­ru, ça­yın yuxarı tərəfinə getdi. Qarşısındakı əsgərin diqqətini yayındırıb Əbdüllətif Bəxşi komandanlığında beş-altı yüz seçmə adamını Kilif keçi­dinə göndərdi. Qarşı tərəfdəki əsgərlər bu işdən hali olana qədər Əbdüllətif Bəxşi adamlarıyla birlikdə Kilif keçi­dini keçərək çayın qarşı kənarını zəbt etdi. Bu barədə Sultan Məsud Mirzəyə xəbər çatanda Xosrov şahla Vəli dər­hal onla­rın üstünə hücum çəkməyi israrla təklif etdi­lər. Ancaq Sultan Məsud Mir­zə­nin cəsarətsizliyindən və ya Vəlinin müxalifi olan Ba­­­qi Çağan­ya­ninin fikri­nə uymasından çayı keçən bu adamların üstünə getmə­yə­rək məğlub ki­mi Hi­sar tə­rəfinə qayıtdılar.

Sultan Hüseyn Mirzə çayı keçərək [oğulları] Bədiüzzaman Mirzə, İb­rahim Hüseyn [Mirzə], Məhəmməd Vəli bəy və Zünnun bəy Arğunu Xosrov şahın üstünə ilqar¹ olaraq göndərdi, Müzəffər [Hüseyn] Mirzə (33 b) ilə Məhəmməd Burunduq Barlası Xutlan üzərinə yolladı, özü isə Hisar üzə­rinə gəldi. Hisara yaxın­laşanda Hi­sardakılar bundan xəbərdar oldular.

Sultan Məsud Mirzə Hisarda qalmağa imkan tapa bilmədi və Kəmrud ça­yını yu­­­xarı tərəfindəki Sip­rə-Tağ yolu ilə Səmərqəndə, kiçık qardaşı Bay­sunqur Mir­zənin yanına getdi. Vəli də Xutlana doğru çəkildi. Hisar kurqa­nı­nı isə Baqi Çağanyani, Mahmud Barlas və Qoç Bəyin babası Sultan Əh­məd bəy güc­ləndir­di. Bir neçə il bundan əvvəl Şeybani xandan ayrılıb Sul­tan Mah­­mud Mirzənin xidmə­tinə girən Həmzə Sultan ilə Mehdi Sultan bütün öz­bəkləri ilə birlikdə, Mə­həmməd Duğlat ilə Sultan Hüseyn Duğlat isə Hisar vilayətindəki moğollarla bir­likdə bu qa­r­ışıqlıq zamanı Qara-Təkinə doğru çə­kildilər. Sultan Hüseyn Mirzə bu xəbərləri eşidən kimi [oğlu] Əbülmöh­sün Mir­zə ilə bəzi igidlərini Sul­tan Məsud Mirzənin arxasından Kəmrud də­rə­­sinin yuxarısına göndər­di. Dərəyə girdikləri vaxt arxa­dan çatdılar, ancaq heç bir şey eləyə bilmə­di­lər. Mirzə bəy Frəngibaz [orada] qəhrəmancasına qı­­lınc çaldı.

Sultan Hüseyn Mirzə əlavə olaraq İbrahim Tarxanı və Yaqub Əyyubu da bir qədər əsgərlə birlik­də Həmzə Sultanın və moğollarm üstünə Qara-Tə­kinə göndər­mişdi. Bun­lar da [onların] arxala­rın­dan yetişərək Qara-Təkində vuruşdular, Sultan Hüseyn Mirzənin (34 a) axınçılarını məğlub edərək bəy­lərin çoxunu ələ keçirdilər, ancaq təkrar azad elədilər.

Belə olduqda Həmzə Sultan, Mehdi Sultan, Həmzə Sultanın oğlu Ma­maq Sul­­­­tan, sonralar Mə­həmməd Duğlat Hisari adıyla tanınacaq Məhəm­məd Duğlat, Sultan Hüseyn Duğlat və bu sultanların idarəsindəki özbəklər ilə Hisar vilayətində yaşayan və Sultan Mahmud Mirzənin adamları olan mo­ğollar bizim xidmətimizə gir­mək istəyərək ramazan ayında [=1946 may-iyun] Əndicana gəldilər. O zaman teymurilərin adətinə uyğun olaraq döşək üs­tündə otururdum. Həmzə Sultan, Mehdi Sultan və Mamaq Sultan gəlincə bunlara hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxıb dö­şəkdən en­dim və on­larla gö­rüş­düm. Sultanlara sağ tərəfimdə bağdaş qurdur­dum. Məhəmməd Duğlat Hi­­sarinin koman­danlığındakı bütün moğollar gəldilər və xidmətimə girmək istədilər.

Sultan Hüseyn Mirzə gəlib Hisar kurqanını mühasirəyə aldı. Lağım aç­­maq, kurqana hücum et­mək, daş atmaq və qazan¹ qurmaq işləriylə gecə-gün­düz dur­ma­dan uğraşırdı. Dörd-beş yerdə lağım açıldı. Şəhər tərəfindəki qapıda açılan lağım xeyli irəliləmişdi. Kurqan içində olanlar da öz lağım­la­rını açıb bu lağımı tapdılar və (34 b) yuxarıdan buraya tüstü buraxdılar. Am­ma Mirzənin adamları öz lağımla­rı­nı bağlayanda tüstü yuxarı, kurqanı qoru­yanların özünə qayıtdı. Kurqanı qoru­yan­lar can hövlünə düşərək qaçdı­lar. Axırda su gətirib tökərək bayırdan girənləri la­ğımla qaçmağa məcbur et­dilər. Bir dəfə də bir neçə ürəkli igid yuxarı çıxıb lağı­mın yanındakıları qa­çırtdı.

Bir dəfə isə Mirzənin olduğu şimal tərəfdən qazan qurub çoxlu daş ataraq qa­lanın bir bürcünü zədələmişdilər. Yatsı namazı vaxtı bürc yıxıldı. Bə­zi igidlər dər­hal hücum etmək istədilər. Ancaq Mir­zə gecə olduğu üçün izin vermə­di. Kur­qan­dakılar isə sabaha qədər bürcü tamamilə təmir etmiş­di­lər. Ertəsi gün də müha­ribə olmadı. Bu iki-iki ay yarımda bütün iş lağım aç­maq, qalacıqlar qur­maq və daş at­maqdan oyana keçmədi. Əsaslı bir savaş ol­­madı.

Bədiüzzaman Mirzənin idarəsində Xosrov şahın üstünə göndərilən qa­filə Qun­duzdan üç-dörd ağac qədər aşağıda bir yerə gələndə Xosrov şah bü­tün adam­la­rı­nı döyüş qaydasında düzərək Qun­duzdan çıxdı və ertəsi gün Bə­diüzzaman Mir­zənin əs­gə­ri­nin üstünə yürüdü. O qədər mirzənin və sərdar bəyin (35 a) adamları Xosrov şahın adamlarının iki misli qədər olmasa da, bir yarım misli olduğu halda ehtiyat edərək səngərdən çıxmadılar. Xosrov şa­hın əsgəri yaxşı-pis, böyük-kiçık dörd-beş min qədər idi. Xosrov şah bu fa­ni dünya üçün və bivəfa nökər-naibi üçün bunca zülm və əda­lətsizliyi özü­nə adət etmiş, bunca böyük vilayətlər almış və bu qədər çox adam saxla­maq yolunu seç­miş (ömrünün sonuna doğru adamlarının sa­yı təqribən iyir­mi-otuz minə çıxmışdı, torpaqları isə öz padşahının və mirzələrin torpa­ğın­dan daha çox idi) bir adam idi. Bu iş onun həyatında gördüyü yeganə iş ol­du. Xosrov şah və onun tabeliyindəkilər bu iş sayəsində sərdarlıq və cəsa­rət­də nam qa­­­zandılar, səngərdən çıxmayanlar isə öz qorxaqlığı və cəsarət­sizliyi ilə bəd­nam oldular.

Bədiüzzaman Mirzə oradan çəkilərək çox çətinliklə Taliqanın böyük ba­­ğına gəldi. Xosrov şah özü Qunduz kurqanında idi, kiçık qardaşı Vəlini isə Mirzəni na­rahat edəcək bəzi qarışıqlıqlar çı­xarmaq üçün bir dəstə seçmə igidlə birlikdə İş­kəmiş, Fülula və ətraf dağların ətəklərinə gön­dər­mişdi. Mü­hib Əli Qurçu da bir dəstə yaxşı igidlə birlikdə gəlmişdi və Xutlan çayı­nın (35 b) sa­hilində Bədiüzza­man Mirzənin adamlarının bir qismilə qarşılaşdı, onların bəzilərini atdan saldı, bir neçəsinin də başını kəsdi.

Sonra bu məğlubiyyətin qisasını almaq üçün Şeydim Əli Dərban, onun kiçık qardaşı [Sultan Ba­ba] Qulu bəy və Bəhlul Əyyub bir dəstə yaxşı igidlə birlikdə gə­lərək Əmbər dağının ətəyindəki Xo­ca-Çəngəl civarında, Xorasan əsgərlərinin köç­düyü yerdə çarpışdılar; amma o biri tərəfdən bir çox adam ye­tişib Şeydim Əli, Qul Baba [Sultan Baba Qulu bəy] və bir dəstə yaxşı igidlərin hamısını ələ keçirdi.

Bu xəbər Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzəyə çatdı. Hisarın bahar yağ­mur­ları üzündən ordu da təh­lükədə idi. Uzlaşma yolunu tutaraq içəridən Mah­mud Barlas, dışarıdan isə Hacı Pir Bəkavul ilə böyük ağalar¹ görüşdü­lər. Sultan Hüseyn Mirzə nə qədər sazəndə və xanəndə varsa hamısını yığıb Sultan Mahmud Mirzənin Xan­zadə bəyimdən olan böyük qızını, yəni Sultan Əbu Səid Mirzənin qız nəvəsini [Bikə bəyimi] Payəndə Sultan bəyimdən olan [oğlu] Heydər Mirzə ilə evləndirə­rək Hisar­dan çəkildi və Qunduza doğ­ru hərəkət etdi. Qunduza gəlincə bir az siyasət işlədərək buranı müha­sirəyə almağa ça­­lışdı. Axırda [oğlu] Bədi­üz­zaman Mirzənin araya girməsi ilə barışdılar. Hər iki tərəf əsir düşənləri qarşılıqlı dəyişdirərək (36 a) öz ye­rinə-yurduna qa­yıtdı.

Xosrov şahın bu qədər böyüməsinin və başından yekə işlərə girişmə­sinin sə­bəbi Sultan Hüseyn Mirzənin iki dəfə gəlib Hisarı ala bilmədən geri qa­yıt­ması idi.

Sultan Hüseyn Mirzə Bəlxə gələndə Mavəraünnəhr vilayətinin asayişi üçün Bəlxi [oğlu] Bədi­üzzaman Mirzəyə, onun vilayəti Əstərabadı isə [digər oğlu] Mü­zəffər Hüseyn Mirzəyə verdi. Hər ikisini də Bəlx və Əstərabad üçün bir məclisdə yükündürdü¹ və bu üzdən Bədiüzzaman Mirzə in­cidi. Ne­çə illərdən bəri davam edən düşmənçilik və fitnələrin səbəbi bu idi.

TARXANLARIN ÜSYANI
Həmin ramazan ayında Səmərqənddə tarxanların üsyanı vardı. Səbəbi də bu idi: Baysunqur Mir­zə Hisar bəyləri və sipahiləri ilə o qədər səmimi və bərabər ol­duğu halda, Səmərqənd bəyləri və si­pa­hiləri ilə belə deyildi. Şeyx Abdullah Barlas böyük və ixtiyar sahibi bir bəydi, oğulları Baysunqur Mirzə ilə o dərəcə yaxın və səmimi arxadaş idi ki, bunlan aşiq-məşuqa bənzədir­di­lər. Tarxan bəyləri ilə bəzi Səmərqənd bəyləri bu üzdən gücəndilər.

Dərviş Məhəmməd Tarxan Buxaradan gəldi və [Sultan Mahmud Mir­zənin oğ­lu] Sultan Əli Mir­zəni Qarşıdan gətirdib padşah elan edərək Baği-Nova gəldilər. Ora­da [Sultan Əlinin böyük qardaşı] Baysunqur Mirzə olur­du. Ona əsir kimi dav­ra­naraq (36 b) adamlarından və xilmətçilərindən ayırıb ərkə gətirdilər. Orada hər iki Mirzəni eyni yerdə oturtdular. İkindi namazına doğru Baysunqur Mir­zəni Göy saraya çıxarmaq fikrində idilər.

Baysunqur Mirzə abdəst almaq bəhanəsi ilə Bostan-Sarayin şimal tə­rə­findəki imarətlərdən birinə girdi. Tarxanlar qapıda gözlədilər, o, Məhəm­mədqulu Koçin və Həsən Şərbətçi Mirzə ilə birlikdə içəri girdi. Qismətdən, Mirzənin abdəst üçün gir­diyi evin arxa tərəfində kərpiclə hörülmüş bir qapı varmış və həyətdən dı­şarı çıxır­mış. Mirzə dərhal bu qapını yıxdı, ərkin Qat­fər tərəfində qalanın içindən su kə­məri yolu ilə keçdi, qala divarından aşağı atılaraq Xocakə Xocanın Xoca-Kəf­şirdəki evi­nə gəldi. Abdəstxananın qapı­sın­da duranlar bir müddət sonra içəri gi­rib Mirzənin qaçdığını gör­dülər. Er­təsi sabah tarxanlar toplanıb Xocakə Xocanın qa­pısına gəldilər, ancaq Xoca burada olma­dığını söyləyərək Mirzəni təhvil vermə­di. Bunlar da zorla ala bil­mədilər. Xocaların mövqeyi o qə­dər yüksək idi ki, zorla al­maq mümkün de­yildi.

Bir-iki gün keçəndən sonra Xoca Əbülməkarim, Əhməd Hacı bəy, di­gər bəzi igidlər, sipahilər və bütün şəhər əhalisi hamısı birdən tarxanların üzə­rinə hücum çəkdilər. (37 a) Baysunqur Mirzəni Xo­canın evindən gətirdi­lər və Sultan Əli Mirzə ilə tarxanları ərkdə mühasirəyə aldılar. İçəridəkilər ər­ki bir gün belə müdafiə edə bil­mədilər. Məhəmməd Məzid Tarxan Dörd­yol qapısından çıxaraq Buxa­raya get­di. Sultan Əli Mirzə ilə Dərviş Məhəm­məd Tarxan yaxalandılar.

Baysunqur Mirzə Əhməd Hacı bəyin evindəydi. Dərviş Məhəmməd Tar­xanı da oraya gətirdilər. Baysunqur Mirzə ona bir-iki sual verdi, ancaq Dərviş Mə­həm­məd Tarxan cavab verə bilmədi. Elə iş tutmamışdı ki, cavab verə bilsin. Edam edil­məsini əmr etdi. Dərviş Məhəmməd Tarxan taqətsizli­yin­dən dirəyə yapışdı. Ancaq dirəyə yapışmaqla onu buraxardılarmı? Edam etdilər. [Baysunqur Mirzə] Sultan Əli Mirzənin də Göy saraya çıxarılıb göz­lərinə mil çəkilməsini əmr etdi.Teymur bəyin tikdirdiyi böyük imarətlərdən biri Göy saraydır. Səmər­qəndin ərkindədir. Bu imarətin qəribə bir özəlliyi var. Teymur bəyin öv­ladlarından biri üsyan edərək taxta çıxsa, taxta burada oturur. Taxt qovğası üzündən başını itirsə, ye­­nə burada itirir. Hətta «filan şah­zadəni Göy saraya çıxardılar» ifadəsi onun öldü­rül­­düyü mənasına gəlir.

Sultan Əli Mirzəni Göy saraya çıxarıb gözlərinə mil çəkdilər. Lakin gözlə­ri­nə çəkilən milin Sultan Əli Mirzəyə zərəri toxunmadı. Cərrah bunu (37 b) bilə-bi­lə və ­ya istəməyərək etmişdi. An­caq Sultan Əli Mirzə bunu dər­­hal bəlli etmədi və [Xoca Übeydullahın oğullarından] Xoca Yəhyanın evi­nə gəldi. İki-üç gün sonra isə qaçıb Buxaraya tarxanların yanına getdi. Bu üzdən də Xoca Übey­dullahın övladla­rı arasında təəssübkeşlik yarandı. Bö­­yüyü böyüyünə yol göstərici olarkən kiçiyi də ki­çiyinə qol-qanad gərdi. Bir neçə gün sonra Xoca Yəhya da Buxaraya getdi.

Baysunqur Mirzə Buxaraya qoşun çəkərək Sultan Əli Mirzənin üstü­nə yürüş etdi. Buxaraya yaxınlaşanda Sultan Əli Mirzə və tarxan bəyləri onun qarşısına çıx­dılar. Yün­gül bir çarpışma oldu. Üstünlük Sultan Əli Mir­zə tə­rə­fində qaldı, Baysun­qur Mirzə məğlub oldu. Əhməd Hacı bəy və bir ne­çə yaxşı igid daha ələ keçirildi, çoxu öldürül­dü. Əhməd Hacı bəyi Dərviş Mə­həmməd Tarxanın qətl edilməsində it­tiham edərək şərəfsizcəsinə öldür­dülər. Sultan Əli Mirzə də Baysunqur Mirzənin arxasınca Səmərqəndə yü­rüdü.
BABURUN SƏMƏRQƏNDİ MÜHASİRƏYƏ ALMASI
Bu xəbər bizə şəvval ayında [=1496 iyun-iyul] Əndicanda çatdı. Hə­min ay biz də Səmərqəndi ələ keçirmək üçün qoşuna hərəkət əmri verdik. Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə Hisardan və Qunduz­dan çəkilmişdi, Sultan Məsud Mirzə ilə Xos­rov şahın ürəyi yerinə gəlmişdi. Bundan istifadə edən Sultan (38 a) Məsud Mirzə də Səmərqəndi almaq məqsədilə Şəhrisəbz üzə­rinə gəldi. Xosrov şah kiçık qardaşı Vəlini də Mirzə ilə birlikdə göndərdi. Üç-dörd ay boyunca Səmərqəndi bu şəkildə üç tərəfdən mühasirəyə aldıq.

Sultan Əli Mirzənin elçisi kimi Xoca Yəhya mənim yanıma gəldi və ittifaq quraraq vahid cəbhə yatarmağı təklif etdi. Görüşməyi qərara aldıq. Mən əsgərimlə Səmərqənddən iki-üç ağac daha aşa­ğıda olan Soğd tərəfdən görüş yerinə getdim; o tərəfdən də Sultan Əli Mirzə əsgəriylə gəldi. Oradan dörd-beş adamla Sultan Əli Mirzə, buradan da dörd-beş adamla birlikdə mən Kuhək çayının orta­sına gedərək at üstündə görü­şüb danışdıqdan sonra onlar o tərəfə döndülər, mən də bu tərəfə gəl­­­dim. Molla Bənnai ilə Məhəm­məd Salihi orada, Xoca Yəhyanın xidmətində gör­­düm. Məhəmməd Salihi yalnız bir dəfə orada ikən görmüşdüm. Ancaq Molla Bə­nnai sonralar mənim xidmətimdə də bir xeyli çalışdı. Sultan Əli Mirzə ilə gö­rüşdükdən sonra qış yaxınlaşdığı və Səmərqənd əha­lisi də ciddi sıxıntı çəkmədiyi üçün mən Ən­dicana qayıtdım, Sultan Əli Mirzə də Buxaraya getdi.

Sultan Məsud Mirzə Şeyx Abdullah Barlasın qızına möhkəm aşiq idi. Onunla ev­ləndi və torpaq davasından vaz keçərək Hisara (38 b) döndü. Bəl­kə də bu­­ra­ya gəlməsinin səbəbi o qız idi.

Mehdi Sultan Şiraz və Kənbay civarından qaçaraq Səmərqəndə getdi. Həm­zə Sultan da izin alaraq Zamindən Səmərqəndə getdi.

FƏRQANƏ - 902 (9 SENTYABR 1496 – 30 AVQUST 1497)
DOQQUZ YÜZ İKİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
Bu qış Baysunqur Mirzənin işləri hər yöndən yaxşı getdi. Əbdülkərim Eşrit Sultan Əli Mirzə tərəfindən Kufin civarına göndərilmişdi, Mehdi Sultan isə Baysun­qur Mirzənin axınçılarına başçılıq edərək Səmərqənddən oraya gəldi və üstlərinə yürüdü. Əbdülkərim Eşrit ilə Mehdi Sultan qarşı­laşdılar. Mehdi Sultan özünün çər­kəz qılıncıyla Əbdülkərimin atını vurunca at yıxıldı. Əbdülkərim yerdən qalxmaq üzrə ikən Mehdi Sultan onun əlini bi­ləyindən kəsib saldı. Onu əsir aldı və axın­çı­larını da möhkəm məğlub etdi.

Bu [Özbək] sultanlar Səmərqənddə işlərin pis və mirzələrin vəziy­yə­tinin qa­rışıq olduğunu görüncə, ertəsi yaz Şeybani xanın yanına getdilər. Sə­mər­qəndlilər isə bu durumdan cəsarət alaraq Sultan Əli Mirzəyə qarşı qoşun çəkdilər. Baysunqur Mirzə Sərpülə, Sultan Əli Mirzə də Xoca-Kardzənə gəl­di. Bu əsnada Xoca Münir Uşinin təşviqi ilə Xoca Əbülməkarim, Əndi­can bəylərindən (39 a) Veys Lağari, Məhəmməd Bakir və digər bəzi igidlə­ri, Mir Qasım Dulday və Bay­sunqur Mirzənin bir dəstə yaxınlarından ibarət axınçılarla birlikdə Buxara üzərinə göndərildi. Lakin Buxaradakılar onların gəldiyindən xəbərdar olunca heç bir şey elə bilmədən geri qayıtdılar.

BABURUN SƏMƏRQƏNDİ İKİNCİ DƏFƏ MÜHASİRƏ ETMƏSİ
Sultan Əli Mirzə ilə görüşəndə yazda onların Buxaradan, mənim isə Ən­di­can­dan gələrək Səmərqəndi mühasirəyə alacağımız qərarlaşdırılmışdı. Biz bu qəra­ra uyğun olaraq ramazan ayında [=1497 may] Əndicandan hə­rəkət edərək Yar-yaylaq civarına gəldik və mirzələrin qarşıda olduqları xə­bərini aldıq. Tolun Xoca Moğulu iki-üç yüz qazax¹ igidlə birlikdə axınçı ola­raq göndərdik. Bunlar yaxın­laşanda Baysunqur Mirzə gəlişimizi xəbər alaraq intizamsız şəkildə geri çə­kildi. Bu igidlər o gecə onların ordugahına girərək bir çox adamını oxla vurdular və çox­lu qə­nimət gətirdilər.

İki gün sonra Şiraz kurqanına vardıq. Şiraz Qasım Duldayda idi. Dar­ğa Şi­raz kurqanını döyüşsüz təhvil verdi. Şiraz kurqanının idarəsi İbra­him Saruya tap­şırıldı.

Ertəsi gün ramazan bayramı namazını orada qıldıqdan sonra Səmər­qəndə yü­rüş edərək Abyar qoruğuna gəldik. O gün Qasım Dulday, Veys La­ğari, Həsən Nəbi­rə, Sultan Məhəmməd Seyfəl (Dərviş) (39 b) və Sultan Məhəmməd Veys üç-dörd yüz adamla gəldilər və mənimlə görüşüb ehtiram­la «Baysunqur Mirzə geri çəki­ləndə biz də ondan ayrılıb padşahın xidmətinə gəldik» dedilər. Lakin son­ra an­laşıldı ki, bunlar Şirazı müdafiə məqsədilə Bay­sunqur Mirzədən ayrıl­mışlar və Şiraz işi belə olunca çarəsiz qalıb bizim yanımıza gəlmişlər.

Qara-Bulaqda dayananda bizim tərəfə keçən və bəzi kəndlərdə sərkəş­lik edən moğolları tutub gətirdilər. Qasım bəy ibrət üçün bunlardan iki-üç adamı parçalat­dı. Dörd-beş il sonra, qazaxlıq günlərində Məsihadan [moğol xanı Sultan Mah­mud] xanın hüzuruna gedərkən Qasım bəy bu üzdən bizdən ayrılaraq Hisara getdi.

Qara-Bulaqdan qalxıb çayı keçərək Yam qarşısında durduq. O gün bə­zi içki² bəylər xiyaban başında Baysunqur Mirzənin adamlarıyla çarpışdılar. Sultan Əhməd Tənbəlin boğazına nizə ilə vurdular, lakin atdan düşmədi. Xo­ca Kəlanın böyük qar­daşı olan Hacəgi Molla Sədrin boynuna ox isabət etdi və yerindəcə Allahın rəh­mətinə qovuşdu. Çox yaxşı bir igid idi. Atam da ona böyük iltifat göstərərək özü­nə möhürdar³ təyin eləmişdi. Elmlə (40 a) məşğul olurdu. Nəsri də gözəl idi. Quş­çuluq və yadaçılıqdan da başı çı­xırdı.

Biz Yam civarında ikən şəhərdən bir çox tüccar və tüccar olmayanlar çıxıb ordu bazarında ticarət edirdi. Bir gün ikindi namazı vaxtında ümumi bir qarışıqlıq çıxdı və bu müsəlmanların malları yağmalandı. Lakin qoşunda intizam çox güclü idi. Dərhal əhalinin malını, heç kimin tək bir şeyi belə giz­ləmədən geri ver­məsi əmr edildi. Ertəsi gün daha bir pəhər¹ belə olma­mışdı, qoşunda yağmanın ən kiçık parçası da qalmadı, kiçık bir ip parçasına, ya da iynə qırığına qədər hamısı sahiblərinə geri verildi.

Oradan qalxıb Səmərqənddən üç küruh² məsafədə olan Xan Yurdunda da­yan­dıq. Qırx-əlli gün bu yurdda oturduq. Burada olduğumuz müddət ər­zində hər iki tərəfdən könüllü igidlər xiyabanda bir neçə dəfə yaxşıca çar­pışdılar. Bir dəfə İbrahim Bəycik də [Tağayi] bu çarpışmalarda iştirak etdi və üzündən yaralandı. Bundan sonra ona İbra­him Çapıq deməyə başladılar.

Bir dəfə də xiyabanda, Məğaq körpüsündə Əbülqasım Kuhbər toppuz işlətdi. Bir dəfə də xiya­banda arx civarında bir çarpışma oldu və (40 b) Mir­şah Koçin toppuzla vuruşdu. Ona elə vurdular ki, boynu yarısına qədər kə­sildi və yalnız­ca bö­yük şahdamarı qaldı.

Xan Yurdunda olduğumuz zaman kurqandakılar adam göndərdilər və «Gecə Gari-Aşiqanə gəlin, kurqanı təslim edək» deyə hiylə qurdular. Buna inanaraq gecə hərəkət edib Məğaq körpüsünə gəldim. Qərarlaşdırılmış olan yerə bir dəstə yaxşı igid və piyada göndərildi. Məsələni anladıqları vaxt içə­ridəkilər bizim pi­yadalardan dörd-beşini əsir almışdılar. Bunlar çox qüvvətli piyadalar idi. Birinin adı Hacıydı və kiçıkliyindən bəri mənim xidmətimdə idi. Birinə də Mahmud Kundursəngək de­yirdilər. Hamısını öldürdülər.

Bu yurdda olduğumuz zaman Səmərqəndin şəhər əhalisindən və əs­naf­dan o qədər çox adam dışarı çıxmışdı ki, ordugah artıq bir şəhər halına gəlmişdi. Şəhər­lərdə nə axtarsan ordugahda tapardın.

Bu müddət ərzində Səmərqənd istisna olmaqla digər bütün kurqan­ların, dağ­ların və ovaların hamısı bizə itaət etmişdi. Şavdar dağının ətəyin­dəki Ör­kət adlı bir kurqanı bəzi adamlar gücləndirmişdilər. Bu üzdən bu yurddan qalxıb Örkətə yü­rüş etmək lazım gəldi. Axırda bizə qarşı dayana bil­məyə­cəklərini anladıqları zaman da Xoca [Mövlana] qazını (41 a) min­nət­çi salıb itaət etdilər. Biz də onların xəta­la­rını bağışlayaraq yenidən Sə­mərqən­din mühasirəsi ilə məşğul olduq.
SULTAN HÜSEYİN MİRZƏ İLƏ

BƏDİÜZZAMAN MİRZƏ ARASINDA ÇARPIŞMA
Bu il Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə ilə [oğlu] Bədiüzzaman Mirzə arasındakı anlaşmazlıqlar bunları savaşa sürüklədi. Məsələ belə idi: keçən il Sultan Hüseyn Mirzənin Bəlxi Bədiüzzaman Mirzəyə, Əstərabadı isə Mü­zəffər Mirzəyə verərək onları yükündürdüyünü nəql etmişdik. O zamandan bugünə qədər bir çox elçilər gə­lib getdi. Axırda Əlişir bəy [Nəvai] də elçi ola­­raq gəldi. Nə qədər çalışsalar da Bədiüzzaman Əstərabadı kiçık qardaşına verməyə razı olmadı və «Mənim oğlum Məhəmməd Mömin Mirzə sünnət olunanda, [babası] Sultan Hüseyn Mirzə oranı ona hədiyyə etmişdi» dedi.

Bir gün Əlişir bəylə Mirzə arasında bir söhbət oldu ki, bu, Mirzənin sürətli fəhminə, Əlişir bəyin də həssasiyyətinə bir dəlildir. Əlişir bəy bir çox məhrəm sö­zü Mirzəyə pıçıltıyla söylədi və «Bu sözləri unudun» dedi. Mirzə də dərhal «hansı sözləri?» deyə soruşanda, Əlişir bəy çox mütəəssir oldu və uzun-uzun ağladı.

Ata ilə oğul arasındakı bu dedi-qodular axırda belə nəticələndi: atası oğ­lu, oğ­lu da atası üzərinə Bəlx və Əstərabada qoşun yeritdi. Gürzüvan ətəyində yerləşən (41 b) Yekçıraq çayırına aşağıdan Sultan Hüseyn Mirzə yuxarıdan da [oğlu] Bədiüzzaman Mirzə gəldi. Ramazan baş­lan­ğı­cında çər­şənbə axşamı günü [=3 may 1497] Sultan Hüseyn Mirzənin bir neçə bəyi və bir dəs­tə süvarisi ilə birlikdə [digər oğlu] Əbülmöhsün Mirzə irəlilədi. Ciddi bir vu­ruşma olmadan Bədiüzzaman Mirzə məğlub ol­du. Bir çox yaxşı igid əsir düşdü. Sul­tan Hüseyn Mirzə hamısının başını kəs­dirdi. Yalnız burada deyil, hansı oğlu düş­­­mən olaraq qarşısına çıxsa, məğ­lub etdi və əsir düşən adamlarının hamısının başlarını kəsdirdi. Nə elə­sin, haqq onun tərəfində idi.

Bu mirzələr zövq və səfahətə o dərəcədə düşkün idilər ki, ataları ki­mi təcrü­bəli və ağıllı bir pad­şah onlara yarım günlük məsafəyə qədər yaxınlaş­dığı və digər tərəfdən də ramazan kimi mübarək və əziz bir aya girməyə yal­nızca bir gecə qal­dığı halda, onlar atalarından çəkinmədən, Allahdan qorx­ma­dan yalnızca şərab içib zövq və səfa sürməklə məşğul idilər. Şübhəsiz, be­lə hərəkət edən adamlar belə ye­nilgilərə uğrayar və belə insanların öhdə­sindən hər kəs gələr.

Əstərabadın idarəsi neçə ildir Bədiüzzaman Mirzənin əlində idi. Ət­rafındakı­lar və igidləri fövqəladə zövqə və süsə düşkün idilər. Altın və gü­müş qab-qaşıqları və əşyaları hədsiz dərəcədə çoxalmışdı. Süslü geydirilmiş igidlərinin (42 a) və cins atlarının sayı-hesabı yox idi. Orada hamısını itirdi. Dağ yollarından qaçarkən, qa­ya­lıq­lardan və uçurumlardan böyük çətinliklər­lə endi, amma bir çox adamı bu uçu­rumlarda tələf oldu.

Sultan Hüseyn Mirzə oğlunu yendikdən sonra Bəlxə gəldi. Bə­di­üz­za­man Mirzə Bəlxdə Şeyx Əli Tağayini qoymuşdu. O da çarəsiz qaldı və Sul­tan Hü­seyn Mirzəyə itaət edərək Bəlxi təslim etdi. Sultan Hüseyn Mirzə Bəlxi [digər oğlu] İbrahim Hüseyn Mirzəyə verib Məhəmməd Vəli bəylə Şah Hüseyn Çöhrəni də onunla birlikdə qoydu və özü Xorasana geri qayıtdı.

Məğlub olan, malı-mülkü yağmalanan Bədiüzzaman Mirzə ətrafındakı igid­ləri, piyada və çılpaq adamlarıyla birlikdə Qunduza, Xosrov şahın yanı­na getdi. Xosrov şah ona yaxşı üz göstərdi. At və dəvələrlə birlikdə kiçık və böyük çadırlar, sipahilərə gərəkən təchizatı verərək, həm Mirzənin özünə, həm də başının adamla­rına o qədər yaxşı rəftar və insaniyyət göstərdi ki, gö­rənlər Mirzənin öncəki və bu­günkü təchizatı arasındakı fərqin yalnızca süslü və yaldızlı alətlərin olmaması ol­du­ğunu söylədilər.
SULTAN MƏSUD MİRZƏ İLƏ

XOSROV ŞAH ARASINDAKI UYUŞMAZLIQ
Sultan Məsud Mirzə ilə Xosrov şah arasında birinin ölçüsüzlüyü, digə­ri­­nin isə özünü böyük görməsindən uyuşmazlıq yarandı. Xosrov şah Vəli və Baqini [Çağanyanı] (42 b) Bədiüzzaman Mirzə ilə birlikdə Hisara Sultan Məsud Mirzənin üzərinə göndərdi. Lakin kurqana yaxınlaşa bilmədilər. Civardakı bölgədə hər iki tərəf bir-iki dəfə qılınc işlətdi. Bir dəfə də Mühib Əli Qurçu qafilədən ayrılaraq Hi­sarın şimal tərəfində yerləşən Quşxanaya gəlib yaxşı çarpışdı. Atdan yıxılıb ələ ke­çi­riləcəyi zaman arxadaşları gəlib onu qurtardılar. Bir neçə gün sonra sülhə bənzər bir şey bağlayıb geri qayıt­dılar.

Bundan bir neçə gün sonra Bədiüzzaman Mirzə dağ yolundan Qən­də­hara və Zəmindavərə, Zünnun bəy Arğun ilə oğlu Şah Şüca Arğuna getdi. Zün­nun bəy Ar­ğun xəsis olduğu halda yaxşı münasibət göstərdi və bir dəfə də qırx min qoyun hə­diyyə etdi. Qəribə bir təsadüfdür ki, Sultan Hüseyn Mirzənin [oğlu] Bədiüz­za­man Mirzəni məğlub etdiyi eyni çərşənbə axşamı günündə [digər oğlu] Müzəffər Mirzə də [Bədiüzzamanın oğ­lu] Məhəmməd Mömin Mirzəni Əstərabadda məğlub et­miş­di. Daha da qəribəsi budur ki, Çərşənbə adlı bir adam Məhəmməd Mömin Mirzəni əsir edərək gətirmişdi.

FƏRQANƏ - 903 (30 AVQUST 1497 – 19 AVQUST 1498)