ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

                            

 

 

ZƏHĠRƏDDĠN MƏHƏMMƏD BABUR 

                        

                    

 

                

 

 

                                                         

BABURNAMƏ 

 

2-ci nəĢr 

                                                   

   

 

BAKI – 2011 

 

 

 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

2 

Azərbaycn Milli Elmlər Akademiyası  

Folklor Ġnstitutu Elmi ġurasının  

qərarı ilə çap olunur 

 

 

 

Çağatayca, türkcə və rusca 

nəşrlərindən çevirən, 

ön sözün, qeydlərin və izahların müəllifi: 

Ramiz ƏSKƏR 

 

 

Redaktoru: 

Prof. Dr. Hüseyn ĠSMAYILOV 

 

 

 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR. BABURNAMƏ.  

Bakı, Nurlan, 2011, 424 s. 

 

Böyük  türk  hökmdarı  və  dövlət  xadimi,  ümumtürk  ədəbiyyatının  görkəmli 

nümayəndəsi  Qazi  Zəhirəddin  Məhəmməd  Baburun  (1482-1530)  «Baburnamə» 

əsəri türk və islam ədəbiyyatında memuar janrında yazılmış ilk əsərdir. Müəllif bu-

rada öz keşməkeşli həyatını qələmə almış, Mərkəzi Asiyanın, Əfqanıstanın və Hin-

distanın  tarixinə,  mədəniyyətinə,  etnoqrafiyasına,  flora  və  faunasına  dair  qiymətli 

məlumatlar vermişdir. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ildə İstanbulda TürkSOY tə-

rəfindən təşkil olunan «Türk Ləhcələri Arasında Uyğunlaşdırma Çalışmalarının Bu-

günkü  Durumu  və  Qarşılaşılan  Problemlər»  mövzusunda  Beynəlxalq  simpoziumun 

tövsiyələrinə və yekun bəyannaməsinə uyğun olaraq nəşr edilir. 

 

 

 

 

ĠSBN: 978-9952-29-041-7 

        



 Ramiz Əskər

 



 Folklor Ġnstitutu

 

 

 

 

 

 

 

 

BABURNAMƏ 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

QAZĠ ZƏHĠRƏDDĠN MƏHƏMMƏD BABUR: 

HƏYATI, ġƏXSĠYYƏTĠ VƏ ƏSƏRLƏRĠ

1

 

 

          «Bütün  Şərq  fatehlərindən  fərqli  olaraq  o  çox-çox  insan-

pərvər idi... Adamlar onun barəsində başqa mənada nə düşünür-

lərsə  düşünsünlər,  biz  bu  böyük  qəlbli  və  ünsiyyətcil  nəhəngə 

dərin rəğbətlə yanaşmaqdan başqa onun haqqında heç nə düşünə 

bilmərik».  

B.N.Morlend. 

  «Müsəlman Hindistanının aqrar sistemi» kitabından. 

 

Məlum  olduğu  kimi,  dünyanın  ən  zəngin,  köklü  dillərindən  biri  olan 

türk  dili  üç  böyük  qrupa  –  oğuz,  qıpçaq  və  qarluq  qruplarına  ayrılır.  Hər 

qrup da öz tarixi inkişaf mərhələsindən asılı olaraq özlüyündə bir neçə qola 

bölünür. Məsələn, qarluq qrupuna hazırda özbək, uyğur, sarı uyğur, salar və 

sair  dillər  daxildir.  Vaxtilə  mövcud  olmuş  qaraxani  və  çağatay  dilləri  isə 

qarluq  türkcəsinin  tarixi  etaplarıdır.  Üstəlik,  bu  dillərdə  zəngin  ədəbiyyat 

yaranmışdır. Qaraxani dönəmində Mahmud Kaşğari «Divanü lüğat-it-türk»ü, 

Yusif  Balasağunlu  isə  «Qutadğu  bilig»i  yazmışdır.  Bunlar  ortaq  türk  ədə-

biyyatının və türk dünyasının təməl əsərləridir. Çağataycada da türklük üçün 

böyük önəm daşıyan əsərlər qələmə alınmışdır.     

XX  əsrdə  qardaş  Türkiyənin  humanitar  elmlər  sahəsində  yetirdiyi  ən 

böyük  şəxsiyyət  olan  ordinarius  professor  Məhmət  Fuad  Köprülü  çağatay 

türkcəsini  «Monqol istilasından sonra Çingizin övladları tərəfindən qurulan 

çağatay,  elxani  və  Altın  Ordu  imperatorluqlarının  mədəni  mərkəzlərində 

XIII-XIV əsrlərdə inkişaf edən və teymurilər dövründə, bilxassə XV əsrdə, 

klassik  bir  mahiyyət  alaraq  zəngin  bir  ədəbiyyat  yaradan  ədəbi  Orta  Asiya 

ləhcəsi»  kimi  səciyyələndirmişdir.  Türkcənin  bu  qolunda  Şəkkaki,  Lütfi, 

Ətai, Xocəndi, Sarayi, Xarəzmi, Hüseyn Bayqara, Qütbi, Əlişir Nəvai, Bay-

ram xan, Əbülqazi Bahadır xan və onlarca qələm sahibi ölməz əsərlər yarat-

                                                           

1

 Bu ön söz bizim Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2011, 

328  s.  kitabına  yazdığımız  ön  sözün  genişləndirilmiş  variantıdır.  Burada  Baburun  poetik 

yaradıcılığından  bəhs  edən  qismlər  çıxarılmış,  yerinə  «Baburnamə»  əsərinin  məziyyətləri 

haqqında düşüncələr və təhlillər əlavə edilmişdir.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

4 

mışlar.  Bunların  arasında  şanlı  türk  hökmdarı  və  dövlət  xadimi,  baburilər 

dövlətinin və ya Böyük Moğol imperiyasının banisi, şair, nasir, tarixçi, coğ-

rafiyaçı,  etnoqraf,  ensiklopedik  zəka  sahibi  Qazi  Zəhirəddin  Məhəmməd 

Babur şahın xüsusi yeri var.         

Babur 14 fevral 1483-cü ildə Əndicanda anadan olmuşdur.  Onun atası, 

Fərqanə  hakimi  Ömər  Şeyx  Mirzə  böyük  Əmir  Teymurun  nəticəsi,  anası 

Qutlu(ğ)  Nigar  xanım  isə  Çingiz  xanın  on  dördüncü  nəsildən  törəməsi  idi. 

Babur anadan olanda Ömər Şeyx Mirzə Səmərqəndə məşhur sufi şair Xoca 

Nəsrəddin  Übeydullah  Əhrarın  yanına  gələrək  körpəyə  ad  qoymasını  xahiş 

etmişdir. O,  əvvəlcə «Zəhirəddin Məhəmməd» adını təklif etmiş, sonra bir 

az  düşünərək  «Bu  ad  tələffüz  baxımında  avam  dili  üçün  ağırdır,  qoy  onlar 

«Babur  Mirzə»  desinlər»  demişdir.  Babur  sözü  əski  türkcədə  bəbir,  pələng 

mənasına gəlir. 

 Baburun  anası  Qutlu  Nigar  xanım  Sultan  Mahmudun  böyük  bacısı, 

Monqolustan xanı Yunusun qızı idi.  Babur ana nənəsi İsən Dövlət bəyimin 

yanında  böyümüş,  ondan  tərbiyə  almışdır.  Bu  qadın  bütün  Orta  Asiyada 

qeyrətli, ağıllı bir şəxs kimi məşhur idi. Bir dəfə əri ilə birlikdə düşmənə əsir 

düşəndə  şahzadələrdən  biri  ona  təcavüz  etmək  istəmiş,  İsən  Dövlət  bəyim 

kənizlərinin köməyi ilə harın şahzadəni öldürərək meyidini sarayın həyətinə 

tullamışdı. Səhər məsələ məlum olanda o, hamının hüzurunda belə demişdi: 

«Bu  adam  şəriəti  pozaraq  mənim  namusuma  toxunmaq  istədi,  mən  də  onu 

öldürdüm.  Buna  görə  bir  suçum  varsa,  çəkməyə  hazıram».  Öldürülən  şah-

zadənin atası dərin xəcalət hissi keçirərək bəyimin günahkar olmadığını bil-

dirmiş və bütün əsirləri azad etmişdi. 

Dövlət idarəçiliyini öyrənməsi üçün atası Baburu hələ on yaşında ikən 

Əndicana vali təyin edir. Bundan iki il sonra bir qəza nəticəsində, daha doğ-

rusu,  Axsi  qalasında  uçurumun  üstündə  göyərçinləri  seyr  edərkən  müvazi-

nətini itirərək uçuruma yuvarlanan Ömər Şeyx Mirzə həlak olur və Babur 12 

iyun 1494-cü ildə 12 yaşında Fərqanə taxtına çıxır.  

Həmin dövrdə Orta Asiyada və civarında siyasi mənzərə belə idi: Sə-

mərqənddə  Baburun  əmisi  Sultan  Əhməd  Mirzə,  Hisarda  və  Bədəxşanda 

dayısı Sultan Mahmud Mirzə, Monqolustanda babası Yunus xan, Kabildə II 

Uluğ bəy Mirzə, Heratda Hüseyn Bayqara hökm sürürdü. Qızılbaşların ba-

şında  Şah  İsmayıl  Xətai,  özbəklərin  başında  Şeybani  xan  dururdu.  Hindis-

tanda isə  hər vilayətdə,  hətta hər şəhərdə bir mirzə  (bu söz  əmirzadə  sözü-

nün  qısaldılmış  variantı  olub,  əsasən,  Əmir  Teymurun  törəmələrinə  şamil 

edilirdi), xan və ya bir racə hakim idi.    

Babur  hökmdar  olduqdan  qısa  bir  müddət  sonra  taxtını  əmisindən  və 

dayısından qorumaq məcburiyyətində  qalır. Ağlı-fərasəti və ətrafındakı  ya-

xın adamlarının köməyi sayəsində əmisi ilə dil tapır, Kasan bölgəsini dayı-

sına  güzəştə  getməklə  təhlükəni  sovuşdurur.  Yavaş-yavaş  güclənən  Babur 

BABURNAMƏ 

 

5 

1497-ci  ildə  Səmərqəndi  alır.  Ancaq  ağır  xəstələndiyi  üçün  uzun  müddət 

burada fəaliyyətsiz qalır, ətrafındakı  bəylər onu tərk edirlər. Bu  yetməzmiş 

kimi,  Baburun  ən  inandığı  bəylərindən  biri,  Axsi  qalasının  komendantı 

Uzun Həsən (Ağqoyunlu Uzun Həsənlə qarışdırmamalı) başqa bəylərlə əlbir 

olub  «Babur,  ağır  xəstədir,  dili  tutulub,  ağzına  pambıqla  su  damızdırırlar» 

deyə şayiələr yayaraq Əndicanı mühasirəyə alır. Bunu eşidən Babur əmrin-

dəki  250  nəfərlik  dəstə  ilə  Əndicana  üz  tutur,  lakin  şəhərin  ələ  keçdiyini 

öyrənərək Xocəndə gəlib dayısına sığınır. Onun köməyi ilə Axsi və Əndica-

nı geri almağa çalışsa da, bundan bir şey çıxmır. Yalnız 15 ay sonra Əndica-

nı qurtarmağa müvəffəq olur. Bu arada 12 yaşından bəri nişanlı olduğu, la-

kin bacı gözü ilə baxdığı əmisi qızı (Sultan Əhməd Mirzənin qızı) Ayşə bə-

yimlə evlənməli olur. Bu evlilik uzun sürmür, Ayşə bəyim bir il sonra onu 

tərk edir.  

Taxta çıxdığı vaxtdan bəri Hüseyn Bayqaranın bəyləri ilə savaşan Ba-

bur bu dəfə rəqiblərin ən təhlükəlisi olan Şeybani xanla üz-üzə gəlir. 1501-

ci  ilin  yayında  Səripul  müharibəsində  ona  məğlub  olub  Səmərqəndə  qaçır. 

Şeybani xan bu dəfə Səmərqəndi mühasirəyə alır və tutur. Babur şəhəri tərk 

edir, ancaq bacısı Xanzadə bəyim Şeybaninin əlinə düşür, xan onunla evlə-

nir. Bəxti gətirməyən və hər şeyini itirən gənc Babur yanındakı bir neçə nə-

fərlə  ac-susuz  vəziyyətdə  dağlarda,  düzlərdə  dolaşır,  axırda  payi-piyada 

Daşkəndə gələrək yenə dayısı Sultan Mahmud Mirzəyə sığınır. Bu sıralarda 

onun  digər  dayısı  Əhməd  xan  Monqolustandan  Daşkəndə  gəlir.  İki  qardaş 

Fərqanəni  tutmaq  üçün  ona  dəstək  verir.  Babur  bəzi  yerləri  ələ  keçirərək 

Əndicana  yaxınlaşır,  qoşunla  dincəldiyi  zaman  qəfildən  basqına  uğrayır, 

çoxlu itkiyə məruz qalır, özü isə Əndican bəyi Əhməd Tənbəlin qılınc zər-

bəsilə başından ağır yaralanır, səkkiz yaxın adamı ilə birlikdə qaçıb qurtulur. 

Sonra  onlardan  ayrılaraq,  yolboyu  xarabalıqlarda  gizlənə-gizlənə  bir  təhər 

dayılarının yanına qayıda bilir.   

Şeybani xan Babura və dayılarına qarşı mübarizəni davam etdirir, on-

ları ağır məğlubiyyətə uğradır. Babur bu dəfə Fərqanənin cənubundakı dağ-

lara qaçır. Uzun müddət burada ağır şəraitdə ac-yalavac qalır, nəhayət, Xo-

rasana Hüseyn  Bayqaranın  yanına  getmək üçün  əksəriyyəti qadınlardan və 

uşaqlardan ibarət olan 250 nəfərlik qafilə ilə 1504-cü ilin iyun ayında yola 

çıxır.    

Qunduz hökmdarı Xosrov şahın ərazisindən keçərkən xalq iki ulu xa-

qanın  törəməsini  böyük  sevgi  ilə  qarşılayır,  şahın  qardaşı  Baqi  Çağanyani 

başda olmaqla bir çox adam ona qoşulur. Qısa müddətdə Baburun ətrafında 

böyük bir ordu toplanır. Babur istiqaməti dəyişdirərək bu dəfə Xorasana de-

yil, Hindiquş dağlarını keçib Kabilə üz tutur. Qan tökmədən Müqim Arğun-

dan şəhəri alır və 1506-cı ildə özünü Kabil şahı elan edir. Həmin il Heratda 

çox sevdiyi Mahım bəyimlə evlənir. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

6 

Şah  İsmayıl  Xətai  1510-cu  ildə  Şeybani  xanı  öldürür.  Ən  əsas  düş-

mənlərindən birinin aradan çıxması ilə Babur şah əski torpaqlarını, yəni ata 

mülkü Mavəraünnəhri yenidən ələ keçirmək fikrinə düşür. Ona görə Şah İs-

mayılla  müqavilə  bağlayır,  onun  adına  xütbə  oxutdurur  və  sikkə  kəsdirir. 

Lakin sünni əhali Baburun bu hərəkətini bəyənmir. Xətainin hərbi qüvvələ-

rinin yardımı ilə Hisarı, Buxaranı və Səmərqəndi ələ keçirən Babur osmanlı-

səfəvi savaşı ilə əlaqədar Şah İsmayılın öz qoşununu geri çağırması üzündən 

tutduğu  torpaqları  yenidən  itirir.  Xətainin  Çaldıran  savaşında  osmanlılara 

məğlub olması Baburun bütün ümidlərini puça çıxarır. Çarəsiz qalan Babur 

dörd illik fasilədən sonra Kabilə geri qayıdır və bütün diqqətini bu coğrafi-

yaya yönəldir. 1519-cu ildə siyasi məqsədlərlə Şah Mənsurun qızı Bibi Mü-

barəkə-Əfqani Ağaçə ilə evlənir.     

Babur  şah  1519-26-ci  illərdə  Hindistana beş  dəfə  yürüş  edir. Pəncabı 

(1519/20), Qəndahar (1522), Lahor (1523), Dehli və Aqra (1526) şəhərlərini 

ələ keçirir. Nəticədə Əfqanıstanı, Bəlucistanı və şimali Hindistanı öz hökm-

ranlığı altına alaraq Böyük moğollar imperiyasının təməlini qoyur.  

Hindistanda  iki  əsas  rəqibindən  biri  olan  İbrahim  Ludini  Panipat  ya-

xınlığında məğlub edərək 5 may 1526-cı ildə Dehlini tutan Babur raçputla-

rın başçısı Rana Sanka ilə vuruşur və 16 may 1527-ci ildə onun qoşunlarını 

Kanvanda darmadağın edir. Bu savaşdan sonra «Qazi» ünvanını alır. Babur 

1527-29-cu  illərdə  öz  nəzarətindəki  yerlərdə  üsyanları  yatıraraq,  müstəqil 

knyazlıqların çoxunu məhv edir, axırda Qanq çayını keçərək benqal hökm-

darını yenir və 24 iyun 1529-cu ildə Aqra şəhərinə qayıdır.  

Uşaqlığından bəri ağır xəstələliklər keçirən, xüsusilə də bataqlıq qız-

dırmasından  əziyyət  çəkən  Baburun  səhhəti  ciddi  şəkildə  pozulur.  Onu  bir 

dəfə  zəhərləyirlər.  İbrahim  Ludinin  anası  tərəfindən  aşpaz  Əhmədin  əli  ilə 

verilən ağının təsiri nəticəsində Baburun vəziyyəti gündən-günə ağırlaşır.  

Baburun qızı Gülbədən bəyim özünün «Hümayunnamə» adlı kitabın-

da  atasının  həyatının  son  aylarını  müfəssəl  şəkildə  təsvir  etmişdir.  Onun 

yazdığına  görə,  şahzadə  Hümayunun  çox  ağır  şəkildə  xəstələnməsi  Babura 

öz dərdini unutdurur. O, xüsusi bir ayinə əməl edərək oğlunun yatağı başına 

üç dəfə dolanır, Hümayunun xəstəliyini öz üzərinə götürdüyünü bildirir, bu-

nu  gerçəkləşdirməyi  sidq-ürəklə  Allahdan  niyaz  edir.  Tezliklə  Hümayunun 

vəziyyəti yaxşılaşır və o, tamamilə sağalır. Əvəzində Baburun xəstəliyi get-

dikcə şiddətlənir. Bu dünyadan köçəcəyini anlayan Babur övladlarını (oğul-

ları  Hümayun,  Kamran,  Əskəri  və  Hindal  mirzələri,  qızları  Gülrəng,  Gül-

çöhrə  və  Gülbədən  bəyimləri),  bəylərini  və  sərkərdələrini  yanına  çağırır. 

Hamının hüzurunda böyük oğlu Hümayunu padşah təyin edir, elə həmin gün 

– 26 dekabr 1530-cu ildə 48 yaşında əbədiyyətə qovuşur. Aqrada dəfn olu-

nur, sonralar vəsiyyətinə uyğun olaraq qəbri Kabilə köçürülür. 1646-cı ildə 

BABURNAMƏ 

 

7 

baburilər sülaləsinin üzvlərindən biri olan Cahan şah onun Baği-Babur adlı 

bağda yerləşən qəbri üzərində bir məqbərə tikdirir. 

Burada Babur tərəfindən qurulan, tarixi ədəbiyyatda Baburilər, Böyük 

moğollar  və  ya  Gürganilər  dövləti  adlandırılan  imperiyanın  sonrakı  tarixi 

haqqında  da  qısa  məlumat  vermək  istəyirik.  Baburdan  sonra  onun  böyük 

oğlu 22 yaşlı Hümayun 1530-cu ildə taxta çıxmış, lakin 1540-cı ildə qardaş-

ları  ilə  girişdiyi  iqtidar  mübarizəsində  məğlub  olaraq  Səfəvilərə  sığınmış, 

yalnız  1555-ci  ildə  onların  köməyi  ilə  Dehlini  alaraq  hökmdar  olmuşdur. 

Onun yerinə keçən Əkbər şah 50 il hakimiyyətdə qalmış (1556-1605), Hin-

distan yarımadasının böyük bir qismini istila etmiş, ölkəsinin mədəni və iq-

tisadi yüksəlişinə nail olmuş, Osmanlılar, Səfəvilər, özbəklər və portuqaliya-

lılarla siyasi əlaqələr qurmuşdur. Onun oğlu Səlim Cahangir şah dönəmində 

(1605-27) ingilislər Hindistana ayaq açmışlar. Cahan şahın hakimiyyəti illə-

rində  (1628-58)  ölkədə  mədəniyyət,  xüsusilə  memarlıq  sahəsində  böyük 

uğurlar qazanılmış, dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Tac-Mahal məq-

bərəsi  tikilmişdir.  Övrəngzib  Aləmgir  şah  dövründə  (1658-1707)  imperiya 

inkişaf  etsə  də,  ondan  sonra  tənəzzül,  daxili  çəkişmə,  taxt  qovğaları  və  üs-

yanlar  başlamışdır.  Şahi-Aləm  Bahadır  şah  (1707-12),  Cahangir  İskəndər 

şah (1712-13) və Fərrux şahın dövrü (1713-19) də sakit ötməmişdir. 1719-

cu ildə taxt üç dəfə əldən-ələ keçmiş, Rəfiütdərəcat şah və II Cahan şah qısa 

müddətə hökmdar olmuş, Məhəmməd şahın dövründə (1719-47) nisbi sakit-

lik bərpa edilsə də, Nadir şah Əfşarın 1739-cu ildə Dehlini tutması ilə ölkə 

yenidən  xaosa  sürüklənmişdir.  Əhməd  Bahadır  şah  (1747-53),  II  Aləmgir 

şah (1753-59) və III Aləm Şah (1759-1806) zamanı ingilislər çox fəallaşmış 

və  1766-cı  ildə  imzalanan  Allahabad  müqaviləsi  ilə  ölkənin  idarəsini  öz 

əllərinə keçirmişlər. II Əkbər şahın (1806-37) və II Bahadır şahın (1837-58) 

hakimiyyəti  formal  xarakter  daşımışdır.  1858-ci  ildə  Baburilər  səltənətinə 

son qoyulmuş, Hindistan rəsmən İngiltərənin müstəmləkəsi, 1877-ci ildə isə 

Viktoriya Hindistanın kraliçəsi elan edilmişdir.   

* * * 

Baburun bir hökmdar kimi möhtəşəm uğurlar qazanması bir sıra amil-

lərlə bağlıdır. Hər şeydən  əvvəl,  ulu  tanrının inayəti ilə hökmdara xas  olan 

bütün sifətlər onun şəxsində cəmləşmişdir. Bunlardan birincisi türk törəsinə 

uyğun olan ilahi mənşəli xarizmadır. Onun Çingiz xan və Əmir Teymur nəs-

linə mənsub olması türklərdə hökmdara bağlılıq duyğusu ilə birləşərək xalq-

da  Babura,  Baburda isə  özünə sarsılmaz bir inam  aşılamışdır. On  yaşından 

etibarən dövlət idarəçiliyi ilə məşğul olması, on iki yaşından taxt-tac sahibi 

olması  onun  bütöv  şəxsiyyət  kimi  yetişməsində,  xarakterinin  formalaşma-

sında mühüm rol oynamışdır. Buna fitrətdən sahib olduğu iti zəka, analitik 

ağıl, parlaq istedad da əlavə edilincə, ortaya düha səviyyəsində mükəmməl 

bir şəxsiyyət çıxmışdır. Uşaq ikən xüsusi saray tərbiyəsi dışında heç bir təh-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

8 

sil  almağa  vaxtı  olmayan  bir  insanın  elmin  müxtəlif  sahələrində  bu  qədər 

dərin bilik qazana bilməsi yalnız öz üzərində inadla və mütəmadi olaraq ça-

lışması ilə mümkün idi. Babur yürüşlər zamanı at üstündə, dincəldiyi zaman 

çadırında, arxayın vaxtlarda saraydakı kitabxanasında daima kitab oxumuş, 

yazı  yazmışdır.  Özünün  qeydlərinə  görə,  bir  dəfə  çadırında  yazı  yazmaqla 

məşğul  olarkən  qəfildən  gur  yağmur  yağmış  və  qopan  fırtına  çadırı  sovur-

muş, onun əlyazmaları və kitabları islanmışdır. Babur sabaha qədər yatma-

yaraq islaq səhifələri şam alovu ilə tək-tək qurutmuşdur.     

Hərb  sənətində  görkəmli  sərkərdə,  mahir  taktik  və  strateq,  qılınc  oy-

natmaqda, ox atmaqda, minicilikdə tayı-bərabəri olmayan cəngavər, memar-

lıq  və  peyzaj  memarlığı  sahəsində  gözəl  mütəxəssis,  botanika,  zoologiya, 

coğrafiya,  astronomiya  üzrə  heyrətli  dərəcədə  dərin  bilik  sahibi,  eyni  za-

manda gözəl şair, nasir, ədəbiyyatşünas, əruz nəzəriyyəçisi, tərcüməçi, mu-

siqişünas, bəstəkar, tarixçi və etnoqraf kimi şöhrət qazanmaq tarixdə çox az 

adama nəsib olmuşdur. 

Polad  iradəli  Babur  qorxu  nə  olduğunu  bilməmiş,  gözünü  budaqdan 

əsirgəməmiş, prinsiplərindən əsla vaz keçməmişdir. Düşmənin adı-sanı, hər-

bi qüdrəti qarşısında titrəməmiş, zəiflik göstərməmişdir. Mülkü, vilayətləri, 

torpaqları  bir  neçə  dəfə  əlindən  çıxsa  da,  onları  geri  qaytarmaq  uğrunda 

əzmlə  mübarizə  aparmışdır.  Üstəlik,  bütün  savaşlarda  komandan  olmaqla 

yanaşı bir əsgər kimi şəxsən iştirak etmiş, dəfələrlə yaralanmışdır. Bu hərə-

kət ordunu ruhlandırmış, onun şəxsiyyəti ətrafında bir əsrar haləsi yaratmış-

dır. Hətta bir  yürüşdə şiddətli qar fırtınasına  yaxalananda  yaxındakı mağa-

raya sığınmaq barədə israrlı təklifləri qəbul  etməmiş, hamı kimi  çuxur qa-

zaraq  qar  altında  gizlənmişdir.  Səfərlərdə  əsgərlərlə  bərabər  yemək  yemiş, 

bütün məhrumiyyət və məşəqqətlərə onlarla birlikdə qatlanmışdır. 

Baburun xalq və ordu tərəfindən səmimi şəkildə sevilməsinin bir səbə-

bi də bütün zəfərləri özünün deyil, əvvəl Allahın lütfü ilə, sonra da sərkər-

dələrin və əsgərlərin adı ilə bağlamasıdır. Babur ətrafındakı insanların kön-

lünü  fəth  etməyi  bacarmış,  hər  kəsin  məziyyətlərini,  xidmətlərini  layiqincə 

qiymətləndirmiş, bəzi silahdaşlarına şeirlər həsr etmiş, onları öymüşdür.  

Babur  ədalətli  bir  şah  kimi  haqsızlığa  qarşı  həmişə  barışmaz  olmuş, 

yağmaçılığı, talançılığı, çapovulçuluğu ölümlə cəzalandırmış, xalqın taxılını, 

mal-qarasını zorla əlindən alan əsgərləri dar ağacından asdırmışdır. Bir yerli 

təbəənin bir küpə yağını zəbt etdiyi üçün öz əsgərini ölüncəyə qədər şallaq-

latmışdır. Baburun bu xasiyyətindən xəbərsiz olan Şah İsmayıl Xətainin əs-

gərləri də eyni aqibətə uğramışlar. 

Babur öz ölkəsinin abadlığı üçün var qüvvəsi ilə çalışmışdır. Fəth et-

diyi ölkələrdə yeni yollar, su anbarları, bəndlər, körpülər, dini ibadət yerləri, 

hamamlar, saraylar, ictimai binalar inşa etdirmiş, bu qurğuların  bir qismini 

şəxsən özü layihələndirmiş, memarların və mühəndislərin çalışmalarına da-

BABURNAMƏ 

 

9 

im nəzarət etmiş, layihələri yoxlayaraq öz dəyərli məsləhət və göstərişlərini 

vermiş, bunların qısa müddətdə və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsinə çalışmış, 

interyer ve eksteryerlərin tərtibatına qədər hər şeylə maraqlanmışdır.  

Ticarət  yolları  üzərində  karvansaralar,  düşərgələr  tikdirmiş,  çeşmələr 

çəkdirmiş, quyular qazdırmış, yolçular üçün iaşə mərkəzləri, heyvanlar üçün 

yem  anbarları,  asayişi  və  təhlükəsizliyi  təmin  etmək  məqsədilə  indiki  mə-

nada  polis  məntəqələri  yaratmış,  məsafələri  göstərməklə  yol  işarələri  qoy-

durmuşdur. Onun əmri ilə Kabildən Aqraya qədər olan məsafə dəqiq ölçül-

müşdür.  Baburun  sayəsində  Hindistanda  memarlıqda  və  incəsənətdə  ortaq 

hind-türk (Orta Asiya) üslubu yaranmış, qarşılıqlı mədəni mübadilə baş ver-

mişdir. 

Babur şah yaşıllığa da xüsusi diqqət yetirmişdir. Gördüyü ekzotik bit-

kilərin və güllərin əkildiyi parkların və bağların planlaşdırılması zamanı Or-

ta Asiyadakı çarbağ sistemini tətbiq etmış, gözəl hovuzlar və fəvvarələr dü-

zəltdirmişdir. Məsələn, İbrahim Lodinin üzərində qələbə şərəfinə Kabil-bəxt 

adlanan nəhəng bir park saldırmışdır. Onun Zərəfşan, Baği-vəfa, Baği-səfa, 

Həşt-behişt  adı  verdiyi  bağlar  da  öz  qeyri-adi  gülləri  və  ağacları  ilə  seçil-

mişdir. Bunların əksəriyyəti əsrlərlə qorunaraq bugünə qədər gəlib çatmışdır. 

Baburun əmri ilə Orta Asiyadakı bəzi meyvələr, özəlliklə ən yaxşı qovun və 

üzüm  növləri  Hindistanda  da  becərilməyə  başlanmışdır.  Bu  ölkədə  indi  də 

ənquri-səmərqəndi adlı üzüm növü çox məşhurdur.  

Böyük siyasi xadim və alim Cəvahirləl Nehru Baburun bu fəaliyyətinə 

yüksək  qiymət  verərək  yazmışdır:  «Baburun  Hindistana  gəlməsi  ilə  böyük 

tərəqqi yarandı, yeni stimullar həyata, incəsənətə və memarlığa nəfəs verdi, 

mədəniyyətin  digər  sahələri  isə  qarşılıqlı  təmasa  keçdi.  Babur  valehedici 

şəxsiyyət idi, İntibah dövrünün tipik hökmdarı, cəsur, bacarıqlı insan idi, o, 

incəsənəti,  ədəbiyyatı  sevirdi,  həyatdan  zövq  almağı  xoşlayırdı».  Bu  fikri 

elə  həmin  dövrlərdə  Orta  Asiyada  və  Hindistanda  qələmə  alınmış  «Tarixi-

Rəşidi»,  «Hümayunnamə»,  «Tarixi-Hümayun  şah»,  «Əkbərnamə»,  «Təbə-

qəti-Əkbəri»,  «Tarixi-Fəriştə»,  «Cahangirnamə»  kimi  tarixi  qaynaqlarda 

göstərilən faktlar da təsdiq edir.            

Zəhirəddin  Məhəmməd  Babur  cəmiyyətin  bütün  təbəqələri  ilə  daim 

əlaqədə olmuşdur. Xüsusilə alimlərlə, şairlərlə, din adamları ilə tez-tez gö-

rüşmüşdür.  O,  Əlişir  Nəvai  və  digər  şairlər  haqqında  xoş  sözlər  söyləmiş, 

bir çox sevdiyi şairin və müasirinin müəmmalarını və beytlərini öz divanına 

daxil  etmişdir.  Babur  eyni  zamanda  alimlərlə  yaxınlıq  etmiş,  böyük  astro-

nom Uluğ bəyin rəsədxanasına getmiş, orada aparılan tədqiqatlarla yaxından 

tanış  olmuşdur.  O  həmçinin  Nəsirəddin  Tusinin  elmi  yaradıcılığı,  Marağa 

rəsədxanası, eləcə də hind və yunan astronomları barədə çox dərin məlumat 

sahibi olduğunu göstərmişdir. Ömrünün son dövründə sufiliklə ciddi maraq-

lanmış, bu sahəyə aid ədəbi-bədii əsərləri mütaliə etmişdir.   

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

10 

Baburun  bədii  yaradıcılığı  onun  şəxsiyyətinin,  humanizminin  və  xa-

rakterinin başqa bir tərəfidir. Bu barədə irəlidə geniş söhbət açılacaq. Təbii 

ki, o, şair və hökmdar olaraq içki və əyləncə məclisləri də qurmuşdur. Bu-

nun üçün kifayət qədər çox səbəb olmuşdur: hərbi zəfərlərin qeyd edilməsi, 

ova  getmək,  ovdan  qayıtmaq,  müxtəlif  idman  yarışları  keçirilməsi,  yüksək 

rütbəli  qonaqların,  səfirlərin  gəlişi,  bayramlar,  seyranlar,  dövlət  ərkanı  ilə 

məsləhətləşmələr, yəni divan toplantıları, dostlarla görüşmək ehtiyacı, nəha-

yət,  həyatdan  zövq  almaq  arzusu.  İncə  ruhlu  Babur  musiqi  alətlərində  çal-

mağı  bacarmış,  musiqi  bəstələmiş, hətta oxumuşdur. Bu cür məclislər içki-

siz ötüşə bilməzdi. Babur arada içkiyə meyl etmiş, hətta mübtəla olmuşdur. 

28 yaşından etibarən getdikcə artan dozada içki içmiş, intensiv olmamaqla 

birlikdə tiryəkdən də istifadə etmişdir. Yalnız 1528-ci ildə, ölümündən iki il 

əvvəl tövbə edərək bu iki pis alışqanlığından vaz keçmişdir. 

Baburun  şəxsiyyətindən  danışarkən  onun  bəxtini  və  şansını  da  qeyd 

etmək lazımdır. O, ilk gənclik illərində dəfələrlə hər şeyini itirmiş, köməksiz 

və arxasız qalmışdır. Hər dəfə bir möcüzə sayəsində yenidən dirçəlmiş, əv-

vəlkindən  də  qüvvətli  olmuşdur.  Bu  işdə  bəxtinin  yavər  getməsi  ilə  yanaşı 

dərin zəkası və mahir diplomat olması onu xilas etmişdir. O, döyüş meydan-

larında dəfələrlə ölümlə üzləşsə də, hətta ağır şəkildə yaralansa da, müxtəlif 

xəstəliklər keçirsə  də, həyatda qalmış,  nəhayət,  bəxti və  bacarığı  sayəsində 

dünyanın ən möhtəşəm imperiyalarından birini qura bilmişdir. Yaşadığı tam 

olmayan qırx səkkiz il ərzində neçə uzun ömrə sığmayacaq qədər böyük iş-

lər  görmüşdür.  Az  yaşamasına  gəlincə,  «Allah  sevdiyi  qullarını  öz  yanına 

tez aparır» deyə bir ifadə vardır. Bəlkə bu fani dünyanı erkən tərk etmək özü 

də bir şansdır. 

* * * 

Babur özünün bəzi həmkarları – Qazi Bürhanəddin, Şah İsmayıl Xətai, 

Cahan  Şah  Həqiqi,  Şeybani  xan,  Hüseyn  Bayqara,  Sultan  Səlim,  Qanuni 

Sultan  Süleyman  və  başqaları  kimi  həm  hökmdar,  həm  də  şairdir,  əlavə 

olaraq, parlaq istedadlı nasir və mahir tərcüməçi, poetikaya, islam hüququna 

(fiqhə), musiqiyə və hərb sənətinə dair dərin məzmunlu risalələr müəllifidir. 

O, «xətti-baburi» adı verdiyi xüsusi bir əlifba da kəşf etmişdir.   

Babur çağatay ədəbiyyatının Əlişir Nəvaidən sonra poeziyada ən uca 

zirvəsidir. O, poeziyanın bütün janrlarında qələmini sınamış, qəzəllər, məs-

nəvilər, rübailər, tüyuğlar, mətlələr, müəmmalar, qitələr yazmışdır.  

Babur  iki  divan  müəllifidir.  Bunlardan  birincisi  1519-ci  ildə  tərtib 

edilmiş  «Kabil  divanı»,  ikincisi  1528-29-cu  ildə  Aqrada  tərtib  olunmuş 

«Hind divanı»dır. Hazırda müxtəlif yerlərdə bu iki divanın bir sıra əlyazma-

ları qorunur. Bir-birindən həcm və ehtiva etdiyi əsərlərin sayı etibarilə fərq-

lənən əlyazmaların ən mükəmməli İstanbul Universitetinin (kataloq nömrəsi 

3743) kitabxanasındaki nüsxədir. «Divani-Babur şahi-çağatayi» adlı bu nüs-

BABURNAMƏ 

 

11 

xə 105 vərəqdir. 119 qəzəli, başqa janrlarda yazılmış əsərləri və Xoca Übey-

dullah Əhrarın «Risaleyi-validiyyə»sini əhatə edir.  

İkinci  əlyazma  Parisdə  Milli  Kitabxananın  türkcə  əlyazmalar  kollek-

siyasında  (kataloq  nömrəsi  1230)  saxlanır.  Cəmisi  50  vərəqdir,  haşiyələrdə 

türkcə və farsca xeyli qeydlər var. Buradakı şeirlərin sayı universitet əlyaz-

masındakından xeyli azdır: cəmi 87 qəzəl və digər janrlarda qələmə alınmış 

əsərlər var.  

Topqapı sarayındakı əlyazma da (nömrəsi R.741) həcmcə kiçikdir (55 

vərəq).  Sərlövhədə  əsərin  adı  «Divani-sultanül-əzəm  Babur  Mirzə  əleyhir-

rəhmətü vəl-ğürfan» şəklində yazılmışdır. Burada şairin 111 qəzəli və başqa 

şeirləri toplanmışdır. 

Digər bir nüsxə İstanbulda 100-cü il Atatürk bələdiyyə kitabxanasında 

qorunur. Müəllim Cövdət (əl)yazmaları kataloqunda K. 332 nömrəsi ilə qey-

də alınan bu nüsxə «Divani-Babur Mirzə» adlanır. 74 vərəqdir. Həcminə və 

burada verilmiş əsərlərin (82 qəzəl və başqa şeirlər) sayına baxaraq bu nüs-

xənin Topqapı nüsxəsindən köçürülmüş olduğu ehtimal edilir. 

Hindistanın Rampur şəhərindəki Nəvvab kitabxanasında saxlanan nüs-

xə cəmisi 20 səhifədir. Burada Xoca Übeydüllah Əhrarın «Risaleyi-validiy-

yə»sinin tərcüməsi və Baburun özünün bir qəzəli, bir neçə məsnəvisi, rübai-

si  və  mətləsi,  «Əruz  risaləsi»ndən  bir  parça,  farsca  bir  neçə  rübai,  qitə  və 

mətləsi verilmişdir. Bu nüsxənin yeganə özəlliyi odur ki, buradakı bir rübai 

Baburun öz xəttilə yazılmışdır. Bu barədə Cahan şahın haşiyədə xüsusi qey-

di var. 

Tehranda Səltənət kitabxanasında qorunan nüsxə isə, əslində, bir kül-

liyyatdır. Bu külliyyat 5 bölümdən ibarətdir. Birinci bölümdə (s. 1-186) şai-

rin tövhid, nət və dini şeirləri yer alır. İkinci bölümdə (s. 187-377) vəzn və 

bəhrlər haqqında mənzum və mənsur qismlər, üçüncü bölümdə (s. 379-455) 

şeir vəznləri haqqında mənsur hissə, beşinci bölümdə (s. 457-1012) Baburun 

xatirələri  (farsca  tərcüməsi  ilə  birlikdə)  verilmişdir.  Son  bölümdə  isə  (s. 

1013-1036) şairin bəzi qəsidələri və bir risaləsi var. 

Məşhur baburşünas Dr. Bilal Yücəl «Babur divanı» kitabında (Ankara, 

1995)  bütün  nüsxələri  ətraflı  təsvir  etmişdir.  Türk  aliminin  bu  kitabı  dərin 

elmi  məzmununa  və  faktların  dəqiqliyinə  görə  seçilir.  Türkmən  alimi  Rə-

himməmməd Kürənov «Babur divanı»nı (Aşqabad, 2005) məhz Bilal Yücə-

lin  kitabı  əsasında  hazırlamışdır.  Biz  bu  iki  kitabla  yanaşı  şairin  Özbəkis-

tanda nəşr olunmuş «Seçilmiş əsərləri»ndən də (Daşkənd, 2008) faydalandıq. 

Ədalət  naminə demək lazımdır ki,  Bilal  Yücəlin kitabı  baburşünaslıqda  ən 

mötəbər mənbədir.   

Bilal Yücəl bütün nüsxələri tutuşdurmaqla Baburun divanında 122 qə-

zəl olduğunu ortaya çıxarmışdır ki, onlardan biri  çarpaz qəzəldir. Şairin bu 

anda elm aləminə 18 məsnəvisi, 216 rübaisi, 1 müəmması, 19 qitəsi, 15 tü-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

12 

yuğu,  79  mətləsi,  7  məsnu  şeiri,  16  natamam  qəzəli,  3  nəzmi,  16  müsərrə 

beyti, 11 müfrədi, 4 kiçik mənsur parçası məlumdur. Divana daxil edilən bu 

mənsur parçalar şairin başqa əsərlərindən alınmışdır. Bunlardan başqa, onun 

farsca yazdığı 2 qəzəl, 12 rübai, 8 qitə, 17 mətlə və 1 mənsur parça var. Be-

ləliklə, Baburun divanında 600-dən artıq əsər vardır. Biz Baburun «Seçilmiş 

əsərləri» kitabına farsca yazıları daxil etmədik, türkcə şeirlərdən 56-sı başqa 

şairlərə aid  olan müəmmaları, 4 kiçik mənsur parçanı  və bəzi  beytləri çıx-

maqla 500-dən çox əsəri müasir dilimizə uyğunlaşdıraraq verdik. Əlavə ola-

raq, Baburun «Etiqadiyyə» risaləsini və şairin tərcümə etdiyi «Risaleyi-vali-

diyyə»ni də həmin kitaba saldıq. 

Burada  Babur  divanının  bir  özəlliyini  də  qeyd  etməliyik:  əvvəla,  di-

vanda dibaçə yoxdur. İkincisi, qəzəllər, məsnəvilər, rübailər, tüyuğlar və di-

gər janrdakı əsərlər ərəb əlifbasına uyğun olaraq alfabetik ardıcıllıqla deyil, 

gəlişigözəl düzülmüşdür, hətta çox zaman bir-birinə qarışmışdır.  

Biz həmin kitabı hazırlayarkən orijinala imkan daxilində sədaqət gös-

tərdik,  şeirlərin  azərbaycanca  yaxşı  səslənməsi  və  rahat  anlaşılması  üçün 

«köp» və «ana» tipli sözləri qafiyə kimi işləndikləri məqamlar xaricində as-

sosiasiya yaratmamaları üçün «çox» və «ona» şəklində verdik, bəzi yerlərdə 

isə -ay, -əy tipli şəkilçiləri anlaşıldığı üçün olduğu kimi saxladıq. Qəzəl, qis-

mən  də  qəsidə,  rübai  və  tüyuğlar  bölməsində  səhifə  altında  qəliz  ərəb-fars 

sözləri lüğətini  yerləşdirdik,  çünki  mütaliəni  yarımçıq kəsib  bu və  ya digər 

sözün mənasını kitabın sonundakı lüğətdə axtarmağın nə qədər xoşagəlməz 

iş  olduğu  hamımıza  məlumdur.  Hər  ehtimala  qarşı  sonda  böyük  bir  lüğət 

verməyi də lazım bildik. 

Baburun  poeziyası  mövzu  baxımından  çox  əlvandır.  Onun  ən  əsas 

mövzusu, təbii ki, eşq və məhəbbət, həsrət və hicrandır. Lakin bununla ya-

naşı  şairin  bir  çox  lirik  əsəri  avtobioqrafik  məzmun  daşıyır.  Burada  hərbi 

yürüşlərə,  içki  məclislərinə,  dostlarına,  məmurlarına  və  yaxın  adamlarına, 

zövcələrinə, özünün şəxsi  qüsurlarına həsr etdiyi  şeirlər də  az deyil.  Babu-

run şeirləri sanki tənha bir guşədə düşünülərək yazılmamış, söhbət əsnasın-

da, hamının yanında bədahətən söylənmişdir. Onlarda sonsuz bir sadəlik və 

təbiilik müşahidə olunur.  

Baburun  şux  və  oynaq  qəzəlləri,  ictimai-fəlsəfi  məzmunlu  rübailəri, 

tüyuğları, məsnəviləri, qitələri, mətlələri barədə «Seçilmiş əsərləri»nə yazdı-

ğımız ön sözdə geniş məlumat verilmiş, onlar müxtəlif ədəbi yönlərdən ye-

tərincə təhlil edilmişdir. Burada yalnız bir qəzəlini vermək istərdik:   

  

      Xəttin ara üzarın – səbzə içində lalə, 

      Ol çeşmi-pürxumarın – lalədəki qəzalə.  

 

BABURNAMƏ 

 

13 

      Bütün pərilər, ey can, gərdində zarü heyran, 

      Guya ərər nümayan ay dövrəsində halə. 

       

      Mehrü vəfanı əğyar çox gördü səndən, ey yar, 

      Cövrü cəfanı bisyar qıldın mana həvalə. 

 

      Hicrində, ey pəriru, gözümdən uçdu uyğu, 

      Hər gecə dana doğru işimdir ahü nalə. 

 

     Üzümə baxsan, ey yar, görərsən yüz qüssə var, 

     Eşqində Babur yazar bu növ yüz risalə.  

 

Zəhirəddin  Məhəmməd  Baburun  yaradıcılığında  risalələr çox mühüm 

yer tutur. Bunlardan «Əruz risaləsi» (1523-25), adından da göründüyü kimi, 

ədəbiyyat nəzəriyyəsinə həsr olunmuşdur. Risalə əruz vəzni haqqında türkcə 

və  farsca  yazılmış  əsərlərdən  fərqlidir.  Müəllif  əsas  diqqətini  türk  əruzuna 

yönəltmiş,  bizə  xas  olan  şeir  şəkillərindən  tüyuğ,  qoşuğ,  tarxani,  öləng  və 

digər janrları ətraflı təhlil etmişdir. Babur əruzun 21 bəhri və 272 vəzni haq-

qında geniş məlumatla yanaşı türkcə və farsca nümunələr vermişdir. 

Şairin digər bir risaləsi «Mübəyyəni-zəkat»dır (1521). Burada islamın 

hənəfilik təriqəti ilə əlaqədar bəzi məsələlər (zəkat, xüms, əşar, xərac və s.) 

haqqında  məsnəvi  tərzində  məlumat  verilir.  «Kitab  nəzminin  səbəbi»  qis-

mindən anlaşıldığına görə, Babur bu əsəri övladları Hümayuna və Kamrana 

öyüd-nəsihət vermək məqsədilə qələmə almışdır.  

 Şairin  «Etiqadiyyə»  risaləsi  də  dini  mövzudadır.  Babur  bu  əsərində 

dinin əsaslarını və fiqhi bir ilahiyyatçı müsəlman alimi səviyyəsində bildiyi-

ni nümayiş etdirmişdir. 

Mütəfəkkir şair 1504-cü ildə «xətti-baburi» adlı xüsusi bir əlifba kəşf 

etmiş, türk dilinin fonetikasını daha dolğun əks etdirən həmin əlifba ilə Qu-

rani-kərim yazdırmışdır. 

Bunlardan  başqa,  Babur  tarixi  mənbələrdə  qeyd  olunan  iki  risalə  də 

qələmə almışdır. «Musiqi elmi» və «Hərb işi» adlanan bu əsərlər, təəssüf ki, 

indiyə qədər tapılmamışdır. 

Babur  eyni  zamanda  türk  ədəbiyyatında  ilk  tərcüməçilərdən  biridir. 

Ağır xəstə olduğu zaman əgər bu xəstəlikdən qurtulsam, o zaman mənə Ba-

bur adını qoyan Xoca Übeydullah Əhrarın  «Risaleyi-validiyyə»sini farsca-

dan türk dilinə tərcümə edəcəyəm deyə əhd edən Babur 1528-ci ilin 6 noya-

brında tərcüməyə başlamış, «Baburnamə»də yazdığına görə, tək bir gün ara 

verməklə  əsəri  iki  həftə  ərzində  tamamlamışdır.  Babur  bu  risalənin  müəl-

lifinə dərin hörmət və sonsuz ehtiram bəslədiyi üçün həmin əsər Baburun di-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

14 

vanının  əvvəlinə  qoyulmuşdur.  Baburun  tərcüməçilik  fəaliyyətinin  örnəyi 

olan «Risaleyi-validiyyə» onun «Seçilmiş əsərləri»nə daxil edilmişdir. 

*** 

Qazi  Zəhirəddin  Məhəmməd  Baburun  yaradıcılığında  «Baburnamə» 

(digər adları: «Vəqaye» və «Baburun xatirələri») əsəri mühüm yer tutur, ona 

görə də bu  əsər  haqqında  xüsusi  danışmaq lazımdır. Türk və  islam  ədəbiy-

yatında memuar janrında yazılmış ilk əsər olan «Baburnamə» 1494-1529-cu 

illər  arasında  Orta  Asiyada,  Əfqanıstanda  və  Hindistanda  baş  verən  bütün 

hadisələri, müəllifin öz həyatını, o dövrün bütün siyasi xadimlərini, elm və 

ədəbiyyat nümayəndələrini əhatə edir. Kitabda o regionun flora və faunası, 

coğrafiyası,  etnoqrafik  özəllikləri  barədə  geniş  məlumat  var.  Əsərin  ondan 

artıq əlyazma nüsxəsi mövcuddur. 

«Baburnamə» hələ müəllifin öz sağlığında böyük əks-səda doğurmuş-

dur. Təkcə Əkbər şahın sarayında üç dəfə farscaya tərcümə edilmişdir. Yek-

dil rəyə görə, ən yaxşı tərcümə Əbdürrəhim xani-xanana məxsusdur (1586). 

O,  Baburun  yaxın  silahdaşı,  məşhur  türkmən  sərkərdəsi,  çağatay,  türkmən, 

eləcə də bizim  ədəbiyyatın  klassiki Bayram  xanın  oğludur.  Baharlı  boyuna 

mənsub olan Bayram xan əvvəlcə bir müddət Şah İsmayıl Xətainin yanında 

qulluq etmişdir. 

«Baburnamə»nin  şöhrəti  qısa  müddət  ərzində  Avropaya  da  yayılmış, 

Vitsen onun haqqında holland dilində (1705), C.Leyden və V.Erksin ingilis 

dilində  (1826), Pave de  Kurteyl  fransız dilində (1871)  yazılar  yazmış,  bəzi 

hissələrini tərcümə etmişlər. Əsər ilk dəfə 1857-ci ildə məşhur rus türkoloqu 

N.İ.İlminski tərəfindən Kazanda çapdan buraxılmışdır. A.N.Samoyloviç isə 

1917-ci ildə Sankt-Peterburqda  «İmperator Baburun şeirləri» adlı kitabı rus 

dilində nəşr etdirmişdir. 

«Baburnamə»nin  ilk  tam  tərcüməsi  tanınmış  ingilis  alimi  Annet  Su-

sanna Beveric tərəfindən 1905-ci ildə həyata keçirilmişdir. O, əsərin Heydə-

rabad nüsxəsinin faksimilesini sinkoqrafiya üsulu ilə çap etmiş, tərcüməsini 

vermiş,  on  səhifəlik  önsöz  yazmış,  kitabın  axırına  şəxs,  qəbilə,  tayfa,  boy 

adları və coğrafi adlar göstəricisi əlavə etmişdir. Annet xanım Baburun xa-

tirələrini  Gibbonun  və  Nyutonun  memuarları  ilə  müqayisə  etmişdir.  Daha 

sonra böyük özbək alimi Əbdürrauf Fitrət 1928-ci ildə «Baburnamə»dən bə-

zi  fraqmentləri  çap  etdirmişdir.  Əsər  ordinarius  professor  Rəşid  Rəhməti 

Arat tərəfindən türk dilinə (1940), Bevericin ingiliscə tərcüməsinin əsasında 

Mixail Salye tərəfindən rus dilinə çevrilmiş, 1943-cü ildə Daşkənddə, 1958-

ci ildə isə Moskvada çapdan buraxılmışdır.

 

«Baburnamə»

 ümumən dörd də-

fə ingilis (1826, 1905, 1921, 1922), üç dəfə fransız (1879, 1980, 1985), bir 

dəfə alman (1878), bir dəfə ispan (2005) dilinə çevrilmişdir.

 

Baburun irsinin öyrənilməsinə özbək alimləri də mühüm töhfələr ver-

mişlər. «Baburnamə» 1948-ci ildə Daşkənddə iki cild halında məşr edilmiş, 

BABURNAMƏ 

 

15 

1959-cu ildə isə Baburun seçilmiş əsərləri işıq üzü görmüş, 1956-66-cı illər-

də üçcildliyi çap olunmuşdur. Tanınmış baburşünas Parsa Şəmsiyev 1960-cı 

ildə bir neçə nüsxə əsasında  «Baburnamə»nin elmi-tənqidi mətnini hazırla-

mışdır. 1982-ci ildə M.Salyenin rusca tərcüməsi  yenidən oxuculara təqdim 

edilmişdir. 

1980 və 1985-ci illərdə «Baburnamə» UNESCO xətti ilə S.Əzimcano-

vanın  (Özbəkistan),  Əbdülhey  Həbibi  (Əfqanıstan)  və  Mühibül  Həsənin 

(Hindistan)  redaktorluğu,  tanınmış  fransız  türkoloqu  Lui  Bazenin  ön  sözü 

ilə  fransız dilində iki dəfə  nəşr olunmuşdur.  1994-cü ildə  yapon  şərqşünası 

İ.Mano əsərin elmi-tənqidi mətnini çap etdirmişdir.  

Baburun  macəralarla  dolu  əfsanəvi  həyatı  yazıçıları  da  yaxından  ma-

raqlandırmışdır. Fransız yazıçıları F.Qrenard (Paris, 1930) və F.A.Stil (Paris, 

1940), ABŞ yazıçısı V.Qaksoni (Nyu-York, 1980) Babur haqqında romanlar 

yazmışlar.  Təbii  ki,  bu  əsərlərin  əsasında  «Baburnamə»dəki  faktlar  dayan-

mışdır.  Məşhur  ədib  Munilalə  isə  Baburun  həyatından  bəhs  edən  6  roman 

qələmə  almışdır.  Bu  əsərlər  arasında  ən  populyarı  amerikalı  yazıçı  Harold 

Lambın  1961-ci  ildə  Nyu-Yorkda  çapdan  çıxan  «Babur  the  Tiger.

 

First  of 

the Great  Mogols»  kitabıdır. Həmin kitab müxtəlif ölkələrdə  dəfələrlə  nəşr 

edilmiş, 2000-ci ildə Moskvada rus dilində «Бабур-тигр. Великий завоева-

тель Востока» adı ilə çap olunmuşdur. 

Özbək ədibləri də Babura bir sıra əsərlər həsr etmişlər. Aybək, B.Bay-

kabulov və Xurşid Dövran qələmə aldıqları poemalarında, Pirimqul Qədirov 

«Ulduzlu  səma»  romanında,  Xeyrəddin  Sultanov  isə  «Baburinamə»  poves-

tində Baburun ölməz surətini canlandırmışlar. 

Baburun  yadacılığı, xüsusilə  «Baburnamə» əsəri ilə bir çox ölkələrin 

alim və mütəxəssisləri məşğul olmuşlar Onlardan U.Erksin, L.M.Pull, S.M. 

Edvards, A.S.Beveric, P.M.Kaldekot, Ç.Stori, E.Holden, L.U.Kinq, F.J.Tal-

bot, İ.Mano, D.Ross, M.F.Köprülü, R.R.Arat, H.Bayur, Z.Mansuri, P.Şarma, 

A.K.Sinqh, N.Veselovski, M.Salye, İ.V.Stebleva və başqaları Baburun ədə-

bi irsinin tədqiqində mühüm işlər görmüşlər. 

Özbəkistanda Beynəlxalq Babur Fondu və Babur yaradıcılığını öyrən-

mək üzrə beynəlxalq elmi ekspedisiya təşkil edilmişdir. Toplanan minə ya-

xın kitab və sənəd «Babur və dünya sivilizasiyasında onun yeri» adlı  xatirə 

muzeyində qorunur. Bu kitablar arasında Baburun müxtəlif dillərə çevrilmiş 

əsərləri ilə yanaşı «Baburnamə»nin tərcümələri, Böyük moğol imperiyasının 

tarixi  haqqında qələmə alınmış tədqiqatlar xüsusi  yer tutur. U.Erksinin öz-

bəkcəyə çevrilmiş  «Hindistanda Baburi dövləti» (Daşkənd, 1997) və P.Şar-

manın «Baburilər səltənəti» (Daşkənd, 1999) kimi fundamental araşdırmalar 

xüsusilə  diqqətəlayiqdir.  Əndicanda  salınmış  Babur  parkında  onun  rəmzi 

qəbri qoyulmuş, «Ərk içi» adlanan xatirə kompleksi ucaldılmışdır. 

***

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

16 

«Baburnamə» üç hissədən ibarətdir. «Fərqanə» adlanan birinci hissədə 

Baburun taxta çıxdığı  10 iyun 1494-cü ildən 14 iyun 1504-cü ilə qədər baş 

verən hadisələr öz əksini tapır. Bu on il ərzində Babur taleyin bir sıra ağır sı-

naqlarına  məriz  qalmış,  ata  mülkünü  dəfələrlə  itirmiş  və  qazanmış,  axırda 

yenə itirərək çarəsizlik içində Xorasana getmək üzrə vətənini tərk etmişdir. 

«Baburnamə»nin ikinci hissəsi «Kabil» adlanır. 14 iyun 1504-cü ildən 

12 dekabr 1520-ci ilə qədərki 15 il yarımlıq dövrü əhatə edən bu hissədə bö-

yük dövlət  xadimi  və  sərkərdə  saysız-hesabsız vuruşlarda iştirak etmiş,  nə-

hayət,  bəlli  bir  coğrafiya  üzərində  öz  səltənətini  qura  bilmişdir.  Maraqlıdır 

ki, Babur 1494-cü ildən 1510-ci ilə qədər o dövrdə Mərkəzi Asiyada və ətraf 

coğrafiyada ən müqtədir hökmdar olan Şeybani xanla mütəmadi olaraq çar-

pışmışdır. Şeybani xan onu addım-addım izləmiş, hətta Kabilə qədər qəlmiş-

dir. 1510-cu ildə  Şeybani xanın  Şah İsmayıl tərəfindən öldürülməsi  ilə  Ba-

bur  Kabili  əlində  saxlamaqla  əski  torpaqları  uğrunda  mübarizə  aparmışdır. 

Bundan da bir şey çıxmayınca Hindistana yönəlmişdir. 

  «Baburnamə»nin  «Hindistan» adlanan  hissəsi  8  oktyabr  1526-cı  il-

dən  1529-cu  ilin  5  sentyabrınadək  olan  dövrün  hadisələrini  əhatə  edir.  Əs-

lində, Baburun Hindistan macərası hələ 1519-cu ildə başlamışdır. O, həmin 

vaxtdan sonra  Hindistana beş  dəfə  yürüş etmiş,  Pəncabı  (1519/20), Qənda-

harı (1522), Lahoru (1523), Dehlini və Aqranı (1526) ələ keçirmiş, Əfqanıs-

tanı,  Bəlucistanı  və  şimali  Hindistanı  öz  hökmranlığı  altına  alaraq  Böyük 

moğollar  imperiyasının  təməlini  qoymuşdur.  Əsərin  «Hindistan»  qismində 

Baburun yerli hökmdarlardan İbrahim Ludi ilə Panipat savaşı, hind raçputla-

rın başçısı Rana Sanka ilə Kanva savaşı,  əfqan tayfaları və benqallarla sa-

vaşı öz əksini tapmışdır. 

Baburun  xatirələri  beş  yerdə  qırılır.  Xorasana  getmək  üzrə  vətənini 

tərk etdiyi  ilin,  yəni  908-ci  ilin  (1503-04) hadisələri başa çatmadan kəsilir, 

909-cu ilin (1504-05) hadisələri isə bütünlüklə yoxdur.  

Xatirələr ikinci dəfə 914-cü ilin əvvəllərində kəsilir, on  il 7 aylıq fasi-

lədən sonra  925-ci  ildə təkrar başlayır. Yəni  kitabda 1508-ci  ilin  mayından 

1519-cu ilin 3 yanvarınadək olan dövrün hadisələri yoxdur. 

Baburun xatirələrinin  926-cı  ilin  əvvəllərindən  (12  dekabr 1520-ci  il-

dən) 932-ci ilə (18 oktyabr 1525-ci ilə) qədər olan hissəsi də yoxdur. 

Xatirələrdə 1528-ci ilin 2 aprelindən 15 sentyabrınadək beş ay yarımı 

əhatə edən və açıqlanmayan bir kəsinti də var. 

Baburun xatirələri 936-cı il məhərrəm ayının 3-də (3 sentyabr 1529-cu 

il) sonuncu dəfə kəsilir. Ondan sonra yaşadığı on beş ay  yarım boyunca  ya 

bir şey yazmamış, ya da yazdıqları itmişdir. Babur 937-ci ilin 5 cümadüyül-

əvvəl günü (25 dekabr 1530-cu il) vəfat etmişdir. Biz bu boşluqlarda baş ve-

rən  hadisələrin  qısa  icmalını  mətnaltı  haşiyələrdə  verərək  mənzərəni  qaba 

şəkildə tamamlamağa, xatirələri bir növ bərpa etməyə çalışmışıq.  

BABURNAMƏ 

 

17 

Baburun bu xatirələri necə və nə zaman yazdığı haqqında dəqiq məlu-

mat yoxdur. Dəqiq bilinən bir şey varsa, o da həmin dövrdə saray tarixçisi, 

münşi və ya xronistin olmadığıdır. Elə isə Babur bütün hadisələri özü qeydə 

almış,  xüsusi  gündəlik  tutmuşdur.  Lakin  əsərdə  bunu  təsdiq  edən  ciddi bir 

işarə yoxdur. Bütün hallarda ehtimal etmək olar ki, Babur müntəzəm və ya 

ara-sıra gündəlik tutmuş, bu materiallar əsasında xatirələrini Hindistanda ya-

zıb bitirmişdir. Xatirələrin son dövrünü əhatə edən illərdə Babur hadisələri 

günbəgün təsvir edir, hətta səhər, günorta, ikindi, axşam, gecə baş verən ha-

disələri də müfəssəl nəql edir.  Bəzi məqamlarda bu və ya digər hadisə və ya 

şəxs haqqında təhkiyəni kəsən müəllif bu barədə sonra məlumat verəcəyini 

bildirir. Tək bir yerdə isə (3 mart 1529-cu ildə) bunu qeyd edir: «Xoca Yəh-

yanın nəvəsi Xoca Kəlan isə məndən yazmaqda olduğum Vəqayeni istəmiş-

di. Surətini çıxartdırmışdım, onu da Şəhrək vasitəsilə göndərdim».     

«Baburnamə»də  faktiki  materail,  bir-birinə  qarışan  hadisələr,  alışma-

dığımız  adlar  hədsiz  dərəcədə  çoxdur,  lakin  buna  baxmayaraq  əsər  sonsuz 

maraqla, bir macəra ədəbiyyatı nümunəsi  kimi  zövqlə  oxunur. Baburun  di-

linin  sadəliyi,  obrazlılığı,  müşahidələrinin  zərifliyi,  qeyri-adiliyi,  dəbdəbə-

dən uzaq təhkiyə tərzi, səmimiyyəti insanı heyran edir. 

Babur hər şey haqqında obyektiv və dəqiq  yazmışdır. Müasiri olduğu 

və  ya özündən əvvəl  yaşamış hökmdarlar, onların nəsəbi, həyatı, xasiyyəti, 

savaşları və meydan müharibələri, adbaad göstərməklə arvadları və cariyə-

ləri, oğulları və qızları,  əmirləri və bəyləri, saraylarında yaşayan alimlər, şa-

irlər, rəssamlar, müsiqiçilər, xəttatlar və başqa sənətkarlar haqqında geniş və 

maraqlı məlumatlar vermişdir. Gəzib gördüyü yerlərdəki tarixi abidələr, ay-

rı-ayrı xalqlara, tayfa və qəbilələrə xas olan etnoqrafik özəlliklər, adət-ənə-

nələr,  yeməklər,  geyimlər  onun  nəzərindən  yayınmamışdır.  Babur  təbiətin 

gözəlliklərini, fərqli coğrafi ərazilərdə bitən ağac və gülləri, meyvə və bitki-

ləri, heyvanları, quşları, balıqları da eyni  həssaslıq və diqqətlə təsvir etmiş-

dir.  O,  musiqi,  xüsusən də  muğamlar  haqqında  dərin  məlumat  sahibi  oldu-

ğunu  göstərmişdir.  Bu  mənada  «Baburnamə»  o dövrün bir ensiklopediyası 

sayıla bilər.   

Babur  hətta  öz  şəxsi  qüsurlarını  göstərməkdən,  özünə  tənqidi  yanaş-

maqdan,  bəzən  də  istehza  etməkdən  çəkinməmişdir.  Onun  içki  məclisləri, 

məcun, kəmali, tiryək qəbul etməsi də xatirələrdə öz əksini tapmışdır. Babur 

öz tabeliyindəkilərə və qohumlarına da obyektiv qiymət vermişdir. Hətta öz 

əmisi  uşaqları  ona  qarşı  xəyanət  edəndə,  dövlət  çevrilişi  təşkil  edib  taxtı 

onun əlindən almaq istəyəndə belə Babur onları bağışlamışdır. 

Babur bir çox yerdə əmilərinin, dayılarının, xalalarının ona və anasına 

qarşı haqsızlıq etdiklərini vurğulamış, onlardan etibar və şəfqət qörmədiklə-

rini qeyd etmişdir: «Bunları yazmaqdan məqsədim şikayət deyil, gerçəkləri 

söyləməkdir,  bu  söylənənlərdən  məqsəd  özümü  tərif  deyil,  gerçəkləşmiş 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

18 

olanları bəyan etməkdir. Burada hər sözün doğrusunu və hər işi olduğu kimi 

yazmağı  gərəkli saydığım  üçün, şübhəsiz ki,  ata və  böyük qardaşdan  yaxşı 

və pis nə eşidilib görülmüşsə onları söylədim, qohumlardan və yadlardan da 

nə qüsur və ya məziyyət görülmüşsə, onları yazdım. Oxuyan məzur görsün, 

eşidənlər də qınamasın». 

 «Baburnamə»də yüzə yaxın şeir parçası var. Bunların bir qismi şairin 

öz əsərləri, bir qismi başqa şairlərin, əsasən də Sədi Şirazinin şeirləridir. Ye-

ri  və  məqamı  gəldikcə  Qurandan  alıntılar,  farsca  və  türkcə  bir  neçə  atalar 

sözü var. Farsca şeirlərin və atalar sözlərinin orijinalını sətri tərcümələri ilə 

birlikdə verməyi məqsədəuyğun saydıq. 

Bu mötəşəm əsəri ana dilimizə çevirərkən onun türkcə (Rəşid Rəhməti 

Arat), rusca (Mixail Salye) tərcümələri ilə yanaşı Parsa Şəmsiyev tərəfindən 

hazırlanmış özbəkcə-çağatayca nəşrindən istifadə etdik. Baburun dili, xüsu-

sən də mürəkkəb cümlələr sintaktik baxımdan farscanın təsiri altındadır. Mi-

sal  üçün:  «Sabahı  divanda  Qulubəy  kim,  Kaşğarğa  Sultan  Səid  xan  qaşına 

elçilikkə  barıb  idi,  kəlib  mülazimət  qıldı».  Sadə  cümlələr  isə  tam  tükcədir. 

Ona görə də bəzi cümlələri daha dəqiq anlamaq üçün onları türkcə və rusca 

mətnləri ilə tutuşdurmaq lazım gəlirdi. Bundan başqa, həmin dövrdə həyatın 

müxtəlif  sahələrində  işlənmiş  çoxsaylı  termin  və  təbirlərin  qarşılığını  tap-

maq  asan  deyildi.  Bu  baxımdan  türkcə  və  rusca  tərcümələr  bizə  müstəsna 

dərəcədə kömək etdi. Əsərin koloritini qorumaq üçün bəzi termin və deyim-

ləri olduğu kimi saxladıq və kitabın sonunda verilən qeydlər və izahlar qis-

mində onların mənasını açıqladıq.  

Şübhəsiz  ki,  bu  böyük  həcmli  mürəkkəb  əsərin  tərcüməsi  nöqsan  və 

qüsurlardan da xali deyildir. Bizim arzumuz bu tərcümədən sonra daha mü-

kəmməl tərcümələrin meydana çıxmasıdır. Yoxsa ki, ucuz şöhrətə və birin-

cilik palmasına sahib olmaq kimi bir istəyimiz, əlhəmdülillah, yoxdur və ola 

da bilməz. Bizim türklüyə təmənnasız xidmətdən başqa bir qayəmiz yoxdur.    

Mötərizə  içində  qara  şriftlə  a-b  ilə verilən  rəqəmlər Heydərabad nüs-

xəsinin səhifələrini göstərir. 

Yekun olaraq demək olar ki, ortaq türk ədəbiyyatının ən parlaq sima-

larından biri olan Zəhirəddin Məhəmməd Babur çağatay ədəbiyyatında poe-

ziyada Əlişir Nəvaidən sonra ikinci ən uca zirvə, nəsr sahəsində isə birinci, 

fəth olunmamış zirvədir. Babur bütün qanı, canı, dili və xarakteri ilə türkdür, 

həmişə  də  bununla  fəxr  etmişdir.  Türklüklə  və  Baburla  fəxr  etmə  növbəsi 

indi  bizdədir.  Baburun  şəxsiyyətinin  və  əsərlərinin  tanıdılması  və  təbliği 

türk ziyalılarının birinci dərəcəli vəzifələrindəndir. Zira gənc nəslə türk ulu-

larını  tanıtmadan,  onun  tarixi  yaddaşını  təzələmədən  keçmişlə  bugün,  bu-

günlə gələcək arasında sağlam körpü qurmaq mümkün deyil. Halbuki müa-

sir dövrdə, qloballaşan dünyamızda buna böyük ehtiyac var. 

BABURNAMƏ 

 

19 

Dünya  tarixinə  türk  adını  öz  kəskin  qılıncı  və  zərif  qələmi  ilə  qızıl 

hərflərlə yazmış Zəhirəddin Məhəmməd Baburun bugünə qədər ölkəmizdə 

yalnız  bir  kitabı  nəşr  edilmişdir.  Mütəxəssislər  xaricində  onun  sənəti  ilə 

çox az adam tanışdır. Bu acı gerçəklə üzləşmək mümkündür, ancaq onunla 

barışmaq  olmaz.  Ona  görə  də  biz  Baburun  «Seçilmiş  əsərləri»ndən  sonra 

onun məşhur «Baburnamə»sini də ana dilimizə tərcümə və nəşr etməyi qə-

rara aldıq. Ürəkdən inanırıq ki, Azərbaycan oxucuları və ədəbi ictimaiyyət 

Baburun bu kitabını da böyük rəğbətlə qarşılayacaq, bu azman şair-hökm-

darla bağlı ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq və tədris sahəsində uzun müddət-

dən bəri mövcud olan boşluq, gec də olsa, doldurulacaqdır.  

Biz  öz  ənənəmizə  sadiq  qalaraq,  bu  kitabı  da  TürkSOY  kitabxanası 

seriyası silsiləsindən nəşr edirik. Bununla da türk dünyasının UNESCO-su 

sayılan TürkSOY-un türk xalqlarının bir-birinə yaxınlaşması, ümumi inki-

şafı və qarşılıqlı zənginləşməsi uğrunda apardığı coşğun və nəcib fəaliyyə-

tə kiçik bir töhfə verdiyimizə inanırıq. 

Burada  bir  məsələni  növbəti  (on  ikinci!)  dəfə  vurğulamaq  istəyirik: 

TürkSOY kitabxanası seriyası layihəsi bütünlüklə könüllülük əsasında hə-

yata  keçirilir.  Layihədə  iştirak  edən  hər  kəs,  o  cümlədən  kitabı  türkcə  və 

rusca  tərcümələrindən  istifadə  etməklə  orijinalından  ana  dilimizə  çevirən,  

ön sözün, qeyd və izahların müəllifi bəndəniz Ramiz Əskər, redaktoru hör-

mətli Prof. Dr. Hüseyn İsmayılov bu işi türklüyə bir xidmət olsun deyə heç 

bir  məvacib  və  honorar  almadan  təmənnasız  yerinə  yetirmişlər.  Tərcümə 

zamanı mənə Ankaradan müxtəlif elmi ədəbiyyat göndərən, bir sıra texniki 

məsələlərin həllində kömək edən əziz dostum, Avrasiya Yazarlar Birliyinin 

orqanı «Qardaş qələmlər» jurnalının redaktoru Ömər Məhmətoğluna və bu 

kitabdakı  farsca  şeirlərin  sətri  tərcüməsinin  hazırlanmaslnda  əməyi  keçən 

dostum İlqar ƏIfioğluna, xüsusilə tərcümə üzərində işlədiyim zaman mənə 

hər cür şərait yaradan, mənəvi cəhətdən dəstək olan həyat yoldaşım Solmaz 

xanıma sonsuz təşəkkürümü bildirirəm.  

 

 

    Ramiz ƏSKƏR. 

Bakı, 24 mart 2011-ci il.