ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

BABURUN XAN DAYILARI ĠLƏ GÖRÜġMƏSĠ 

 

Xanlar  Tənbəlin  arxasından  gəlib  Əndican  civarına  endilər.  Böyük 

xan qoruğnun  yanında  (108  a)  nənəm  İsən Dövlət  bəyimə  məxsus  Qoş-Ti-

girmən adlı bağa, kiçık xan isə Baba-Təvəkkül təkkəsinin yaxınına endi. İki 

gün sonra Oşdan gəlib böyük xanı Qoş-Tigirməndə gördüm. 

Xan o zaman mənim idarəmə girmiş olan yerləri kiçık xana vermişdi. 

BABURNAMƏ 

 

123 

Bəhanə  olaraq  da  mənə  belə  dedi:  «Şeybani  xan  kimi  bir  düşmən  Sə-

mərqənd kimi bir şəhəri alıb böyüməkdədir. Bundan dolayı da kiçık xanı nə 

qədər uzaq yerdən gətirtmişik. Burada barınacaq yeri  yoxdur, öz vilayətləri 

uzaqdadır.  Başda  Əndican  olmaq  üzərə  Xocənd  çayının  güney  tərəfindəki 

vilayətləri kiçık xana vermək lazımdır ki, orada yurdu olsun». Sonra da baş-

da Axsi olmaq üzərə Xocənd çayının şimal tərəfindəki vilayətləri mənə ver-

məyi  vəd  etdi  və  buranın  işi  bittikdən  sonra  Səmərqənd  vilayətini  də  alıb 

mənə verəcəklərini əlavə etdi. Ondan sonra Fərqanə bütünlüklə kiçık xanın 

olacaqmış.  Hər  halda  bu  sözlər  məni  qandırmaq  üçün  deyirdi.  Bu  işlər  ol-

duqdan sonra nə olacağı bəlli deyildi. Çarəsizlik üzündən istər-istəməz razı 

oldum. 

Böyük  xanın  hüzurundan  çıxıb  ata  minərək  kiçık  xanı  görməyə  get-

diyim zaman Sallax deyə bilinən Qənbər  Əli  bəy  mənə  yaxınlaşdı  və  dedi: 

«Gördünüzmü,  bugün  mövcud  vilayətləri  aldılar.  Bunlarla  sizin  işiniz  irəli 

getməz. (108  b) Oş, Mərginan, Özgənd və idarənizə girmiş olan vilayət  və 

əhali hələ əlinizdədir. Dərhal gedib  Oşa girərək kurqanları qapayın, Sultan 

Əhməd Tənbələ adam göndərib barışaraq moğolu vurub çıxarın və vilayət-

ləri iki qardaş paylaşın». 

Mən də  belə  dedim:  «Bu, mümkün deyil, xanlar mənim öz qohumla-

rımdır. Bunlara xidmət etmək, Tənbələ padşahlıq etməkdən daha yaxşıdır». 

Qənbər Əli bəy sözünün təsir etmədiyini görüncə peşman olub geri qayıtdı.  

Gedib kiçık xan dayımı gördüm, ilk görüşümüzə onun xəbəri olmadan 

getmişdim,  kiçık xan  atdan  enməyə  macal  tapmamış  və  biz xüsusi  ehtiram 

olmadan  görüşmüşdük.  Bu dəfə bir  az  yaxınlaşınca qaçaraq çadır iplərinin 

yanına qədər çıxdı. Ayağımdakı ox yarası üzündən əsaya söykənərək çətin-

liklə  yeriyirdim.  Gəlib  mənimlə  görüşdü,  «Qardaşım,  qəhrəmansınızmış» 

deyə əlimdən tutdu və kömək edərək çadıra götürdü. Çadır bir az kiçık idi. 

Əyalətdə  böyüdüyü  üçün  çadırı  və  yaşayış  yeri  səliqəsiz  və  qazaxlarınkı 

kimi idi. Qovun, üzüm və at ləvazimatı elə çadırının içində idi. 

Kiçık  xanın  hüzurundan  çıxıb  öz  qərargahıma  gəldim.  Xan  yarama 

baxması  üçün  Atikə  bəxşi  adlı  bir  moğol  cərrahını  göndərmişdi.  Moğollar 

yaxşı cərraha da bəxşi deyirlər. Atikə bəxşi cərrahlıqda fövqəladə mahir idi. 

İnsanın beyni (109 a) çıxsa, müalicə edir, hər cür yara üçün köklərdən dər-

hal  bir  dərman  düzəldirdi.  Bəzi  yaralara  mərhəm  kimi  dərman  qoyur,  bə-

zilərinə də yemək üçün bir dərman verirdi. 

Mənim budumun yarasına yandırılmış yun sürtməmi söylədi, fitil qoy-

madı. Bir dəfə də kök kimi bir şey yedirtdi. Özünün dediyinə görə, bir dəfə  

birinin ayağının incə sümüyü qırılıb dörd barmaq qədər yeri tamamən parça-

parça olmuşdu. Ətini yarıb sümüklərini tamamən çıxararaq  yerinə dərmanı 

toz  halında  qoymuş  və  o  dərman  sümüyü  əvəz  etmişdi.  Belə  qəribə  şey-

lərdən çox danışdı. Vilayət cərrahları belə şeylər etməkdən acizdir.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

124 

Üç-dörd  gün  sonra  Qənbər  Əli  söylədiyi  sözlərdən  xoflanaraq  qaçdı 

və Əndicana getdi.  

 

BABURUN AXSĠ ÜZƏRĠNƏ GÖNDƏRĠLMƏSĠ 

 

Bir neçə gün sonra xanlar ittifaq edib Əyyub Bəyciyi tüməniylə, Can 

Həsən Barini barin tüməniylə və Sarıqbaş Mirzəni də çərikbəyi təyin edərək 

iki min qədər adamı yanıma qatıb məni Axsi tərəfinə göndərdilər. 

Axsidə  Tənbəlin  kiçık  qardaşı  Şeyx  Bəyazid  bəy  və  Kasanda  isə 

Şahbaz Karluq olurdu. O günlərdə  Şahbaz gəlib Nevkənd kurqanının önün-

də yerləşmişdi. 

Biçratanın qarşısından Xocənd çayını keçib Nevkəndə Şahbazin üzə-

rinə axın etdik. Sabahdan bir az öncə Nevkəndə yaxınlaşanda (109 b) bəylər 

belə ərz etdilər: «Bu adam gəlişimizdən mütləq xəbər tutub, səfləri pozma-

dan aydınlıqda getməmiz daha uyğun olar». Bir az yavaş yürüdük. Şahbazın 

xəbəri  yoxmuş.  Biz  Nevkəndə  yaxınlaşdığımız  vaxt  eşidib,  tez  qaçıb  kur-

qana girmişdi. Buna bənzər şeylər çox olur. Düşmən xəbərdar olmuşdur de-

yə düşünənlər fürsəti qaçırırlar. Təcrübə bunu təsdıq edir. Deyirlər ki, iş qa-

pıya gələndə qeyrət və diqqətdə qüsura yol vermək olmaz, sonrakı peşman-

lıq fayda verməz. 

Dan ağarırkən kurqan ətrafında kiçık bir çarpışma oldu, lakin ciddi bir 

savaş olmadı. Sonra axın üçün Nevkənddən dağlara doğru, Bişharan tərəfinə 

getdik. Şahbaz Karluq fürsəti qənimət bilib Nevkəndi buraxdı və qaçıb Ka-

sana getdi. Biz də qayıdıb Nevkəndə yerləşdik. 

O günlərdə əsgərlər ətrafa bir neçə dəfə  axın etdilər. Bir dəfə  Axsinin 

kəndlərinə və bir dəfə də Kasana axın edildi. Şahbaz və Uzun Həsənin Mi-

rim  adlı  oğulluğu  onlara  qarşı  çıxdı,  savaşdılar  və  yenildilər,  Mirim  orada 

öldü. 

Axsinin möhkəm kurqanlarından biri də Bab kurqanıdır. Kurqandakı-

lar  Bab  kurqanını  qapadıb  bizə  adam  göndərdilər.  Seyid  Qasım  bir  neçə 

igidlə  birlikdə  oraya  göndərildi.  (110  a)  Onlar  Axsinin  yuxarı  tərəfindəki 

kəndlərinin qarşısından çayı keçib Bab kurqanına girdilər. 

Bir neçə  gün sonra qəribə bir hadisə oldu. O günlərdə  İbrahim Çapıq 

Tağayi,  Əhməd  Qasım  Kuhbər  və  Qasım  Xatikə  Arğun  Axsidə  [Əhməd 

Tənbəlin  kiçık  qardaşı]  Şeyx  Bəyazidlə  birlikdə  olurdular.  Tənbəl  bu  bəhs 

edilən adamlara iki yüzə qədər seçmə igid qoşaraq bir gecə ansızın Bab kur-

qanı üzərinə göndərir. 

Seyid  Qasım  qəflətə  düşərək  ehtiyat  tədbirləri  görməmişdi.  Bunlar 

kurqana  varıb  nərdivanla  yuxarı  çıxaraq  qapını  ələ  keçirir  və  xəndək  kör-

püsünü  endirib  yetmiş-səksən  yaxşı  silahlı  igidi  kurqana  buraxırlar.  Seyid 

Qasım ancaq o zaman  bundan xəbər tutur. Gecə köynəyiylə qalxıb  yanın-

BABURNAMƏ 

 

125 

dakı beş-altı adamla birlikdə ox ataraq, vura-vura bunları dışarı çıxarır. Bir 

neçə  adamın  da  başını  kəsib  göndərdi.  Bu  hadisədəki  kimi  bu  cür  qəflətə 

düşmək komandanlıq baxımından çox böyük bir qəbahət olsa da, az adamla 

silahlı bir çox igidi uğurla vurub çıxarmaq da böyük bir cəsarətdir.  

Bu arada xan dayımlar Əndican kurqanının mühasirəsi ilə məşğul idi-

lər.  Kurqan  əhalisi  onları  kurqana  yaxınlaşmağa  qoymurdu.  İgidlər  at  üzə-

rində dışarı çıxıb vuruşdular.  

 

BABURUN AXSĠ KURQANINI ƏLƏ KEÇĠRMƏ CƏHDĠ 

 

Axsidən Şeyx Bəyazid özünü bizə tərəfdar kimi göstərərək adam gön-

dərməyə başladı və bizi israrla çağırdı. Bunun səbəbi məni hər cür hiylə ilə 

xanlardan ayırmaqdı. (110 b) Mən xanlardan ayrıldıqdan sonra onlar burada 

qala bilməzdilər. Bunu istəməsi böyük qardaşı Tənbəlin planı idi. Xanlardan 

ayrılıb bunlarla əməkdaşlığa getmək bizim üçün mümkün deyildi. 

Onun bu arzusunu xanlara çatdırdım. Xanlar da oraya gedib hər hansı 

bir şəkildə Şeyx Bəyazidi əldə etməyimi uyğun gördüşlər. Belə hiyləgərlik 

bizim adət və üsulumuz deyildi. Özəlliklə arada bir əhd olsa, əhdi bu şəkildə 

pozmaq necə olar. Lakin ağlıma bu gəldi: hər hansı bir şəkildə Axsiyə girə 

bilsək, onda Şeyx Bəyazid Tənbəl ilə əlaqəsini kəsərək bizim tərəfimizə ke-

çər, ya da iş tamam başqa səmtə yönələr və bizə də uyğun bir dövlət düşər. 

Biz də adam göndərdik. 

Əhd  və  şərt  bağlayıb  bizim  Axsiyə  gəlməmizi  istədi,  biz  də  getdik. 

Qarşılamağa çıxdı. Kiçık qardaşım Nasir Mirzəni də yanında gətirmişdi. Bi-

zi  Axsi  kurqanına  götürdü.  Dış  kurqanda  babamın  imarətlərində  mənə  yer 

və məqam təyin etmişlər, oraya yerləşdim. 

Tənbəl isə böyük qardaşı Bəy Tilbəni Şeybani xanın  yanına göndərib 

itaətini  bildirərək  onun  gəlməsini  istəmişdi.  O  sırada  Şeybani  xanın  gəl-

məkdə  olduğunu  bildirən  məktubu  alındı.  Bu  xəbər  xanlara  çatanda  onlar 

qorxudan yerlərində qala bilməyərək Əndicandan getdilər. 

Kiçık xan ədaləti və müsəlmanlığı ilə məşhur idi. Lakin Oş və Mərgi-

nan kimi onun idarəsinə girmiş olan kurqanlarda qoyduğu moğolları əhalini 

müdafiə etmək əvəzinə, tam əksinə, camaata əziyyət verir və pis rəftar (111 

a)  edirdilər.  Xanlar  Əndican  üzərindən  ayrıldıqdan  sonra  Oş  və  Mərginan 

əhalisi  də hücum  edərək kurqandakı  moğolları  tutub  yağmaladı, qovub şə-

hərdən çıxardı. 

Xanlar Xocənd çayını keçməyərək Mərginan və Kənd-Badam yoluyla 

qayıdıb çayı Xocənddən keçdilər. Tənbəl də xanların arxasından Mərginana 

gəldi. Mənsə bu vəziyyətdə qərarsız idim. Qalmaq üçün bunlara o qədər eti-

madım yox idi, bir zərurət olmadan Axsidən çıxmaq da yaxşı görünməzdi. 

 Bir  sabah  Cahangir  Mirzə  Tənbəldən  ayrılaraq  Mərginandan  qaçıb 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

126 

gəldi.  Mən  hamamdaydım.  Mirzə  oraya  gəldi,  görüşdüm.  O  anda  İbrahim 

bəy də həyəcanla içəri girdi, təlaşlı idi. Cahangir Mirzə ilə İbrahim bəy [Ta-

ğayi] dedilər:  «Şeyx Bəyazidi yaxalayıb  ərki ələ keçirməliyik». Gerçəkdən 

də, işin doğrusu bu idi.  Ancaq mən  «əhd elədik, indi bunu necə poza bilə-

rik» deyə qarşı çıxdım. Şeyx Bəyazid ərkə getdi. Körpüyə adam qoymamız 

lazm idi, bunu da eləmədik. Belə səhvlər təcrübəsizlikdən oldu. 

Dan ağararkən Tənbəl iki-üç min silahlı adamla gəlib körpüdən keçə-

rək ərkə girdi. Əslində, mənim adamlarım çox deyildi. Üstəlik, Axsiyə  gir-

dikdən  sonra  bəziləri  kurqanlara,  bəziləri  də  valilik  və  təhsildarlıq  üçün 

müxtəlif  tərəflərə  göndərilmişdi.  Axsidə  mənimlə  birlikdə  (111  b)  yüzdən 

bir az artıq adam qalmışdı. Bu adamlarımla ata minib küçə başlarında igid-

ləri  təyin  edib  müharibə  hazırlığı  görməklə  məşğul  olarkən  Tənbəl  tərəfin-

dən göndərilən Şeyx Bəyazid, Qənbər Əli [Sallax] və Məhəmməd Dost sülh 

haqqında danışmaq üçün tələsik  gəldilər. Savaş üçün vəzifələndirilən igid-

ləri yerlərində qoyub danışıq üçün atamın türbəsinə endim və Cahangir Mir-

zəni də oraya çağırtdırdım.  

Məhəmməd Dost geri qayıtdı, Şeyx Bəyazid ilə Qənbər Əli bəy gəldi-

lər. Türbənin güney tərəfindəki eyvanında danışığa başlamaq üzərə idik, sən 

demə,  Cahangir Mirzə ilə İbrahim Çapıq [Tağayi] bunları yaxalamağı qəra-

ra almışlar. 

Cahangir  Mirzə  əyilərək  qulağıma  belə  dedi:  «Bunları  yaxalamaq  la-

zımdır». Mən də «Təlaş etməyin; indi iş yaxalamaqdan keçdi. Görək, bəlkə 

sülh  yolu  ilə  işi  bir  şeyə  bənzədə  bilərik»  dedim,  çünki  onlar  çox,  biz  isə 

azıq. Üstəlik, onlar bu üstün qüvvələri ilə ərkdə, biz isə zəif qüvvələrimizlə 

dış kurqanda idik. Şeyx Bəyazid ilə Qənbər Əli də bu toplantıda iştirak edir-

dilər. 

Cahangir  Mirzə  də  İbrahim  bəyin  tərəfinə  baxıb  onu  dayandırmaq 

üçün işarə verdi. Amma o yanlış anladığı üçün, yoxsa anlamazlıqdan gəldiyi 

üçün, bilmirəm, tam tərsinə davranıb dərhal Şeyx Bəyazidi yaxaladı. Ətraf-

da  duran  igidlər  də  hər  tərəfdən  (112  a)  yetişərək  o  iki  adamı  yaxaladılar. 

Artıq iş-işdən keçmişdi. Bu iki adamı birinə təhvil verib müharibə üçün at-

lara mindik. 

Şəhərin  bir  tərəfi  Cahangir  Mirzənin  məsuliyyətinə  verildi.  Mirzənin 

adamı  az  idi,  buna  görə  öz  adamlarımdan  bir  qismini  ona  köməyə  verdim. 

Öncə oraya gedib hər tərəfə müharibə üçün adamlar təyin etdikdən sonra öz 

yerimə gəldim. 

Şəhərin ortasında olduqca düz bir yer vardı. Orada bir dəstə igid qoy-

muşduq. Böyük bir atlı və piyada qrupu gəlib bunları oradan ataraq bir kü-

çəyə sıxşdırmışdı. Bu vəziyyətdə ikən mən yetişdim və gələr-gəlməz dərhal 

atı oraya çapdım. Qarşı çıxmadan qaçdılar. Onları küçədən qovub düz yerə 

çıxararaq, qılıncla hücum edərkən atımm ayağına ox atdılar. Atım yıxılaraq 

BABURNAMƏ 

 

127 

məni düşmənin tam ortasında yerə saldı. Dərhal ayağa qalxıb bir ox atdım. 

Sahibqədəm  Kahilin  çox zəif bir atı vardı, özü atdan enib  onu mənə  verdi, 

mən də o ata mindim. Oraya adam təyin edib başqa bir küçə başına getdim. 

Atımın zəifliyini görən Sultan Məhəmməd Veys öz atını mənə verdi. O ata 

mindim. 

Bu əsnada Qasım bəyin oğlu Qənbər Əli bəy də yaralı olaraq Cahangir 

Mirzənin yanından gəldi və dedi: «Artıq bir müddətdir ki, Cahangir (112 b) 

Mirzəni  sıxışdırıb  yerindən  çıxardılar  və  Cahangir  Mirzə  şəhəri  tərk  etdi». 

Biz çaşıb qaldıq. Elə bu vaxt Bab kurqanında olan Seyid Qasım da yetişib 

gəldi. Bu çox vaxtsız bir gəliş idi. Belə bir zamanda elə möhkəm bir kurqanı 

əldən buraxmaq olardımı? 

«Nə  edək?»  deyə  İbrahim  bəydən  soruşdum.  Bir  az  yarası  vardı,  on-

dan, yoxsa təlaşından, əməlli bir cavab verə bilmədi. 

Bir an üçün  «Körpüdən keçib sonra körpünü yıxaraq Əndicana doğru 

gedərik» deyə düşündüm. Baba Şirzad orada çox yaxşı hərəkət etdi və «Qa-

pıdan da zorlayaraq çıxarıq» dedi. Baba Şirzadin sözüylə qapıya doğru yü-

rüdük. Xoca Mir Miran da o əsnada cəsuranə sözlər söylədi. 

Küçə  arasından  gedərkən,  Seyid  Qasım  və  Dost  Nasir  Baqi  Hız  ilə 

çarpışdılar.  Mən,  İbrahim  bəy  [Bəycik  Tağayi]  və  Mirzəqulu  Göyəldaş  bir 

az  irəlidə  idik.  Qapının  qarşısına  çıxanda  Şeyx  Bəyazidin  köynəyin  üstün-

dən  xirqə  geymiş  olduğu  halda,  üç-dörd  atlı  adamla  birlikdə  qapıdan  gir-

məkdə  olduğunu  gördüm. Kirişimdəki  oxu çəkib atdım,  boynundan  yarala-

dım, amma çox yaxşı bir atış idi. Təlaşla qapıdan girər-girməz sağ tərəfə dö-

nən küçədən qaçıb getdi. Biz də onun arxasından yürüdük. 

Mirzəqulu Göyəldaş bir piyadaya (113 a) toppuz tutuzdurdu. Bu arada 

başqa  bir  piyada  Mirzəqulu  keçincə  İbrahim  bəyə  ox  çəkdi.  İbrahim  bəy 

«hey-hey» deyə bağıraraq sürətlə keçincə, əsgərin çox yaxın məsafədən qol-

tuğuma atdığı  ox mənə dəydi,  kalmık  zirehimin  ikiqat  yarpağını parçaladı. 

Əsgər qaçdı, amma mən də arxasından oxumu atdım. 

Bu əsada bir piyada da divarın üzərindən qaçırdı, oxumu atıb börkünü 

divara mıxladım. Börkü divarın kənarında qaldı, amma sarığı qoluna dola-

yaraq  getdi.  Bir  atlı  da  mənim  yanımdan  Şeyx  Bəyazidin  qaçdığı  küçəyə 

doğru  qaçırdı.  Qılıncımla  başına  arxadan  vurdum.  Az  qaldı  atdan  düşsün, 

küçənin divarına söykənib düşmədi, güc-bəla ilə qaçıb qurtuldu. 

Oradakı  atlı  və  piyadaları  qapıya  doğru  qovaraq  qapını  aldıq.  Artıq 

tədbir  zamanı  keçmişdi,  çünki  ərkdəki  iki-üç  min  silahlı  adama  qarşı  dış 

kurqanda cəmisi yüz-iki yüz adam vardı. Cahangir Mirzəni az əvvəl qovub 

çıxarmışdılar və bizim adamlarımızın yarısı da onunla birlikdə çıxmışdı. Bu 

hala  təcrübəsizlikdən  düşməmizə  baxmayaraq  qapıda  durub  «Yaxındadırsa 

gəlsin,  birlikdə  gedək»  deyə  Cahangir  Mirzənin  dalınca  adam  göndərildi. 

Lakin artıq iş bu dərəcədən keçmişdi. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

128 

İbrahim  bəyin  atı  zəif  idi,  yoxsa  yaralı  idi,  bilmirəm,  mənə  «Atımın 

halı xarabdır» dedi. Məhəmməd Əli Mübəşşirin Süleyman adlı (113 b) ada-

mı orada idi, heç kim ona heç nə demədiyi halda öz atından düşüb onu İbra-

him bəyə verdi, çox mərdanə bir iş gördü. 

Biz o qapıda durarkən Kül şikdarı

1

 olan Kiçık Əli çox cəsarət göstərdi. 

O  zamanlar  Sultan  Məhəmməd  Veysin  xidmətindəydi.  Oşda  da  iki  dəfə  

yaxşı  hərəkət  etdi.  Mirzənin  dalınca  gedən  adam  geri  dönənə  qədər  qapıda 

qaldıq. Gedən adam gəlib Cahangirin bir müddət əvvəl çıxıb getmiş olduğu 

xəbərini gətirdi. Artıq durmaq zamanı keçmişdi. Biz də hərəkət etdik. Orada 

bu qədər durmağımızın heç bir da faydası yox idi. Yanımızda yanlızca iyir-

mi-otuz  adam  qalmışdı.  Biz  hərəkət  etdikdən  sonra  arxamızdan  bir  çox  zi-

rehli adam gəlib yetişdi. 

Biz tam xəndək körpüsündən keçmişdik ki, o körpünün şəhər tərəfinə 

də  düşmənin  adamları  yetişdi.  Qasım  bəyin  oğlu  Həmzənin  anasının  atası 

[Qasım bəyin qaynatası] Bəndə Əli bəy oradan İbrahim bəyə bağıraraq dedi: 

«Həmişə yüksəkdən atır və inad edirdin, dur bir az qılınc oynadaq». İbrahim 

mənim  yanımdaydı  və  «Gəl,  qabağını  nə  kəsir!»  deyə  cavab  verdi.  Ağılsız 

adam  belə  bir  məğlubiyyət  anında  da  inad  edirdi.  Bu,  inad  edəcək  zaman-

mıydı?  Durmaq  və  gözləmək  zamanı  deyildi,  tez  yürüdük.  Düşmən  bizim 

arxamızdan adamlarımızı qıra-qıra dördnala gəlirdi. 

 

BABURUN AXSĠ KURQANINDAN QAÇMAġI 

 

Axsinin  bir  şeri  məsafəsində  Künbəd-Çəmən  deyilən  bir  yer  vardır. 

Oradan  keçərkən  İbrahim  bəy  mənə  səsləndi.  Dönüb  geri  baxdım:  (114  a) 

Şeyx  Bəyazidin  bir  çöhrəsi  İbrahim  bəyi  oxla  vurmuşdu.  Cilovu  çəkdim. 

Xanqulu Bəyanqulu yanımda idi. «İndi dönmə zamanıdırmı» dedi və cilovu-

mu dartıb irəlilədi. 

Səngə çatana qədər adamlarımızın çoxunu vurdular. Səng Axsidən iki 

şeri məsafədədir. Səng çayından keçəndən sonra arxamızda düşmənin adam-

ları görünmədi və biz də Səng çayının sahilindən yuxarıya doğru yürüdük. 

Bu vəziyyətdə səkkiz adam qalmışdıq: Dost Nasir, Qasım bəyin oğlu 

Qənbər Əli, Xanqulu Bəyanqulu, Mirzəqulu Göyəldaş, Şahım Nasir, Əbdül-

qüddüs Seydi Qara [Kuhbər], Xoca Hası və səkkizinci də mən idim. 

Bu çayın  yuxarısına doğru  gedən  yol  olduqca  yaxşı  idi. Bu dərə  ana 

yoldan  uzaq  və  kimsəsizdi.  Bu  dərədən  yuxarıya  doğru  yürüyəndən  sonra 

çayı  sağ  tərəfimizdə  buraxıb  təkrar  başqa  bir  quru  dərəyə  girdik.  Ancaq 

ikindi namazı vaxtı bu dərədən düzlüyə çıxa bildik. 

Düzlükdə  uzaqdan  bir  qaraltı  göründü.  Yanımdakıları  bir  sığınaqda 

buraxıb özüm piyada olaraq bir təpəyə çıxıb ətrafa göz yetirdim, bir çox atlı 

                                                           

1

 Şikdar: hərbi bir vəzifədir. 

BABURNAMƏ 

 

129 

arxamızdan sürətlə gəlib bir təpənin üzərinə çıxırdı. Çox və ya az olduqla-

rını  dəqiqləşməyə  vaxt  yoxdu,  atlara  minərək  yola  düşdük.  Təqib  edənlər 

iyirmi-iyirmi beş olardı. Biz isə yuxarıda söylədiyim kimi, səkkiz adamdıq. 

Əgər o  əsnada onların bu qədər adamdan ibarət  olduğunu dəqiq  bilsəydik, 

yaxşıca vuruşardıq. Biz bunların təqibçi olduğunu zənn etdik (114 b) və on-

ların arxasından gələnlərin olacağını düşündük və bunun üçün dərhal yürü-

dük. 

Qaçan düşmənin sayı çox belə olsa, dönüb sayı az olan təqibçiyə qarşı 

çıxa bilməz. Necə ki demişlər:  

Səfi məğlubra huye bəsənd əst. 

Yenilmiş düşmənə bir hey səsi kifayətdir. 

Xanqulu  belə  bir  təklifdə  bulundu:  «Bu  iş  belə  olmaz,  hamımızı  ələ 

keçirəcəklər.  Siz  və  Mirzə  Kuh  Göyəldaş  atların  arasından  iki  yaxşı  at  se-

çərək sürətlə gedin, bəlkə qurtula bilərsiniz». Söylədiyi yanlış deyildi. Savaş 

olmadığı üçün bəlkə bu şəkildə qurtulmaq mümkün olardı. Lakin içlərindən 

birini düşmən içində atsız qoymaq yaxşı deyildi. Amma yenə də axırda ha-

mısı bir-bir düşmənin əlinə düşəcəkdi. 

Mənim mindiyim at bir az süst idi. Xanqulu düşüb öz atını mənə verdi. 

Mən  öz  atımın  üstündən  sıçrayaraq  ona  mindim,  Xanqulu  da  mənim  atıma 

mindi.  Bu  zaman  geridə  qalmış  olan  Şahım  Nasir  ilə  Əbdülqüddüs  Seydi 

Qaranı vurub atdan saldılar. Xanqulu da geridə qaldı. Himayə və kömək za-

manı  deyildi.  Atları  son  sürətlə  çapırdıq.  Atı  vurulan  geridə  qalırdı.  Dost 

[Nasir] bəyin atı da gücdən düşdü və geridə qaldı. 

Bu  mindiyim  at  da  süstləşməyə  başladı.  Qənbər  Əli  enib  atını  verdi, 

mindim. Qənbər Əli də mənim atıma mindi və geridə qaldı. Xoca Hası topal 

bir adamdı, təpələrə doğru çəkildi. 

Yalnızca  Mirzəqulu  Göyəldaş  ilə  mən  qaldım.  Atlarımızın  dördnala 

çapmağa  gücü  (115  a)  qalmamışdı,  ancaq  yenə  də  sürətlə  gedirdik.  Mirzə-

qulunun atı da süstləşməyə başladı. «Səni buraxıb hara gedim, yürü, ölümdə 

da, dirimdə də birlikdə olaq» dedim və bir müddət Mirzəquluya ayaq uydu-

raraq yürüdüm. Axırda Mirzəqulu dedi: «Mənim atım gücdən düşüb, yürüyə 

bilməz.  Siz  mənə  görə  yaxalanmayın,  gedin.  Bəlkə  qurtula  bildiniz».  Bu 

mənə çox ağır gəldi. Mirzəqulu da geridə qaldı. Mən yalnız qaldım. 

Düşməndən iki adam ortaya çıxdı. Birinin adı Baba Sayrami, digərinin 

adı isə Bəndə Əli idi. Mənə bir az daha yaxınlaşdılar. Atım heydən düşmüş-

dü,  dağa  qədər  isə  bir  küruha  yaxın  məsafə  vardı.  Qarşıma  bir  daş  yığını 

çıxdı. «Atım yorulub, dağ da bir az uzaq, hara gedə bilərəm ki? Oxdanımda 

iyirmi  qədər  ox  var,  bari  enib  bu  daş  yığınında  oxlarım  bitən  qədər  vuru-

şum» deyə bir an düşündüm. Sonra ağlıma «Bəlkə dağa yetişə bilərəm, dağa 

çıxdıqdan  sonra  bir  qədər  oxu  belimə  sancıb  dağa  dırmanaram»  düşüncəsi 

gəldi. Çevikliyimə çox güvənirdim. Bu niyyətlə davam etdim. Atımın çabuq 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

130 

qoşacaq halı qalmamışdı. Bunlar da bir ox atımı məsafəyə qədər yaxınlaşdı-

lar. Mən də oxumu atmağa qıymadım (1l5 b). Bunlar da çəkindilər və daha 

artıq yaxınlaşmadılar, amma bu şəkildə arxamdan gəlməyə davam etdilər. 

Günəş  batarkən  dağa  yaxınlaşdım.  Anidən  bağırdılar:  «Belə  hara  ge-

dirsiniz? Cahangir Mirzəni ələ keçirdilər. Nasir Mirzə də onların əlindədir». 

Bu  sözlərlə  xeyli  təlaşlandım,  çünki  hamımız  düşmən  əlinə  düşsək, 

təhlükə ehtimali çox idi. Cavab vermədən dağa doğru  yürüməyə davam et-

dim.  Xeyli  yol  getmişdim  ki,  təkrar  səslənməyə  başladılar.  Bu  dəfə  əvvəl-

kindən daha mülayim danışdılar. Atdan enərək səsləndilər. Bunların sözünə 

qulaq asmadan yürüməyə davam etdim. 

Dərədən  yuxarıya  doğru  gedirdim.  Yatsı  namazına  qədər  yürüdüm. 

Axırda bir ev böyüklüyündə bir daşın yanına çatdım. Daşın yanından dolan-

dım. Uçurumlar başladı, at gedə bilmədi. Onlar da atdan endilər. Hörmət və 

sayğı göstərib daha mülayim olaraq sözə başladılar. «Gecə qaranlıq, yol da 

yox, belə hara gedirsiniz» dedilər, «Sultan Əhməd bəy sizi padşah edər» de-

yə and içdilər. 

Mən də belə dedim: «Mənim ona güvənim yoxdur, oraya getmək mə-

nim üçün mümkün deyil. Amma sizin mənə bir xidmət göstərmək niyyətiniz 

varsa,  (116  a)  illərcə  arayıb  tapa  bilməyəcəyiniz  xidmət  budur:  mənə  xan-

ların yanına gedən yolu göstərin. Sizə istədiyinizdən daha artıq iltifat və şəf-

qət göstərərəm. Bunu edə bilməsəniz, gəldiyiniz yolla qayıdın. Qoy mənə nə 

olursa-olsun. Bu da yaxşı bir xidmətdir». 

«Kaş  gəlməmiş  olaydıq. Madam  ki  gəldik, sizi necə  belə  buraxıb  ge-

dək? Madam ki gəlmirsiniz, haraya getsəniz, xidmətinizdə olacağıq» dedilər.  

«Elə isə sözünüzün doğruluğuna and için» dedim. 

Quran üzərinə böyük and içdilər. Bundan sonra mənə də inam gəldi. 

Mənə dərənin yaxınındakı sırtlardan bir dərə yolu göstərdilər. 

«O  zaman  bu  yolda  qabağa  siz  keçin»  dedim.  Gərçi  and  içmişdilər, 

amma yenə onlara tam inanmırdım. Onları qabağıma qatıb arxalarından yü-

rüdüm. Bir-iki küruh yol getdik, qabağımıza bir çay çıxdı. 

«Geniş dərə yolu bu olmasın» dedim. 

Buna ehtimal vermədilər və «O yol çox irəlidədir» dedilər, lakin geniş 

dərə yolu ora imiş və onlar mənə xəyanət edib gizləmişlər. 

Gecə  yarısına  qədər  yürüyüb  təkrar  bir  çaya  çatdıq,  onlar  «Biz  səhv 

etmişik,  geniş  dərə  yolu  geridə  qalıb»  dedilər.  «Elə  isə  nə  edək?»  dedim. 

«Önümüzdə  Gavə  yolu  yaxındır,  o  yolla  Fərkətə  çıxmaq  olar»  dedilər  (l16