ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

BABURUN ƏNDİCANI YENİDƏN ƏLƏ KEÇİRMƏSİ
Əndicanın düşmənin üzünə bağlandığı xəbəri gələndə Mərginandan gü­nəş do­ğarkən dərhal hərəkət edərək günorta vaxtı Əndicana çatdım. Nasir bəyi, oğul­ları Dost bəy ilə Mirim [Nasir] bəyləri gördüm. Xatirlərini soruş­dum, inayət və şəfqət göstərdim. İki il vardı ki, ata vilayəti əldən çıxmışdı (63 b), ancaq 904-cü ilin zilqədə ayında [=1499 iyun-iyul] tanrı təalanın inayəti ilə təkrar geri aldıq.

Sultan Əhməd Tənbəl isə Cahangir Mirzə ilə birlikdə Oşa doğru çə­kilmişdi. Oşa girincə orada da xalq ona qarşı üsyan edərək onu Oşdan qovdu və kurqanı bi­zim üçün qoruyaraq bizə adam göndərdi. Cahangir Mirzə ilə Tənbəl öz tərəfdarla­rından bir neçə adamla birlikdə şaşqın bir halda gedib Özgəndə girdilər.

Uzun Həsən də Əndicana girə bilməyincə Axsi tərəfinə getmişdi və Axsi ər­kinə gir­diyi xəbəri gəldi. Bütün bu fitnələrin başı Uzun Həsən ol­duğu üçün bu xə­bər gələn kimi Əndicanda dörd-beş gündən artıq qalmaya­raq Axsiyə hərəkət et­dik. Oraya çatanda çarəsiz qalıb aman dilədi və əhd edib kurqanı təhvil verdi.

Bir neçə gün Axsidə qaldım. Axsi, Kasan və o yurdun işlərini sahman­layıb kö­məyə gələn moğol bəylərinə izin verdikdən sonra Uzun Həsəni köçü və adam­la­rı ilə bir­likdə alaraq Əndicana gəldik. Axsinin idarəsini müvəqqəti ola­raq Qasım Əcəbə verdim. O, əvvəlcə içki dərəcəsində idi, sonra mənim yanımda bəylik dərə­cəsinə yüksəlmişdi.

Uzun Həsənlə əhd bağlandığı üçün canına və malına zərər və ziyan vu­rulma­dan Qara Təkin yoluyla Hisar tərəfinə (64 a) getməsinə izin verildi. Bir neçə ada­mıyla Hisara getdi. Qalan adamları isə ondan aynlaraq yanı­mızda qaldılar. O qarı­şıq günlərdə bizim və Xoca [Mövlana] qazının adam­larını ələ keçirib soyan şəxş­lər bunlar idi. Bəzi bəylərlə görüşüldükdən sonra bunlar haqqında bu qərar veril­di: «Bütün bu fəsad və fitnələri çıxaran, bizə tabe bunca mömini və müsəlmanı tutub soyanlar bunlardır. Öz bəylərinə nə vəfa etdilər ki, bizə nə sədaqət göstərsinlər. Bun­ları yaxalayıb mallarını zəbt etdirsək nə olar? Bunların gözümüzün önündə, bizim atlarımıza minib bizim paltarımızı geyib bizim yeməyimizi yemə­lərinə kim dözə bilər. Onları ya­xalayıb mallarını əllərindən almaq yerinə onlara mərhəmət et­sək, yalnızca qazaxlıqlarda və möhnətlərdə bizimlə birlikdə olanların mallarını ge­ri al­ma­larına izin versək, bu qədərlə qurtula bildiklərinə şükr etmələri lazımdır».

Nəticədə bu qərar çox məqbul göründü və bu adamların yalnızca öz­lərinə aid əşyaları almaları əmr edildi. Gərçi bu qərar məqbul və doğru olsa belə bir az tə­ləsik verilmişdi. Cahangir Mirzə kimi bir düşmən yaxınımızda ikən bu adamları (64 b) bu şəkildə ürkütməyin heç bir mənası yoxdu. Məm­ləkətlər alıb idarə edə­r­kən bəzi işlər görünüşdə məqbul və doğru görünə bi­lər, lakin qərarların üzərində yüz min dəfə diqqətlə düşünmək lazımdır, yax­şı düşünmədən verdiyimiz bu qərar­dan çox qarışıqlıq və fitnələr çıxar. Nəti­cədə Əndicandan ikinci dəfə çıx­ma­mıza dü­şün­mədən verdiyimiz bu qərar səbəb oldu. Bu üzdən də moğollar öz arala­rında qarışıqlıq yaradıb qor­xuya qapıldılar və iki su arası dedikləri Ribatək-Ör­çüm­dən Özgənd tərəflə­rinə köç edərək Tənbələ adam göndərdilər.

Anamın yanında min beş yüz-iki minə yaxın moğol vardı. Həmzə Sul­tan, Meh­di Sultan və Məhəmməd Duğlat ilə birlikdə yenə bu miqdarda mo­ğol da Hisar­dan gəl­mişdi. Pislik və xaos daim moğol ulusundan törəmişdir. İndəyə qədər mə­nimlə beş dəfə düşmən oldular. Düşmən olmalarının səbəbi mənimlə dil tapa bil­məmələri deyildi. Öz xanlarına qarşı da bir neçə dəfə eyni şəkildə hərəkət etmişdi­lər.

Bu xəbəri mənə Sultanqulu Çanaq gətirdi. Bu yaxınlarda vəfat edən atası Xu­daverdi Buqaqa (65 a) moğollar içində çox hörmət etmişdim. O, moğollarla birlikdə olurdu. Öz xalqından və ulusundan ayrılaraq mənə bu xəbəri gətirdi. Gərçi bu dəfə yaxşı hərəkət etdi, lakin sonra elə qəbahətlərə yol verdi ki, bunun kimi yüz min xidmət eləsə də onu ört-basdır edə bilməz­di. Bu barədə sonra danışacağam. Sonra­dan etdiyi qəbahətlər də moğol ol­masından qaynaqlanırdı.

Xəbər gəlincə bəyləri toplayıb vəziyyəti müzakirə etdik. Bəylər bunun əhə­miyyət­siz bir məsələ olduğu, padşahın səfərə çıxmasına gərək olmadığı və bütün bəylərin Qasım bəy komandanlığında hərəkət etməsinin kifayət ola­cağı fikrində həm­rəy oldular. Buna qərar verildi. Bunu asan sandılar, la­kin bu fikir yanlış imiş. O gün Qasım bəy bəyləri və əsgəri alıb yola çıxdı. Bun­lar gedincəyə qədər Tənbəl də gəlib moğollara qoşulubmuş. Ertəsi gün sa­bah tezdən Aylamış çayının Yastı keçid adlı keçidini aşınca birdən-birə on­­lar­la qarşılaşır və yaxşıca vuruşurlar. Qasım bəy Sul­tan Məhəmməd Ar­ğun ilə şəxsən qarşılaşaraq iki-üç dəfə qılıncla vuruşduğu halda başa çıxa bilmir. Bir çox igidimiz qılıncla vuruşur, lakin axırda məğlub olur­lar. (65 b)

Qasım bəy, Əli Dost Tağayi, İbrahim Saru, Veys Lağari və Seydi Qara ilə bəy­lərdən və içkilərdən üç-dörd adam qurtuldu. Digər bəy və içkilərin çoxu ələ keçdi. Əli Dərviş bəy, Mirim Lağari, Tuka bəy və [atası] Şirim bəy Tağayi, Məhəmməd Dost, Əli Dost, Mirşah Koçin və Mirim Divan da on­la­rın arasındaydı.

Bu müharibədə iki igid qılıncla gözəl vuruşdu. Bizim tərəfdən İbrahim Sarunun kiçık qardaşlarından Səməd adlı biri ilə qarşı tərəfdən Hisar moğol­larından Şahsuvar adlı biri qarşılaşır. Şahsuvar elə bir vuruş vurur ki, qılınc dəbilqəni yara­raq Səmədin başına işləyir. Səməd yaralı olmasına baxma­ya­raq Şahsuvarın başına elə bir zərbə endirir ki, qılınc Şahsuvarın başından ovuc qədər bir sümük parçasını alıb götürür. Şahsuvarın dəbilqəsi yox imiş, başını sarıdılar və yaxşı ol­du. Səmə­din başını sarıyacaq adam yox idi, üç-dörd gün sonra bu yaradan öldü.

Qazaxlıq və fəlakətlərdən qurtularaq vilayəti yenicə aldığımız bir əs­nada ger­çək­ləşən bu məğlubiyyət çox vaxtsız oldu. Mənə böyük bir dəstək olan Qənbər Əli Moğul [Səllah] Əndican alındığı zaman vilayətinə getmiş olduğundan (66 a) bura­da yox idi. Vəziyyət belə ikən [Sultan Əhməd] Tən­bəl də Cahangiri yanına alaraq Əndicanın bir şəri məsafəsində yerləşən Eyş təpəsinin önündəki çayıra gəl­di. Bir-iki dəfə Çihil Doxtəran üzərindən əs­gərini düzərək Eyş təpəsinin ətəyinə qədər irəlilədi, ancaq bizim igidlər qüv­vələrini bir araya gətirib məhəllə və bağların arxasına qədər irəliləyərək on­la­ra qarşı çıxdıqları üçün daha artıq irəli gedə bilmə­dilər və tə­pənin ətə­yin­dən geri qayıtdılar.

Tənbəl bu tərəfə gələndə ələ keçirdiyi bəylərdən Mirim Lağari ilə Tu­kayı öl­dürdü. Bir aya yaxın bu ətrafda oturdu, lakin heç bir iş edə bilmədən Oş tərəfinə qayıtdı. Oş İbrahim Saruya verilmişdi və orada onun adamı var­dı. Oşu Tənbələ qarşı bağladılar.

FƏRQANƏ - 905 (8 AVQUST 1499 - 28 İYUL 1500)

DOQQUZ YÜZ BEŞİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
Vilayətlərin atlı və piyada əsgərlərinə təcili xəbərçilər və tədarükçülər göndə­rildi. Qənbər Əliyə və öz vilayətlərinə getmiş olan əsgərlərə də xəbər­çilər yollayıb qalxan, qazma, balta və əsgərin silahlandırılmasına lazım olan digər şeylər üçün təd­birli tədarükçülər təyin edildilər. Vilayətdən əsgər ola biləcək atlıları, piyada­la­rı və hər tərəfə işlə bağlı getmiş olan adamları və si­pahiləri topla­yaraq Tanrıya təvəkküllə məhərrəm ayının (66 b) on sək­ki­zin­də [=25 avqust 1499] Hafiz bəyin [Məhəmməd Dulday] çarbağına hə­rəkət etdim. Bir-iki gün çarbagda qalıb çatışmayan paltar və sursatı hazır­la­yıb ta­mamladıqdan sonra atlı və piyada əsgərin sağ qol, sol qol, mərkəz və ön_­çü hissələrini düzənləyib səf halında Oş tərəfə mü­xa­liflərin üstünə yürü­dük.

Oşa yaxınlaşanda müxaliflərin o civarda dura bilməyərək oranın şima­lında yerləşən Ribati-Sərhəng tərəfinə getdikləri xəbəri gəldi. O gecə Lat­kənd kəndinə en­dik. Sabah tezdən hərbi bir nizamla Oşdan keçərkən müxa­liflərin Əndican tə­rəfinə getdiyini xəbər aldıq. Biz də Özgənd üzərinə yürü­dük və bizdən öncə o ci­va­rı yağmalaması üçün axınçı göndərdik.

Əndicana getmiş olan müxaliflər ora çatıb gecə ikən xəndəyə girərək divarla­ra nərdivan qoyarkən kurqandakılar bunu eşidir, müxaliflər də heç bir şey edə bil­mədən geri qayıdırlar. Bizim axınçılarımız da Oş civarını yağma­lamaqla birlikdə cid­di bir şey ələ keçirmə bildən dönüb gəldilər.
MADU KURQANININ ALINMASI
Oş vilayətinin kurqanlarından olan Madu kurqanı o zaman öz möh­kəmliyi ilə məşhur idi. [Sultan Əhməd] Tənbəl kiçık qardaşı Xəlili iki yüz-iki yüz əlli adam­la orada qoymuş (67 a) və Xəlil kurqanı bağlamışdı. Biz gəlib savaşaraq Madu kurqa­nını almağa çalışdıq.

Madu kurqanı çox sağlam bir kurqandır. Şimal tərəfində bir çay var. Kurqan olduqca yüksəkdə yerləşir. Çaydan ox atılırsa, bəlkə də divarına çat­maz. Su yolu da o tərəfdədir. Bu yolu kurqandan aşağıya doğru küçə şəklin­də iki tərəfinə divar tikərək nəhrə qədər gətirmişlər. Təpə tərəfləri xəndək­dir.

Çay yaxın olduğu üçün buradakı daşlardan qazan qədər böyük olanları alıb kurqana çıxarmışlar. Madu kurqanından o qədər böyük daşlar atdılar ki, bu qə­dər kurqan müharibəsi olduğu halda heç bir kurqandan belə daşlar atılma­mışdır. Katda bəyin böyük qardaşı Əbdülqüddüs Kuhbər divarın dibi­nə qədər çıxmışdı. Di­vardan üzərinə o qədər daş atdılar ki, Əbdülqüddüs heç bir yerə toxunmadan ha­va­dan bir­başa uçaraq bu qədər yüksək yerdən kurqan bayırının dibinə qədər yuvar­lana-yu­var­lana gəldi. Lakin heç bir şey olmadı, dərhal atına minib getdi. Su yolun­da Yar­əli Bi­­lala bir daş ataraq başını part­latdılar. Bir çox adam bu daşlardan (67 b) öldü.

Sabah tezdən təkrar müharibəyə başlandı və günortada əvvəl su yolu alındı. Savaş axşama qədər davam etdi. Artıq su yolu alındığı üçün bir şey edə bil­mədilər və ertəsi sabah aman diləyib kurqandan çıxdılar. Tənbə­lin ki­çık qardaşı Xə­lilin dəstəsindəki yetmiş-səksən və ya yüz adam əsir edi­lərək, yaxşı mühafizə edilmələri üçün Əndicana göndərildi. Bizim də bəy­lə­rimiz, içkilərimiz və yaxşı adamlarımız onla­rın əlinə düşmüşdü. Bu iş yax­şı oldu.

Madu alındıqdan sonra Oş kəndlərindən olan Ünçü-Töbə adlı yerə en­dik. Digər tərəfdən Tənbəl də Əndicandan dönərək Ribati-Sərhəng kəndlə­rindən Abi-Xan deyilən yerə gəldi. Bu iki ordunun arasındakı məsafə bir ağac idi. Bu arada Qənbər Əli xəstələnərək Oşa getdi. Bir ay və ya qırx gün qədər orada qaldıq, lakin müharibə olmadı. Yalnız bizim ərzaqçılarla onların ərzaqçılan arasında kiçık çar­pış­malar baş verirdi.

Bu müddət ərzində gecələr ordugahın ətrafında çox yaxşı ehtiyat tər­tibatı alındı: xəndəklər qazılır və xəndək olmayan yerlərə ağac qazıqlardan əngəllər qo­yu­lur, mövcud sipahilər də tam silahlı olaraq xəndək kənarına çı­xarlardı. (68 a) Bu qədər ehtiyatlı davrandığımız halda, hər üç-dörd gündə bir gecələr əsgərlər silah başına çağırılırdı.

Bir gün ərzaqçıların başında Seydi bəy Tağayi getmişdi. Düşmənin adam­ları üs­tün qüvvələrlə gələrək ani bir vuruşma əsnasında Seydi bəyi əsir aldılar.
BAYSUNQUR MİRZƏNİN XOSROV ŞAH

TƏRƏFİNDƏN ÖLDÜRÜLMƏSİ
Xosrov şah bu il Bəlx üzərinə yürümək düşüncəsi ilə Baysunqur Mir­zə­ni ça­ğırıb Qunduza gətirtdi və Bəlx üzərinə yürüdü. Uyaca gəldiklərində xa­in və kafir Xosrov şah səltənət davasıyla -belə insaniyyətsiz, hünərsiz, də­yərsiz, qorxaq, in­saf­sız və ədalətsiz bir adama səltənət nəsib olarmı?- Bay­sunqur Mirzəni bəyləri ilə birlikdə həbs etdi və onu kirişlə boğdurub məhər­rəm ayının onunda [=17 avqust 1499] bu xoş təbiətli, çox fəzilətli, dəyərli və əsil şahzadəni şəhid etdi. Bəylərini və içkilərindən bəzilərini də öldürdü.
BAYSUNQUR MİRZƏ
Doğumu və nəsəbi: Baysunqur Mirzə 882-ci [=1477] ildə Hisar vila­yətində doğulmuşdur. [Teymur bəyin nəvəsi Əbu Səid Mirzənin oğlu] Sul­tan Mahmud Mirzənin ikinci oğludur. Sultan Məsud Mirzədən kiçık, Sultan Əli Mirzə və Sultan Hüseyn ilə Xan Mirzə adıyla bilinən Sultan Veys Mir­zədən böyük idi. Anası Pəşşə bəyim idi. (68 b)

Şəkil və görkəmi: böyük gözlü, yuvarlaq üzlü, orta boylu, türkmən çöh­rəli və gözəl bir igiddi.

Əxlaqı və xasiyyəti: adil, insaniyyətli, xoş təbiətlı və fəzilətli bir şah­zadə idi. Ustadı Seyid Mahmud şiə olduğu üçün Baysunqur Mirzə də şiə­liklə ittiham edilirdi. Sonradan anlatdıqlarına görə, Səmərqənddə bu pis eti­qadı buraxaraq, tə­miz etiqadlı (sünni) olmuşdur. Şəraba çox düşkündü, şə­rab içmədiyi vaxtlarda na­maz qılar­dı. Cömərdliyi və ehsanı orta dərəcədə idi. Nəstəliq yazısını çox yaxşı ya­zırdı. Nəqqaşlıq qabi­liyyəti də fəna deyil­di. Şeiri də yaxşı söylərdi, təxəllüsü Adil idi. Şeiri divan tərtib edəcək qədər de­yildi. Bu mətlə onundur:

Sayəvar əz natəvani cabəca miəftəm,

Gər nəgirəm ruyi-divari zi pa miəftəm.

Zəifliyimdən kölgə kimi oraya-buraya düşürəm,

Əgər bir divar tapmasam yıxılaram.

Səmərqənddə Baysunqur Mirzənin qəzəlləri o qədər yayılmışdı ki, Mir­­zənin şeirləri olmayan ev çox az idi.

Meydan müharibələri: iki meydan müharibəsi elədi. Birincisi Sultan Mah­mud xan ilə elədiyi savaşdır. Taxta çıxdığı zaman [moğol xanı] Sultan Mahmud xan Sultan Cüneyd Barlas və digərlərinin öyrətməsiylə Səmərqən­di almaq (69 a) üçün qoşun çəkərək Ağ Kötəldən keçib Ribati-Soğd və Kən­bay civarına gəl­mişdi. Baysunqur Mirzə də Səmərqənddən ona qarşı çıxdı və Kənbayda vuruşaraq onu möhkəm məğlub etdi. Üç-dörd min moğo­lun başını kəsdirdi. Xanın işlərini idarə edən Heydər Göyəldaş bu savaşda öldü. İkinci dəfə isə Buxarada [qardaşı] Sultan Əli Mirzə ilə savaşdı və ye­nildi.

Torpaqları: atası Sultan Mahmud Mirzə ona Buxaranı vermişdi. Ata­sının ölü­mündən sonra atasının bəyləri toplanaraq onu ittifaqla Səmər­qənddə padşah elan elədilər. Buxara da bir müddət onun divanına daxil idi, ancaq tarxanlarm üsyanın­dan sonra əlindən çıxdı. Mən Səmərqəndi alanda Xosrov şaha sığındı, Xosrov şah da Hisarı alıb ona verdi.

Heç uşağı qalmadı. Xosrov şahın yanına gedəndə əmisi Sultan Xəlil Mirzə­nin qızı ilə evləndi. Ondan başqa qadını və cariyəsi yox idi. Özü yal­nız başına səl­tənət sürmədiyi üçün heç kimi öz əliylə yetişdirib böyüdərək mötəbər bir bəy edə bilmədi. Bəyləri atasının və əmisinin (69 b) bəyləri idi.

Baysunqur Mirzənin ölümündən sonra Qoç bəyin atası Sultan Əhməd Qara­vul, böyük və kiçık qardaşları köçləri və əqrəbaları ilə birlikdə Qara-Təkin vilayə­tindən çıxaraq bizim yanımıza gəldilər. Oşda xəstə olan Qənbər Əli də xəstəlikdən qalxıb gəl­mişdi. Belə bir əsnada gözlənilməyən bir yar­dım olaraq, Sultan Əhməd Qaravulun adamları ilə birlikdə gəlib bizə qo­şul­malarını uğur sayaraq, ertəsi sabah qüvvələri­mizi düzənlədik və dərhal düş­mən üzərinə yürüdük. Tənbəl isə Abi-Xanda müharibə etmədən yurdundan qalxıb getdi. Çadır, kilim və araba kimi bəzi əşyaları əsgərimizin əlinə keç­di. Biz də gəlib onun yurduna endik.

O axşam Tənbəl [Baburun qardaşı] Cahangiri də yanına alıb sağ tərə­fimizə yö­nələrək Əndican yönündə və bizdən üç ağac məsafədə olan Xuban adlı kəndə ge­­dib girdi. Ertəsi gün biz də sağ qol, sol qol, mərkəz və önçü­lə­rimizi müəyyən edib, da­va paltarımızı geyib, səflərimizi düzənləyib, qal­xanlı piyadaları qabağa sü­rüb düşmənin üzərinə yürüdük.

Bizim sağ qolda adamlarıyla birlikdə Əli Dost Tağayi, sol qolda isə İb­rahim Saru, Veys Lağari, Seydi Qara, Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi), Xoca (70 a) Kə­lan bəyin böyük qardaşı Kiçık bəy və digər bəzi içkilər du­rur­­dular. Sultan Əhməd Qaravul və Qoç bəy böyük və kiçık qardaşları ilə bir­­likdə sol qolda dayanmışdılar. Qasım bəy [Koçin] mərkəzdə mənim ya­nım­­da idi. Önçü olaraq da Qənbər Əli və digər bəzi içkilər vardı.

Xubanın cənub-şərqində və ondan bir şəri məsafədə yerləşən Saka adlı kəndə varmışdıq, düşmən də adamlarını nizamlayaraq Xuban kəndindən bi­zə qarşı çıxdı. Biz daha sürətli yürüdük. Hər ehtimala qarşı qalxanlı piya­dalar da düzənlənmişdi, lakin düşmənlə qarşılaşanda onlar çox geridə qal­mışdılar. Allahın inayəti ilə onla­ra heç bir ehtiyac qalmadı.

Ordular qarşılaşınca ilk öncə bizim sol qoldakı adamlarımız onların sağ qo­lun­da­kılarla çarpışdılar. Xoca Kəlan bəyin böyük qardaşı Kiçık bəy orada yaxşı qı­lınc çaldı. Ondan sonra Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi) çar­pışdı. Düşmən bu qə­dərlə yetinərək müqavimət göstərmədən qaçdı. Sağ qol və önçü birliklərimizə üz-üzə sa­vaşma sırası gəlmədi. Bir çox igidlərini əsir edərək gətirdilər. Başlarının kəsilməsi əmr edildi.

Bizim bəylərdən Qasım bəy ilə Əli Dost, bilxassə Əli Dost artıq ehti­yatlı davranaraq təqib qüv­və­lərinin (70 b) uzağa göndərilməsini uyğun gör­mə­dilər və bu üzdən də adam­ların çoxu ələ keçirilə bilmədi. Biz də Xuban kəndinə endik. Bu mə­nim elə­diyim ilk meydan müharibəsi idi. Tanrı təala öz fəzli və kə­rəmi ilə bizə zə­fər nəsib etdi, bunu uğur saydıq.

Ertəsi gün sabah olar-olmaz anamın nənəsi Şah Sultan bəyim Əndica­na gəldi. Niyyəti əgər Cahangir ələ düşmüşsə, rica edib onu qurtarmaq idi.

ORDUNUN İKİ SU ARASI DEYİLƏN YERDƏ QIŞLAMASI
Qış yaxınlaşdığı üçün ovada ərzaq qalmamışdı. Bu üzdən də Özgənd üzərinə yürü­məyi uyğun görməyərək Əndicana döndük. Bir neçə gün sonra danışıb buna qərar verildi: Əndicanda qışlamağımızdan düşmənə heç bir zə­rər və ziyan gəlməz. Bəlkə də oğurluq və qazaxlıq edərək daha da güclənər. Elə bir yerdə qışlamaq la­zımdır ki, həm əsgər ərzaqsızlıqdan sıxıntıya düş­məsin, həm də düşmən özünü mü­hasirə olunmuş kimi hiss etsin. Beləcə, iki su arasıı da dedikləri Ribatək-Örçümdə Ərmiyan və Nuşab civarında (7l a) qışlamaq niyyətilə Əndicandan bu kəndlərin civarına gəlib qışlaq düzəltdik.

Oralarda yaxşı ov yerləri var. Aylamış çayının yaxınındakı sıx or­man­lar­da maral və qaban çoxdur. Kolluqlarda qırqovul və dovşan boldur. Tə­pəli yerlə­rdə tülkü çoxdur və deşiklərdə olurlar. Bunlar digər yerlərdəki­lə­rə nə­zərən daha sü­rətli­dirlər. Bu qışlaqda ikən hər iki-üç gündə bir ova çıxırdım. Böyük kolluqlarda dolaşıb maral ovlayırdıq, kiçık kolluqlarda da­irə yara­daraq hərəkət edir, quş və ox­la qırqovul ovlayırdıq. Buranın qırqo­vulu çox kök olur. Bizim o qışlaqda oldu­ğu­muz dönəmdə qırqovul əti çox bol idi.

Bu qışlaqda olduğumuz günlərdə təzəcə bəy rütbəsi verdiyim Xuda­verdi Tuğ­çu iki-üç dəfə hücum edib Tənbəlin çapulçularını yendi və baş­larını kəsib gətir­di. Əndican və Oş civarında da bizim çapulçu igidlərimiz hiylə ilə durmadan hü­cum edib düşmənin atlarını sürüb gətirir, adamlarını öl­dürür­dü­lər. Əgər bütün qışı o qışlaqda keçirsək (7l b) düşmənin yaza qə­dər heç bir savaşa girmədən məğlub olma ehtimalı çox yüksək idi.

Tam bu şəkildə düşmənin qüvvəsini qırıb aciz hala saldığımız zaman Qən­bər Əli vilayətinə getmək üçün izin istədi. Vəziyyəti nəzərə alaraq nə qədər mane olmağa çalışsaq da daha ziyadə cəhalət göstərdi. Qəribə yüngül və düşüncəsiz bir adam idi. İzin verməyə məcbur olduq. Əvvəlcə vilayəti Xo­cənddi. Əndican son dəfə alınanda İsfəra ilə Kəndi-Badam da ona veril­mişdi. Bizim bəylər arasında ən çox vilayəti və ən çox adamı olan adam Qən­­­bər Əli idi, heç kimin vilayəti və adamı onunku qədər deyildi.

Qırx-əlli gündür o qışlaqda idik. Qənbər Əliyə izin verldiyimiz üçün di­­gər bə­zi əsgərlərə də izin verdik. Ən axırda özümüz də Əndicana qayıtdıq.
SULTAN MAHMUD XANIN

ƏHMƏD TƏNBƏLƏ YARDIM GÖNDƏRMƏSİ
Qışlaqda və Əndicanda olduğumuz zaman Tənbəlin adamları durma­dan Daş­­kəndə xanın hüzuruna gedib gəlirdilər. Xanın oğlu Sultan Məhəm­mə­din [Xa­ni­kə] bəy-atakəsi və xanın ən sevimli bəylərindən olan Əhməd bəy Tən­bəlin doğ­­ma əmisi idı. Xanın eşik ağası olan Bəy Tilbə isə Tənbəlin doğma böyük qardaşı i­di. Axırda Tənbələ yardım göndərməsi üçün xanı dilə tutdular. Hələ yardım gəl­mə­dən (72 a) Bəy Tilbə köçünü və ailəsini Daş­kənddə qoyub kiçık qardaşı Tənbələ qoşuldu. Bəy Tilbə anadan olandan bəri Moğolistandaydı və moğollar arasın­da bö­­yümüşdü. Vilayətlərə girmir və vi­layətlərin padşahlarına xidmət etmırdı; yalnız xanlara xidmət etmişdi.

Bu zaman qəribə bir hadisə oldu. Qasım Əcəb müvəqqəti olaraq Ax­si­də idi. Bir dəstə yağmacını təqib edərək onların arxalarından çıxıb Biçrata (Bxirata) üzə­rindən Xocənd çayını keçərkən təsadüfən Tənbəlin çoxsaylı bir dəstəsinə rast gəldi və ələ keçirildi.

Tənbəl bizim əsgərin dağılmış olduğunu eşidən kimi -zatən böyük qar­­daşı da xan ilə qərarlaşdıraraq gəlmiş və köməyin gələcəyi də bəlli ol­muşdu- Öz­gənddən hərəkət edib iki su arasına gəldi. Bu əsnada Kasandan gələn xəbərlərə görə, xanın Tənbələ kömək üçün Əhməd bəylə birlikdə Sul­tanım deyə bilinən oğlu Sul­tan Məhəmməd Xanikəni göndərdiyi və onlara beş-altı min əsgər verdiyi anlaşıldı. Bunlar Arça-Kənd yoluyla gələrək Ka­sa­nı mühasirə etmişdilər.

Biz də uzaqdakı adamlarımızı gözləmədən mövcud adamlarımızla və qışın şiddət­li soyuğunda Allaha təvəkkül edərək Əndicandan (72 b) qalxdıq və Bənd-Salar yo­luyla dərhal Sultanım ilə Əhməd bəyin üzərinə hərəkət et­dik: Gecə bo­yunca heç bir yerdə durmadan yürüyərək sabah tezdən Axsiyə endik. O axşam elə şiddətli soyuq vardı ki, bəzi adamların əl-ayağı dondu, bir çoxlarının da qulaqları alma kimi qabarmışdı. Axsidə də dur­ma­dıq və Qa­sım Əcəbin yerinə müvəqqəti ola­raq Ya­rək Tağayini qoyub Kasan üzəri­nə yürüdük. Kasana bir şəri məsafə qalan­da Əhməd bəyin gəlişimizi xəbər alaraq Sultanım ilə birlikdə nizamsız şəkildə dərhal ge­ri qayıtdığı ba­rədə xə­bər gəldi.

Bu zaman Tənbəl bizim hərəkət etdiyimizi eşitmiş və qardaşına yar­dım üçün sürətlə gəlirmiş. Axşama doğru Tənbəlin qaraltısı Nevkənd tərəf­dən göründü. Qar­daşının belə asanca getməsinə və bizim də bu qədər çabuq gəlməmizə şaşırıb qaldı.

Biz «Bunu Allah belə rast gətirdi. Atları çox rulmuşdur. İndi üstünə yü­rü­sək və Allah rast gətirsə, heç biri qurtulmaz» dedik. Amma Veys Lağari və bəziləri «Artıq çox gecdir. Bugün olmasa belə sabah (73 a) haraya ge­dərlər ki. Sabah tezdən harada olsa taparıq» dedilər və hücum etməyi uyğun görmədilər. Beləcə, qapıya qədər gələn düşmən heç bir zərərə uğramadan qurtuldu. «Qapıda­kını qapmasan, qarıyıncaya qədər qayğırarsan (peşman olarsan)» deyə bir atasözü var­dır.

Karha ra bavəqti bayəd cust,

Kari bevəqt süst başəd, süst!¹

İşləri vaxtında görmək lazımdır,

Vaxtsız görülən iş süst olar,süst.

Düşmən də bu fürsəti qənimət bilib gecə heç bir yerdə dayanmadan çəkilib sa­baha qədər Ərxiyan kurqanına girmişdi. Ertəsi gün onların üstünə yürüdük, am­ma tapa bilmədik, arxalarından gedib Ərxiyan kurqanını yaxın­dan mühasirəyə al­mağı da uyğun gör­mədik. Gəlib bir şəri məsafədəki Qəz­nə-Nəmənqana endik. Be­ləcə, otuz-qırx gün biz o yurdda, Tənbəl isə Ərxi­yan kurqanında qaldı.

Əsgərlər kiçık birliklər halında oraya gedib və ya oradan gəlib ara yol­da ox atı­şaraq geri dönürdülər. Bir dəfə düşmən gecə basqını təşkil elədi və ordugahın dı­şın­dan bir az ox atıb geri qayıtdı. Ordugah ətrafında xəndək qa­zıb ağac maneələr qoymaq surətilə ehtiyat tədbirləri alınmışdı. Heç nə edə bilmədilər.

Biz bu yurdda ikən Qənbər Əli iki-üç dəfə (73 b) inciyərək vilayətinə get­mək istə­di. Hətta bir dəfə özbaşına hərəkətə keçib yola belə çıxmışdı. Bə­zi bəyləri göndərərək çətinliklə geri qaytardıq.

Bu əsnada Seyid Yusif Məcəmi Sultan Əhməd Tənbələ adam göndə­rib onun tərəfinə keçdi. Əndicanın dağ ətəklərində Uyğur və Məcəm deyilən iki dağ ətəyi vardır. Seyid Yusif Məcəmi bunların rəislərindən idi. Sonralar qapımda tanıman¹ olmuşdu. İşi rəislikdən keçmişdi, bəylik iddiasındaydı, la­kin heç kim onu bəy elə­mirdi. Çox münafiq və səbatsız bir hərif idi. Əndi­canı alandan bu tarixə qədər iki- üç dəfə mənə qatılaraq Tənbələ düşmən olduğu kimi, iki-üç dəfə də Tənbəllə bir­lə­şərək mənə düşmən olmuşdu. Son düşmənliyi də bu idi. Yanında xeyli el, ulus və aymaq vardı. Tənbələ qoşul­ma­sın deyə yolda yaxalamaq üçün hərəkətə keç­dik.

Ertəsi gün Bişxaran civarına gəldik. Lakin Bişxaran kurqanına Tən­bəlin adamla­rı girmişmiş. Bizim axınçı (ilqar) bəyləri Əli Dərviş bəy ilə böyük və kiçık qardaşlarıyla birlikdə Qoç bəy Bişxaran qapısında onlarla yaxşı döyüşdülər. Bunlar arasında böyük və kiçık qardaşları ilə birlikdə Qoç bəy (74 a) xüsusilə yaxşı dö­yüşdü; bir çox önəmli işi onlar gördü. Bişxa­ranın bir şəri məsafəsində yüksək bir yerə endik. Tənbəl də yanına Cahan­giri alaraq Bişxaran kurqanının arxasına endi.

Üç-dörd gün sonra bizə müxalif bəylər -Əli Dost, Qənbər Əli Sallax ilə on­lara tabe və birlikdə olanlar- sülh barədə danışmağa başladılar. Mənim, nə də mə­nə candan bağlı adamların bu sülh haqqında nə bilgiləri, nə də xə­bərləri vardı və biz buna heç razı deyildik. Amma bu iki hərif bizim iki bö­yük bəyimiz olduğu üçün bun­ların sözünə qulaq asmayaraq sülh bağla­ma­ya­cağımız təqdirdə onlardan nə de­sən gözləmək mümkündü.

Məcburən belə bir sülh bağlandı: Xocənd çayının Axsi tərəfindəki vi­la­yətlər Cahangirə, Əndican tərəfindəki vilayətlərsə mənə aid olacaq, köç­lə­rini götürdük­dən sonra Ozgəndi bizim divana təhvil verəcəklər. Vilayətlər haqqında uzlaşılıb mənimlə Cahangir Mirzə arasında ittifaq bağlandıqdan sonra birlikdə Səmərqənd üzərinə yürüyəcəyik və Səmərqənd taxtı əldə edi­lincə, Əndican Cahangir Mirzəyə (74 b) veriləcəkdi. Bunlara qərar verildi. Cahangir ilə Tənbəl ertəsi sabah rəcəb ayı­nın [=1500 fevral] sonlarında gə­lib mənə bağlılıqlarını bildirdilər. Bu qərar üzərinə əhd və şərtlər bağlandı. Cahangir Mirzənin Axsi tərəfinə getməsinə izin verərək mən də Əndicana qa­­yıtdım.

Əndicana gəldikdən sonra Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil və digər əsirlə­rin ha­mısı sərbəst buraxılaraq xələt geydirilib getmələrinə izin verildi. Onlar da öz tərəf­lərində əsir olan bəy və içkiləri, Tağayi bəy, Məhəmməd Dost, Mirşah Koçin, Seydi bəy, Qasım Əcəb, Mir Veys və Mirim Di­van başda ol­maq üzərə sərbəst buraxıb gön­dərdilər.

Əndicana gəldikdən sonra Əli Dostun xasiyyəti tamamilə dəyişdi. Mə­nimlə birlikdə qazaxlıqlarda və çətinliklərdə olan adamlara pis rəftar etməyə başladı. Ön­cə Xəlifəni [Nizaməddin Əli Barlas] qovdu. Ondan sonra İbra­him Sarunu və Veys La­ğarini günahsız və səbəbsiz yerə tutdurub mallarını yağ­ma­latdırdı və vilayətlə­rin­dən uzaqlaşdırdı. Qasım bəylə də öcəşdi. Gö­rünüşdə buna səbəb olaraq İbrahim və Xəlifənin Xoca [Mövlana] qazının tə­rəfdarları olduğunu və ondan intiqam almaq eh­timalının olduğunu söyləyir­di. Oğlu Məhəmməd Dost da özünü padşah kimi (75 a) aparırdı, söhbət, ziyafət, divan və ehtişamda sultanlar kimi hərəkət etməyə baş­lamışdı. Bun­lar Tənbələ arxalanaraq belə hərəkət etdilər. Məndə isə onların bu məq­­bul olmayan hərəkətlərinin qarşısını alacaq güc yox idi. Tənbəl kimi bir düş­mən bun­ları himayə etdiyi üçün canları nə istəsə eləyirdilər. Çox həssas bir dövr idi, etiraz etmə imkanı yoxdu. O günlərdə bu ata-oğulun zor­balı­ğın­dan çox əziyyət çək­dik.