ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

DOQQUZ YÜZ ÜÇÜNCÜ İLİN HADİSƏLƏRİ
Baği-meydanın arxasındakı Külbə çayırında dayandıq. Səmərqəndin sipahi­lərindən və şəhər əhalisindən lap çox adam Məhəmməd Çəb körpü­sü­nün civarında qarşımıza çıxdı. Bizim əsgər mü­haribəyə hazır deyildi. (43 a) İgidlər hazırlaşana qədər Sultanqulunu və Babaqulunu ələ keçirərək hisara götürdülər.

Bir neçə gün sonra qalxıb Kuhəkin arxasındakı Külbənin kənarında durduq. Seyid Yusif Bəyi o gün Səmərqənddən çıxardılar, o da oraya gəlib bizə xidmət et­məyə ha­zır olduğunu bildirdi.

Buraya gəldiyimizi görən səmərqənddəkilər elə zənn etdilər ki, biz geri çə­kilmişik. Köməkçilər, sipahilər və şəhərlilər Mirzə körpüsünə və Şeyx­zadə darva­za­sın­dan Məhəmməd Çəb körpüsünə qədər çıxdılar. İgidlərə silahlanıb atlara min­mə­yi əmr etdik. Onlar iki tərəfdən – Mirzə körpüsü ilə Məhəmməd Çəb körpü­sün­dən düşməni sıxışdırdılar. Allahın köməyilə düş­mən yenildi. Onların ləyaqətli bəy­lərini və yaxşı igidlərini əsir edib gətirdi­lər. Bunlardan biri Məhəmməd Mis­kin Hafiz Dulday idi, onun şəhadət bar­mağını kəsmişdilər. Ondan başqa, Məhəmməd Qasım Nəbirə, onun kiçık qar­daşı Həsən Nəbirə və daha bunlar kimi sipahilər və əhali tə­rəfindən tanı­nan igidlərdən xeyli vardı.

Şəhərin yetimlərindən Divanə Caməbəf ilə Kəlqaşığı da gətir­dilər; bun­lar kü­çə qovğasında və oğurluqda alt təbəqə (43 b) arasında məşhur idi­lər. Gari-Aşiqan­da ölən piyadaların intiqamının alınması üçün işkəncə ilə öldürülmələri əm­r edildi. Bu, Səmərqənd əhalisi üçün qəti bir məğlubiyyət idi. Bundan sonra kur­qan­dan çıxma­ları dayandı. İş o dərəcəyə vardı ki, bizimkilər xəndək kə­na­rına qə­dər ge­­­dib əsirlər gətirirdilər.

Günəş tərəzi bürcünə girdi. Soyuqlar başladı. Məsləhət toplantısına qatıla bi­­­­­ləcək bəyləri çağıraraq vəziyyəti müzakirə etdik. Bunlara qərar ve­ril­di: şəhər əha­lisi o qədər aciz qalmışdır ki, Allahın inayətilə şəhəri bugün də, sabah da ala bilərik. Burada soyuqdan əziyyət çəkməkdənsə şəhərin ya­xı­nından qalxıb bir kur­qanda qışlaq düzəltmək la­zımdır. Əgər getmək lazım gəlsə, oradan daha az tə­rəd­düdlə getmək mümkündür.

Qışlaq üçün Xoca-Didar kurqanı uyğun görüldü. Oradan qalxıb Xoca-Di­da­rın önündəki çayıra getdik. Kurqana girib ev və koma yerlərini müəy­yən etdik. Bunla­rı düzəldəcək adamlar ilə təhsil­darlar qoyaraq yurda dön­dük. Qışlaq hazır ola­na qədər bir neçə gün çayırda qaldıq.

Bu zaman Baysunqur Mirzə Türküstana, Şeybani xana ard-arda adamlar gön­dərərək kömək istəmiş. Qışlaq hazır oldu və biz kurqana (44 a) girdik. Şeybani xan Türküstandan hücum edərək o gecə bizim yurdumuzun üzərinə doğru gəldi. Bizim əsgərimiz yanımızda deyildi. Qışlak üzündən bəziləri Ribati-Xocaya, bəziləri Qəbilə, bəziləri də Şiraza getmişdi. Buna baxmayaraq əlimizdəki qoşunu toplayıb qarşı çıxdıq. Lakin Şeybani xan mü­haribəyə girmədən Səmərqəndə doğru geri çə­kildi. Şeybani xanla Bay­sunqur Mirzənin istəkləri üst-üstə düşmədiyi üçün an­laşa bil­məmişdilər. Şeybani xan bir neçə gün sonra heç bir şey edə bilmədi və dilxor hal­da Tür­küstana qayıtdı.

Baysunqur Mirzə yeddi ay mühasirə altında qaldı. Şeybani xandan kö­mək um­muş, lakin bu ümidi də boşa çıxmışdı. Axırda iki-üç yüzə qədər ac adamı ilə bir­likdə Qunduza, Xosrov şahın yanına getdi. İyulda Amu-Dər­yadan keçdiyi zaman Sultan Məsud Mirzənin qohumlarından və etibarlı adamlarından olan Termiz ha­kimi Seyid Hüseyn Əkbər bunu xəbər alıb Bay­sunqur Mirzənin üstünə yürüdü. Mirzə çayı keçmişdi, amma Mirim Tar­xanı orada su götürdü. Seyid Hüseyn də ge­ridə qalan adamlarını və əşyasını ələ keçirdi. Baysunqur Mirzənin Tahir Mə­həm­məd adlı çöhrəsi də ələ keç­mişdi. Xosrov şah Baysunqur Mirzəni yaxşı qar­şıladı (44 b).

Baysunqur Səmərqənddən çıxanda bizə xəbər gəldi. Xoca-Didardan hərəkət edərək Səmərqənd üzərinə yürüdük. Yolda Səmərqəndin böyükləri, bəylər və igid­lər birər-birər bizi qarşılayıb təbrik etməyə gəldilər. Rəbiyül­əvvəl ayının sonlarına doğru [=1497 noyabr] ərkə girib Bostan-Saraya endim. Tanrı təalanın inayəti ilə Sə­mərqənd şəhəri və vilayəti zəbt edilib ələ ke­çirildi.
SƏMƏRQƏNDİN QISA TƏSVİRİ
Səmərqənd qədər gözəl bir şəhər dünyada az tapılar. Beşinci iqlim­də­dir. Ko­ordinatları 99 dərəcə 56 dəqiqə uzunluq və 30 dərəcə 30 dəqiqə en da­irəsidir¹. Şə­həri Səmərqənddir, vilayətinə Mavə­raünnəhr deyir­lər. Heç bir düşmən onu güc və üstünlüklə ələ keçirə bimədiyi üçün «Bəldeyi-məhfu­zə² deyirlər. Səmərqənd əmi­r­əlmöminin həzrəti Osman zamanında islamiyyəti qəbul etmişdir. Səhabədən Qu­səm bin Abbas buraya gəlmişdir. Onun məzarı Ahən darvazasının bayırındadır və bugün də Məzari-Şah adıyla məşhurdur.

Səmərqəndi İskəndər [Filkus] qurmuşdur. Moğol və türk ulusları Sə­mizkənd de­yirlər. Teymur bəy buranı paytaxt eləmişdi. Teymur bəydən əv­vəl onun kimi bö­yük bir padşah Səmərqəndi paytaxt eləməmişdi. Qala di­varları üzərindən kur­qanın uzun­luğunun ölçülməsini əmr etdim; ölçdülər, on min altı yüz qədəm çıxdı.

Əhalisi bütünlüklə sünni, pak məzhəb, şəriətə bağlı və dindardır. Həz­rəti pey­­­ğəmbər zamanından bəri Mavəraünnəhrdə o qədər çox islam imamı yetiş­miş­dir ki, başqa heç bir vilayətdən (45 a) bu qədər çox imam çıxma­mışdır. Kə­lam imam­la­rından biri olan Şeyx Əbu Mənsur Səmərqəndin Ma­tu­rid adlı məhəllə­sin­dəndir.

Kəlam imamları iki qrupa bölünür; birinə maturidiyyə, digərinə əşa­riy­yə de­yir­lər. Maturidiyyə Şeyx Əbu Mənsur tərəfindən qurulmuşdur. Sə­hihi-Buxari adlı əsərin mü­əllifi Xoca İsmayıl da Mavəraünnəhrdəndir. Hi­dayə adlı əsərin yazarı da Fərqanənin Mərginan adlı vilayətindəndir. İmam Əbu Hənifə məzhəbində Hidayə­dən daha sayğın bir fiqh kitabı yoxdur. Fər­qanə də Mavəraünnəhrə daxil olub mə­murənin kənarında yerləşir.

Səmərqəndin şərqində Fərqanə və Kaşğar, qərbində Buxara və Xa­rəzm, şima­lında Daşkənd və Şahruxiyyə (kitablarda Şaş və Bənakət deyə ya­zılır), cənubunda Bəlx və Termiz yerləşir.

Kuhək çayı Səmərqəndin şimalından axır və ondan iki küruh məsa­fədədir. Bu çayla Səmərqənd arasında Kuhək deyilən bir təpə vardır və çay bunun ətəyin­dən axdığı üçün Kuhək çayı deyirlər. Bu sudan böyük bir qol ayrılmışdır. Dərya qə­dər ge­niş olan bu qola Dərğəm çayı deyirlər. Səmər­qənddən bir şəri məsafə­də­dir və şəhərin cənubundan axır. Səmərqəndin bağ­ları, məhəllələri və bir neçə qəzası bu su sayə­sində abad olmuşdur. Buxara və Qara gölə qədər otuz-qırx ağaca yaxın bir bölgənin əkin-biçini və abad­lığı Kuhək çayıyla təmin edilir. Bu qədər böyük (45 b) bir çay olduğu halda suyu ziraət və abadlıq üçün ancaq yetir, hətta yayda Buxara üç-dörd ay su­suz qalır.

Üzümü, qovunu, alması, narı və digər bütün meyvələri çox yaxşıdır. Lakin Səmərqəndin iki mey­vəsi məşhurdur: sibi-Səmərqənd (alma) və sa­hibi-Səmərqənd (üzüm).

Qar Kabildə olduğu qədər çox yağmasa da, qışı çox soyuqdur. Yayda havası xoşdur, lakin Kabil qədər deyil.

Səmərqənddə və onun məhəllələrində Teymur bəyin və Uluğ bəyin ima­­rət və bağları çoxdur. Teymur bəy Səmərqənd ərkində Göy saray deyə məşhur olan dörd qatlı, fövqəladə böyük bir köşk tikdirmişdir.

Bundan başqa, Ahənin darvazasına yaxın, qalanın içində bir cami də tikdir­mişdir. Bu caminin daşlarını əksəriyyəti Hindistandan gətirtilən daşçı­lar işləmişdir. Caminin kitabəsindəki «Və əz yərfəu İbrahim əl-qəvaidə...»¹ ayəsini elə bö­yük hərflərlə yaz­mışlar ki, bir küruh məsafədən oxu­maq müm­kündür. Bu da çox bö­yük bir bina­dır.

[Teymur bəy] Səmərqəndin şərqində iki bağ saldırmışdır. Daha uzaqda olan Ba­ği-boldu, digəri isə daha yaxında olan Baği-dilgüşadır. Baği-dilgüşadan Firuzə darvazasına qədər bir yol çəkdirib iki tərəfinə qovaq ağacı əkdirmişdir. Dilgüşada da böyük bir köşk tikdirmişdir. Bu köşkdə (46 a) Teymur bəyin Hindistan mü­ha­ribə­lə­ri təsvir edilmişdir. Kuhək təpəsinin ətə­yində, Kani-Gilin -abi-rəhmət də de­yilən Qara suyun- üst tərəfində Nəqşi­cahan adında bir bağ saldırmışdır. Mən gö­rən za­man bu bağ artıq xarab ol­muş və diqqətədəyər bir şeyi qalmamışdı. Səmərqən­din cənubunda, qalaya yaxın yerdə Baği-çinar, Səmərqəndin aşağı tərəfində Baği-şimal və Baği-behişt vardır.

Teymur bəyin nəvəsi, Cihangir Mirzənin oğlu olan Məhəmməd Sultan Mir­zə də Səmərqəndin dış kurqanında – Çəkərdə bir mədrəsə tikdirmişdir. Teymur bə­yin və Səmərqənddə padşahlıq edən övladlarının hamısının qəbri buradadır.

Uluğbəy Mirzənin imarətlərindən olan mədrəsə və xanəgah isə Səmər­qənd qa­lasının iç tərəfindədir. Xanəgahın qübbəsi fövqəladə böyükdür, onun qədər bö­yük bir qübbənin dünyada olmadığını söyləyirlər. Bu mədrəsənin və xanəgahın ya­nında Mirzə hamamı deyə bilinən gözəl bir hamam tikdir­mişdi. Döşəməsi müx­təlif daşlardandır. Xorasanda və Səmərqənddə onun kimi başqa bir hamam yoxdur (46 b).

Bir də mədrəsənin cənubunda Məscidi-Müqətta dedikləri bir məscid tikdir­miş­dir. Müqətta [kəsilmiş, ayrı] deyilməsinin səbəbi parça-parça ağac­ların yo­nu­lub islami və Çin üsulu naxışlarla işlənməsindəndir. Bütün divar­ları və damı bu tərz­dədir. Bu məscidin qibləsi ilə mədrəsənin qibləsi ara­sında çox böyük fərq var­dır. Hər halda bu məscidin qiblə yönünü ulduzlara görə təyin etmişlər.

Tikdirdiyi digər böyük binalardan biri də Kuhək təpəsinin ətəyində yerləşən və içərisində zic¹ yazma aləti olan üç qatlı rəsədxanadır. Uluğ bəy Mirzə bu rə­səd­­xana ilə zici-Gürganini tərtib etmiş­dir ki, dünyada bu zic di­gərlərindən daha ar­tıq isti­fadə olunur. Bundan əvvəl Xoca Nəsir[əddin] Tu­sinin elxani hakimi Hülakü xan za­manında Marağada tərtib etdiyi zici-El­xani istifadə olunmuşdu. Deyəsən, dün­ya­da yeddi-səkkizdən artıq rəsədxana olmamışdır. Bunlardan birini xəlifə Mə­mu­n tik­dirmiş­dir və zici-Məmuni bu­rada tərtib edilmişdir. Bitlimus da bir rəsəd­xa­na tikdirmişdir. Hindis­tanda racə Bikerməcit Hindu zamanında bugün Mandu adıyla tanınan Malva döv­lə­tindəki Ücceyn və Deharda bir rəsədxana var. Hindlərin Hin­distanda bu­gün də istifadə etdikləri zic budur. Bu rəsədxananın tikilməsindən bəri (47 a) 1584 il keçmişdir və bu zic digər ziclərə görə daha naqisdir.

[Uluğ bəy] Kuhək təpəsinin qərb tərəfindəki ətəyində Baği-meydan adlı bir bağ və bu bağın ortasında Çihil sütun dedikləri böyük bir bina tikdir­mişdir. İki qat­­­lı və sütunları tamamilə daşdan olan bu binanın dörd kün­cündə minarəyə bən­zər dörd bürc tikilmişdir. Üst qata bu qüllələrdən çıxılır. Digər yerlərdə daş sütun­lar vardır. Bunların bəziləri büklümlü, bəziləri ho­luqludur. Üst mərtəbənin dörd tə­rəfi ey­vanlı olub sütunları daşdır və orta­sında dörd qapılı bir otaq vardır. Bina­nın kür­sü­sünü başdan-başa daşlarla dö­­şə­mişlər.

Binadan Kuhək təpəsinə doğru getdikdə təpənin ətəyində bir bağ da saldır­mış­dır. Orada da bö­yük bir saray inşa etdirmiş və onun içinə taxt ola­raq böyük bir daş qoydurmuşdur, uzunluğu təxmi­nən on dörd-on beş, eni yeddi-səkkiz, yük­sək­li­­yi isə bir karidir. Bu böyük daşı xeyli uzaq bir yerdən gətirmişlər. Ortasın­da bir çat vardır və deyilənə görə, bu çat daş buraya gəti­ril­dikdən sonra yaran­mışdır. Bu bağda dörd qapılı otaq da (47 b) tikilmişdir. Divarları tamamən çini ol­duğundan ona çinixana deyirlər. Xüsusi adamlar göndərərək bunları Çindən gətirtmişdir.

Səmərqənd qalasının içində Məscidi-ləkləkə deyilən qədim bir bina var. Bu­nun ortasında yerə ayaqla vuduqda «lək-lək» deyə əks-səda gəlir. Bu, qəri­bə bir şey­­dir və sirrini heç kim bilmir.

Sultan Əhməd Mirzə zamanında da bəylər çox bağ və bağça saldılar. Bun­lar­dan Dərviş Məhəm­məd Tarxanın çarbağı qədər səfalı, havalı və geniş mənzərəli yer az tapılar. Baği-meydanın bir az aşağısındakı bir yüksəkliyin üstündə Külbə ça­yırına baxan bir çarbağ daha salınmışdır ki, bütün çayır ayaq altındadır. Burada tor­pağı qat-qat düzəldərək gözəl qaraağaclar, bəyaz sərvlər və söyüd­lər əkmişlər. Çox gözəl bir yerdir. Yeganə qüsuru böyük bir çayının ol­maması­dır.

Səmərqənd şəhəri fövqəladə dərəcədə abad şəhərdir. Bu şəhərin digər şəhər­lərdə olmayan bir özəlliyi də vardır. Burada hər əsnafın ayrı birər ba­za­rı vardır və beləcə, bir-birləri ilə qarışmırlar. Buna daim əməl edirlər. Yax­şı çörəkçiləri və aş­xanaları vardır. Dünyada ən yaxşı kağız Səmər­qənd­də isteh­sal olunur, cüvaz ka­ğızı deyilən bu növ ka­ğızın bütün materialı Kani-Gildən gəlir. Kani-Gil isə Qara su kənarındadır. (48 a) bu Qara suya abi-rəhmət də deyirlər. Səmərqəndin qırmızı qə­difə qumaşı hər tərəfə ixraç edilir. Ətra­fında gözəl çayır-çəmənlər vardır. Ünlü ça­yırlarından biri Səmər­qənd şəhə­rinin şərqində və bir az cənuba doğru bir ağac mə­safədəki Kani-Gil çayırı­dır. Abi-rəhmət də dedikləri Qara su Kani-Gilin orta­sın­dan axır. Yeddi-sək­kiz dəyirman işlədəcək qədər suyu var­dır¹. Çayın ətrafı ta­ma­milə bataqlıq­dır. Bu çayırın əsl adı Kani-Abgirinişdir, lakin tarixlərdə daim Ka­ni-Gil deyə yazırlar. Çox gözəl bir çayır­dır. Səmərqənd sultanları bu çayırı iqa­mət­gah edir və hər il buraya çıxıb bir-iki ay yaşayırlar.

Bu çayırın bir az yuxarısında, cənub-şərqə doğru Xan Yurdu adında bir çayır da vardır. Səmərqəndin şərqində şəhərdən bir ağac məsafədədir. Qa­ra Su bu çayırın içindən keçərək Kani-Gilə gedir. Bu Qara Su Xan Yur­dunda elə bir şəkildə qıvrılır ki, meydana gətirdiyi çıxıntı (toqqay²) içində bir ordu enəcək qədər yer var. Bura­nın çıxış ağzı çox dardır və bu yerin əl­verişli olduğunu görərərək Səmərqənd mü­hasirəsi zamanı bir neçə dəfə burada oturmuşdum. Digər çayırlardan biri olan (48 b) Bödənə (bildirçin) qoruğu da Dilgüşa bağı ilə Səmərqənd arasındadır. Göli-Mə­ğaq çayırı isə Səmərqəndin bir az şimalına doğru və iki ağac qədər qərb tərəfin­də­dir. Bura da gözəl bir çayırdır və bir tərəfində böyük bir göl olduğu üçün oraya Göli-Məğaq çayırı da deyilir. Səmərqəndi mühasirə edəndə mən Xan Yurdunda otur­duğum zaman bu çayıra da Sultan Əli Mirzə yerləşmişdi.

Çayırlarından biri də Külbə çayırıdır. Bu çayır digərlərinə nəzərən da­ha kiçık­dir. Şimalında Külbə kəndi və Kuhək çayı, cənubunda Baği-Meydan və Dərviş Tar­xanın çarbağı, şərqində isə Kuhək təpəsi yerləşir.

Səmərqəndin gözəl vilayətləri və tümənləri vardır. Ən geniş vilayəti Sə­mər­qəndin tayı olan Buxaradır. Səmərqəndin qərbində və ona iyirmi beş ağac məsafə­də yerləşir.

Buxaranın da bir neçə tüməni¹ vardır. Şəhər çox gözəldir. Meyvəsi bol və gö­zəl olur. Qovunu fövqəladə yaxşı olur. Mavəraünnəhrin heç harasında Bu­xarada ol­duğu qədər bol və yaxşı qovun tapılmaz. Gərçi Fərqanə vilayə­tində Axsinin mir-teymuri adlanan qovunu buranınkından daha ləzzətli və daha gözəldir, lakin Bu­xarada hər növ qovun bol və yaxşıdır. Buxaranm əriyi də məşhurdur. Buxara əriyi kimi ərik heç bir yerdə tapımaz. Qabığını soyub qurudur və nadir mal kimi vilayət­dən (49 a) vilayətə göndərirlər. Mü­layimət [bağırsaq yumşaqlığı] üçün fövqəladə yaxşı bir dərmandır. Quşu, toyuğu və qazı çoxdur. Mavəraünnəhrdə Buxara şərab­la­rından daha qüvvətli şərab tapılmaz. Mən Səmərqənddə işki içdiyim ilk vaxt­larda Buxara şərab­larını içirdim.

Keş vilayəti Səmərqəndin cənubunda, doqquz ağac məsafədədir. Sə­mər­­qənd ilə Keş arasında İtmək Dabanı adlı bir dağ vardır. Yontma üçün iş­lə­nən daşları bu dağdan gətirirlər. Baharda ova və şəhərin hər yeri çox gözəl bir yaşıllığa bürün­dügü üçün oraya Şəhrisəbz [Yaşil Şəhər] də deyirlər.

Teymur bəy Keşdə doğulduğuna görə bu şəhəri paytaxt etməyə çalı­şırdı. Keş­də böyük binalar tikdirdi. Divan qurmaq üçün özünə böyük bir qa­le­reya, sağ və sol tərəfinə tavaçı² bəyləri ilə divan bəylərinin oturma­sı üçün bir az kiçık iki qa­lereya da tikdirmişdir. Bir də ərizəçilərin oturması üçün bu divanxananın bir tə­rəfinə kiçık otaqlar inşa etdirmişdir. Bu qədər böyük qalereya dünyada az tapılar və Kisri qalereyasından daha böyük olduğu söy­lə­­nir.

Bundan başqa, Keşə bir mədrəsə və bir də mavzoley tikdirmişdir. Ca­hangir Mirzənın və digər bəzi övladlarının qəbrləri (49 b) oradadır. Amma Keşin şəhər ki­mi inkişaf qabiliyyəti Səmərqənd qədər olmadığı üçün Tey­mur bəy paytaxt ola­raq Səmərqəndi seçmişdir.

Qarşı vilayətinə Nəsəf və Nəxşəb də deyirlər. Qarşı moğolca bir söz olub mə­zar deməkdir. Ehtimal ki, bu ad buraya Çingiz xan istilasından sonra verilmişdir. Su­yu azdır, baharı yaxşı keçir, əkini və qovunu yaxşı olur. Sə­mər­qəndin cənubun­da və bir qədər də qərbə doğru on səkkiz ağac məsa­fə­dədir. Yalnız qılquyruq¹ de­dikləri və bağrı-qaraya² bənzər bir quş vardır ki, Qarşı vilayə­tində lap çoxdur, o tərəflərdə ona mürğaki-Qarşı [Qarşı quşu] deyirlər.

Vilayətlərindən biri də Xüzar, digəri isə Kərminə olub Səmərqəndlə Buxara ara­sındadırlar. Digər vilayətlərlə müqayisədə suyu ən bol vilayət olan Qara göl isə Buxaranın şimal-qərbində və yeddi ağac məsafədədir.

Səmərqəndin gözəl tümənləri də vardır, eynən Soğd və ona yaxın di­gər tü­mənlər kimi. Yar-yaylaqdan başlayaraq Buxaraya qədər kənd və mə­murə olmayan tək bir ağaçlıq məsafə belə yoxdur. Bura elə məşhurdur ki, Teymur bəy: «Mənim bir bağım var ki, uzunluğu otuz ağacdır» demiş və bu­nu deyərkən də bu tümənləri nə­zərdə tutmuşdur.

Bu tümənlərdən biri olan Şavdar Səmərqənd şəhərinə və onun dış mə­həllə­lə­rinə biti­şikdir. Çox yaxşı bir tüməndir. Bir tərəfində Səmərqənd ilə Şəh­risəbz ara­sındakı dağ (50 a) yerləşir. Kəndlərinin çoxu bu dağın ətə­yin­dədir. Bir tərəfində də Kuhək çayı vardır. Havası xoş, səfalı, suyu bol, mey­vəsi çox və fövqəladə gözəl bir tümən­dir. Misiri və Şamı görən səyyah­lar buraya bənzəyən başqa bir yer görmədik­lərini söyləyirlər.

Səmərqəndin bunlardan başqa tümənləri də vardır, lakin onlar yuxarı­da bəhs e­dilənlər qədər [diqqətəlayiq] deyildir. Bu qədərlə kifayətləndik.

Teymur bəy Səmərqəndin idarəsini [ən böyük oğlu] Cahangir Mirzəyə ver­miş­di və Cahangir Mirzənin ölümündən sonra onun böyük oğlu Məhəm­məd Sultan Mirzəyə verdi. [Daha sonra isə Teymur bəyin oğlu] Şahrux Mir­zə bütün Mavəra­ün­nəhr vilayəti­ni böyük oğlu Uluğ bəy Mirzəyə vermiş­di.

Uluğ bəy Mirzədən isə oğlu Əbdüllətif Mirzə aldı. Bu beş günlük fani dünya üçün elə danişmənd və ixtiyar atasını şəhid etdi.

Uluğ bəy Mirzənin ölüm tarixi bu şəkildə zəbt edilmişdir:

Uluğ bəy ki, bəhri-ülumi-xirəd

Ki, dünyə vü dinra əzu bud poşt,

Zi Abbas şəhdi-şəhadət çəşid,

Şodəş hərfi-tarix «Abbas koşt»³.
Uluğ bəy elmin və ağlın dənizi,

Dünya və dinin dəstəyi idi,

Abbasdan şəhadət balını daddı,

(Abbas tərəfindən öldürüldü).

Tarixi «Abbas öldürdü» oldu.

Gərçi Əbdüllətif Mirzə də beş-altı-aydan artıq səltənət sürmədi. Necə ki bu məşhur beytdə söy­lənmişdir:

Pədərküş padşahira nəşayəd,

Əgər şayəd bə şeş mahəş nəpayəd.

Atasını öldürən padşahlığa yaraşmaz,

Əgər olsa belə, altı aydan çox səltənət sürməz.

Onun ölüm tarixi də bu şəkildə zəbt edilmişdir:

Əblüllətif kisrəvi-Cəmşid fər ki bud,

Dər silki-bəndəqanəş Fəridun ü Zərdixuşt,

Baba Hüseyn kuşt şəbi-cüməəş bə tir,

Tarixəş in nəvis ki «Baba Hüseyn kuşt»¹.

Əbdüllətif Cəmşid kimi həşmətli bir padşahdı, (50 b)

Firidun və Zərdüşd onun bəndələri arasındaydı.

Baba Hüseyn cümə gecəsi onu oxla öldürdü.

Tarixini belə yaz: «Baba Hüseyn öldürdü».

Əbdüllətif Mirzədən sonra Səmərqənd taxtına Şahrux Mirzənin nə­vəsi, İb­ra­him Sultan Mirzənin oğlu və Uluğ bəy Mirzənin kürəkəni olan Ab­dullah Mirzə keç­di. Bir il yarım-iki il qədər padşahlıq etdi.

Ondan sonra iqdidarı [Şahruxun böyük qardaşı Miranşahın böyük oğlu] Sultan Əbu Səid Mirzə ələ aldı və özü hələ sağ ikən böyük oğlu Sultan Əhməd Mirzəyə verdi. Beləliklə, Sultan Əbu Səid Mirzənin ölümündən son­ra Sultan Əh­məd Mirzə padşahlıq etdi.

Sultan Əhməd Mirzənin ölümündən sonra Səmərqənd taxtına [qar­da­şı] Sultan Mahmud Mirzə oturdu. Sultan Mahmud Mirzədən sonra isə [oğlu] Baysunqur Mirzəni padşah et­di­lər. Tarxanlar üsyanları zamanı Bay­sunqur Mirzəni həbs edərək, kiçık qardaşı Sultan Əli Mirzəni bir-iki gün üçün taxta keçirdilər. Bu kitabda göstərildiyi kimi, Baysunqur Mirzə taxtı təkrar əldə etdi və Baysunqur Mirzədən də mən aldım. Digər keyfiyyətlər isə bundan sonrakı vəqayede bildiriləcəkdir.

BABURUN SƏMƏRQƏND TAXTINA

ÇIXMASINDAN SONRA YARANAN QARIŞIQLIQ
Səmərqənd taxtına oturduqdan sonra, Səmərqənd bəylərinə əvvəllər ol­duğu kimi yenə də inayət elədim. Bizimlə olan bəylərə də mövqe və ləya­qətlərinə gö­rə (51 a) ehsan və iltifat göstərdim. Sultan Əhməd Tənbələ isə digərlərindən da­ha ar­tıq iltifat edil­di, içki bəyləri zümrəsində ikən böyük bəy­lər cərgəsinə keçirildi.

Səmərqəndi yeddi ay mühasirə edib böyük çətinliklərlə almışdıq və Tən­bəl bi­zə qoşulan zaman əsgərin əlinə bəzi qənimətər keçmişdi. Bu arada Səmərqənd dı­­şında bütün digər vilayətlər də mə­nim, ya da Sultan Əli Mir­zənin idarəsinə öz is­təkləri ilə girmişdilər. Bu üzdən də zatən bizə tabe ol­muş vilayətlər yağmalana bilməzdi. Üstəlik, o günə qədər çox ağır bir yağ­ma­ya uğramış bu vilayət­lərdən hər hansı bir şey almaq mümkün də deyildi. Əsgərin qəniməti tükəndi. Səmərqəndi alarkən şəhər o qədər xarab bir və­ziyyətdə idi ki, hələ bir müddət yardıma, toxuma və özünə gəlməyə möh­tac idi, insan oradan necə bir şey ala bilərdi. Bu üzdən əs­gər çox sıxıntı çəkdi. Biz də onlara bir şey verə bilmədik. Evləri üçün də darıxdılar və beləliklə, tək-tək, iki-iki qaçmağa başladılar, ilk qaçan adam Xanqulu Bəyan­qulu, ar­dın­­dan İbrahim Bəycik [Tağayi] oldu. Moğollar tamamən qaçdılar. Sonra isə Sultan Əhməd Tənbəl belə qaçdı.

Bu iğtişaşın yatışdırılması üçün Xoca [Mövlana] qazını göndərdik. Uzun Hə­sən (51 b) xoca ilə olduqca səmimiydi və ona güvənirdi. Xoca [Möv­lana] qazı Uzun Həsənlə birlikdə bu qaçanların bir qismini cəzalan­dı­ra­caq və bir qismini də bi­zim yanımıza göndərəcəkdi. Lakin bu iğtişaşa sə­bəbiyyət verən və buradan qaçıb gedənləri pisliyə sövq edən adam, sən de­mə, nankor Uzun Həsənin elə özü imiş. Sul­tan Əhməd Tənbəlin oraya get­məsi ilə hamısının yamanlıqları üzə çıxdı.

Səmərqəndi ələ keçirmək üçün neçə ildir durmadan qoşun çəkirdik. Gərçi [moğol xanı və Ba­burun dayısı] Sultan Mahmud xanın, hər zaman ol­duğu kimi, yenə heç bir köməyi dəyməmişdi, amma buna baxmayaraq Sə­mərqəndin fəthin­dən sonra Əndicanı istəyirdi. Bu əsnada qoşunun böyük bir qismi və moğollarm hamısı qaçıb Əndicana və Axsiyə getmişdi. Uzun Hə­sən ilə Tənbəl isə o vilayətlərin [Baburun qardaşı] Cahangir Mirzəyə ve­ril­məsini istədilər. Lakin bu vilayətlərin ona verilməsi bir çox səbəbdən müm­kün deyildi. Sə­bəb­lərdən biri bu idi ki, bu haqda daha əvvəl verilmiş bir söz olmamasına baxma­yaraq həmin vilayətləri xan istəyirdi. İndi xan istədiyi hal­da, bu vila­yətləri qalxıb Cahangir Mirzəyə versək, xan ilə bütün münasi­bətlərimiz po­zu­lardı. İkinci səbəb də o idi ki, bunlar oraları əsgərin qaçaraq o vilayətə get­­diyi əsnada və təzyiq yolu ilə istəyirdilər. Əgər daha öncə (52 a) arada belə bir şey qərarlaşdırılmış olsaydı, bəlkə də ola bilərdi. Amma onların təz­yiqinə kim boyun əyər ki?

Moğollar və Əndican əsgərləri, bəylərin və içkilərin bir bölümü də Ən­­­­di­cana getmiş, Səmər­qənddə mənimlə birlikdə yaxşı-pis minə yaxın adam qal­mışdı. İstə­diklərini ala bilməyən Uzun Hə­sən və Tənbəl qaçıb ge­dən və yersiz qorxula­ra qa­pı­lan adamları da özlərinə qoşdular ki, bu qor­xaqlar onsuz da Allahdan belə bir şey istəyirdilər. Beləliklə, Uzun Həsən və Tənbəl Axsi üzərindən Əndicana qoşun çəkərək öz pislik və düşmənlik­lə­rini açıq şəkildə biruzə verdilər.

Tulun Xoca barin [əşirətinin] ən cəsur və qazax igidlərindən bi­ri idi. Atam Ömər Şeyx Mirzə ona həmişə diqqət və qayğı göstərmişdi, mən də ye­tiş­dirib bəy eləmişdim. Fövqəladə cəsur və qazax bir igid idi, hər cür iltifata la­yiq idi. Moğol­lar ara­sında hörmət və etimad edilən adamımız o idi. Moğol ulu­su Səmərqənddən qaçmağa başlayanda əsgərlərə nəsihət edib yersiz qor­xu­ları onların ürəklərindən çıxarmasrı və onları təhlükədən qoruması üçün Tu­lun Xocanı göndərmişdik. (52 b) Lakin bu fitnəçi və nankor adamlar əs­gər­ləri o hala gətirmişdilər ki, vəd, nəsihət və təhdid heç bir fayda vermirdi.

Tulun Xocanın köçü Ribatək-Örçünü deyilən iki su arasında idi. Uzun Hə­­sən ilə Sultan Əhməd Tənbəl Tulun Xocanın üzərinə bir dəstə axın­çı gön­dərdilər və onu qəfil ovlayaraq ələ keçirib öldürdülər. Sonra da Uzun Hə­sən və Tənbəl Ca­hangiri də yanlarına alaraq gəlib Əndicanı mühasirə et­dilər.