ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
- DOQQUZ YÜZ ALTINCI ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ
- BABURNAMƏ
|
a) və Qənbər Əli kimi böyük bəylərimizdən də, bəhs etdiyimiz kimi, neçə dəfə belə hərəkətlər göründüyü üçün onlara da inamımız qalmamışdı. Ayrı- ca başlarında Məhəmməd Məzid Tarxan olduğu halda bütün Səmərqənd bəyləri məni çağırmaq üçün Mir Moğolu göndərmişdilər. Səmərqənd kimi bir paytaxt varkən, niyə Əndican kimi bir yer üçün adam və vaxt itirim ki? Qabadan Mərginana gəldik. Mərginan Qoç bəyin atası Sultan Əhməd bəyə verilmişdi. Bəzi işlər və əngəllər üzündən o mənimlə birlikdə hərəkət edə bilməyərək Mərginanda qalsa da, oğlu Qoç bəy bir neçə qohumuyla bə- rabər mənimlə gəldi. İsfəra yoluyla hərəkət edərək İsfəraya bağlı Maxan adlı bir kəndə gəldik. Xoş bir təsadüf əsəri olaraq adamlarıyla birlikdə Qasım bəy, Əli Dostla birlikdə bir çox igidi ilə Seyid Qasım [eşik-ağa] da əvvəlcə- dən qərarlaşdırılmış kimi o gecə gəlib bizə qoşuldular. Oradan hərəkət edib Dəşti-Həsban üzərindən ötərək Çoban körpüsündən keçib Ura-Təpəyə gəl- dim.
Qənbər Əli isə Tənbələ güvənərək öz vilayəti olan Xocənddən qalxıb hərbi məsələlər haqqında danışmaq üçün Axsiyə gəlir. Gəlincə də Tənbəl onu dərhal bağladıb yanına alaraq (78 b) vilayətlərinin üstünə cumur. Türk- cədə bir ata sözü vardır: «İnanma dostuna, saman təpər postuna» (dərinə). Yolda götürülərkən Qənbər Əli qaçıb piyada olaraq min bir zəhmətlə Ura-Təpəyə gəldi. Biz Ura-Təpədə ikən Şeybani xanın Dəbusi qalasında Baqi Tarxanı məğlub edib Buxara üzərinə yürüdüyü xəbəri gəldi. Ura-Tə- pədən hərəkət edib Bürkə yaylağı yoluyla Səngzara gəldik. Səngzar valisi kurqanı təslim etdi. Qənbər Əli hər şeyini itirərək gəldiyi üçün onu Səngzar- da qoyub getdik. Xan yurduna gəlib düşərgə salanda başlarında Məhəmməd Məzid Tar- xan olmaqla Səmərqənd bəyləri gəlib sədaqətlərini bildirdilər. Səmərqəndin zəbti məsələsini onlarla müzakirə etdik. Onlar da «[Xoca Übeydullahın oğlu] Xoca Yəhya padşaha candan bağlıdır, əgər Xocanı öz tərəfimizə çək- sək, Səmərqəndi savaşmadan və asanlıqla zəbt etmək mümkündür» dedilər. Bunun üçün bir neçə dəfə Xoca Yəhyaya adamlar göndərərək danışıq aparıl- dı. Xoca Yəhya bizə qəti söz verməməklə birlikdə məyus edəcək söz də söy- ləmədi.
Xan yurdundan qalxıb Dərğəm sahilinə gəldik. Dərğəm sahilindən Xoca Məhəmməd Əli Kitabdar Xoca Yəhyanın yanına göndərildi (79 a) və «Gəlsinlər, şəhəri təslim edərik» xəbərini gətirdi. Biz də axşama doğru Dər- ğəmdən qalxıb şəhərə doğru hərəkət etdik. Amma Sultan Məhəmməd Duldayın atası Sultan Mahmud Dulday ora-
BABURNAMƏ
95 dan qaçaraq getmiş və Səmərqənddə olanları bu ittifaqdan agah etmişdi. Xə- bər aldıqları üçün nəzərdə tutduğumuz plan baş tutmadı və qayıdıb təkrar Dərğəm sahilinə gəldik. İbrahim Saru Mınqlı inayət etdiyim bəylərimdən idi, Əli Dost [Tağa- yi] onu yaxaladıb sürmüşdü. Mən Yar-yaylağa gəldiyim zaman Yusif bəyin [Seyid Yusif Oğlaqçı] böyük oğlu Məhəmməd Yusif ilə birlikdə gəlib səda- qətini bildirdi. Əli Dost sadiq bəylərimizin və içkilərimizin bir uismini özü- nə müxalif olduqları üçün sürdürmüş, mallarını yağmalatmış, bəzilərini də yaxalatmışdı. Bunlar da birər-birər gəlib toplandılar. Əli Dostun mövqeyi sarsılmışdı, çünki Tənbələ qüvənərək mənə və mənim tərəfdarlarıma cəfa və əziyyət edirdi. Mən də bu alçaq adamdan heç xoşlanmırdım. Utandığından və qorxusundan yanımda qala bilməyərək get- mək üçün izin istədi. Mən də bunu minnət bilərək izin verdim. Əli Dost və [oğlu] Məhəmməd Dost bu (79 b) izni alan kimi Tənbəlin yanına getdilər. Tənbəlin yaxınlarından olan bu ata ilə oğuldan bir çox düşmənlik və pisliklər meydana gəldi. Bir-iki il sonra Əli Dostun əlində çiban çıxaraq və- fat etdi. Məhəmməd Dost isə özbəklərə qoşuldu. Vəziyyəti ümumən pis de- yildi, lakin oradan da nankorluq edib qaçaraq Əndican dağının ətəklərinə getdi, düşmənlik və fitnə çıxardı. Axırda özbəklərin əlinə düşdü, onlar da bunun gözlərini kor etdilər. Gözlərini «duz tutdu» 1 ifadəsinin belə bir məna- sı varmış. Bunların getmələrinə izin verdikdən sonra Guri Barlas da bir neçə igidlə birlikdə xəbər bilmək üçün Buxara tərəflərinə göndərilmişdi. Şeybani xanın Buxaranı zəbt edib Səmərqənd üzərinə doğru yürüdüyü xəbəri gəldi. O civarda olmağı uyğun görməyərək Keş tərəfinə getdik. Səmərqənd bəylə- rinin bir çoxunun köçləri Keşdə idi. SƏMƏRQƏNDĠN ġEYBANĠ XANA TƏSLĠM EDĠLMƏSĠ
Keşə gəlib bir-iki həftə keçirdikdən sonra Sultan Əli Mirzənin Səmər- qəndi Şeybani xana təslim etdiyi xəbərini aldıq. Təfsilatı budur: Sultan Əli Mirzənin anası Zöhrə Bikə ağa cahilliyi və axmaqlığı üzündən Şeybani xa- na gizlicə bir adam göndərərək bu xəbəri çatdırır: «Əgər Şeybani xan (80 a) mənimlə evlənəcək olsa, oğlu Səmərqəndi Şeybani xana təslim edəcək; la- kin Şeybani xan da şəhəri aldıqdan sonra atasının vilayətini təkrar Sultan Əli Mirzəyə verəcək». Əbu Yusif Arğun bundan xəbərdar imiş. Bəlkə ona bu fikri verən elə o xainin özü olmuşdur.
1 Gözlərini duz-çörək tutdu deməkdir. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
96
FƏRQANƏ - 906 (28 İYUL 1500 - 17 İYUL 1501)
Şeybani xan bu qadının vədi üzrə gəlib Baği-Meydana endi. Sultan Əli Mirzə də bəylərindən və igidlərindən heç kimə xəbər vermədən və heç kimlə məsləhətləşmədən yaxınlarından bir neçə kiçık zatla birlikdə günorta vaxtı Çarrah qapısından çıxıb Baği-Meydana Şeybani xanın yanına getdi. Şeybani xan onu elə də yaxşı qarşılamadı. Görüşdükdən sonra da özündən aşağı bir tərəfə oturtdu. Xoca Yəhya Mirzənin şəhərdən çıxdığını duyunca üzüldü. Lakin heç bir çarə tapa bilmədiyi için o da çıxdı. Şeybani xan onu yerindən qalxmadan qarşılayıb bir neçə tənəli söz söylədi. Axırda Xoca Yəhya getmək üçün ye- rindən qalxanda Şeybani xan da sayğı göstərərək yerindən qalxdı. Xoca Əli bayın oğlu Can Əli Ribati-Xocada olurdu. Mirzənin çıxdığı- nı xəbər alınca o da Şeybani xanın hüzuruna gəldi. Bu uğursuz qadının ağlı qıt olduğu üçün ərə getmək arzusu üzündən oğlunun xanimanını (80 b) bərbad elədi. Şeybani xan ona zərrə qədər əhə- miyyət vermədi və cariyəsi qədər belə saymadı. Sultan Əli Mirzə tutduğu işə və şəhərdən çıxmağına çox peşman ol- muşdu. Bəzi yaxınları vəziyyəti başa düşərək Mirzəni qaçırmaq istədilər. Lakin Sultan Əli Mirzə buna razı olmadı. Əcəli gəldiyi üçün qurtula bilmədi. O, [Şeybani xanın oğlu] Teymur Sultanla birlikdə qalırdı. Dörd-beş gün sonra Külbə çayırında onu öldürdülər. Bu beş günlük fani həyat üçün pis ad- la getdi. Qadın sözünə aldanıb özünü yaxşı ad sahibləri cərgəsindən çıxardı. Belə bir adamın əhvalatını bundan artıq yazmaq və belə alçaq hərəkətləri bundan artıq eşitmək doğru deyildir. [Şeybani xan] Sultan Əli Mirzəni öldürdükdən sonra Can Əlini də öl- dürüb Mirzəsının yanına göndərdi. Xoca Yəhyaya etimad etmədiyi üçün də ona iki oğlu Xoca Məhəmməd Zəkəriyyə və Xoca Baqi ilə birlikdə Xorasan tərəfinə getməsinə izin verdi. Sonra da arxalarından bir neçə özbək gedib Xoca-Kardzən civarında Xoca həzrətlərini iki igid oğluyla birlikdə şəhid
BABURNAMƏ
97 etdilər. Şeybani xan Xocanın öldürülməsi işində (8l a) əli olmadığını, qatıl- lərin Qənbər Bi ilə Köpək Bi olduğunu söyləmişdir. Əgər belədirsə, daha da pis. Bir atalar sözü vardır: «üzrü qəbahətindən böyük». Əgər bəylər belə işləri xanlarının və padşahlarının xəbəri olmadan özləri etməyə başlayırlarsa, daha xanlığın və padşahlığın nə etibarı var? Özbəklər Səmərqəndi aldıqdan sonra biz də Keşdən Hisara doğru get- dik. Məhəmməd Məzid Tarxan başda olmaqla Səmərqənd bəyləri öz köç və ailələri ilə birlikdə bizimlə hərəkət etdilər. Çağanyanın Çəltu çayırında da- yananda Məhəmməd Məzid Tarxanın başçılıq etdiyi Səmərqənd bəyləri biz- dən ayrılaraq gedib Xosrov şahın xidmətinə girdilər. Biz şəhər və vilayətdən məhrum idik, gedəcək və qalacaq yerimiz bəlli deyildi. Xosrov şahın bizim xanədanımıza qarşı bəzi haqsızlıqlar etmiş olması- na baxmayaraq çarəsiz, onun vilayəti içindən keçmək məcburiyyətində qaldıq. Qara-Təkin vilayətindən keçərək kiçık dayım Alaca xanın yanına [Sul- tan Əhməd xan] getmə düşüncəsi ağlımızdan keçmişdi, ancaq nəsib olmadı. Kəmruddan yuxarıya doğru yürüyərək Sərv-Tağ təpəsindən aşmağa qərar verdik. Nəvəndak civarına çatanda Xosrov şahın adamı doqquz at və doqquz parça qumaş gətirdi 1 .
daşı Vəlinin yanına getdi. Ertəsi gün isə Qoç bəy ayrılaraq Hisara getdi. Kəmrud dərəsindən yuxarıya doğru yürüdük. Dar və uçurumlu yollarda, sarp keçidlərdə bir çox atımız və dəvəmiz qaldı. Üç-dörd gün sonra Sərv-Tağ keçidinə vardıq. Keçid, amma necə bir keçid! Heç bir yerdə belə yüksək və dar bir keçid görünməmişdir və heç bir vaxt belə dar və uçurumlu yollardan keçilməmişdir. Çox zəhmət və çətinlik- lə təhlükəli boğazlar və uçurumlardan keçib bu təhlükəli, yüksək və dar ke- çidləri aşaraq axırda Fan civarına gəldik. Fan dağlarının arasında böyük bir göl vardır. Çevrəsi təxminən bir şeri qədər olan gözəl bir göldür və o qədər cazibədardır ki, heç boş qalmaz. Alınan xəbərlərə görə, Şiraz kurqanını İbrahim Tarxan, Yar-yaylaq kurqanlarını da Qənbər Əli gücləndirmişdilər. Əbülqasım Kuhbər isə Xoca- Didardaydı. Özbəklər Səmərqəndi aldıqdan sonra Xoca-Didarda qala bilmə- yib Yar-yaylağa gəlmiş və daha aşağıda olan kurqanları gücləndirmişdi. Fanı sağ tərəfdə qoyaraq Kəşdud tərəfinə yürüdük. Fan hakimi cö- mərdliyi, əsaləti və əliaçıqlığı ilə məşhur idi. (82 a) Sultan Hüseyn Mirzə Hisar üzərinə gələndə Sultan Məsud Mirzə kiçık qardaşı Baysunqur Mirzə- nin yanına Səmərqəndə bu yoldan getmişdi. Fan hakimi ona yetmiş-səksən at bağışlamış və digər xidmətlərini də buna bənzər şəkildə eləmişdi. Mənə çox pis bir at göndərdi, özü isə gəlmədi.
1 O dönəmin türk gələnəklərinə görə hədiyyələr doqquzlu qruplar halında verilirdi. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
98 Səxavəti ilə məşhur olan kimsələr bizə gəlincə xəsis olur, alicənablığı ilə tanınlan kimsələr alicənablığı unudurdu. Xosrov şah da cömərdlik və əsalətlə məruf və məşhurdu. Bədiüzzaman Mirzəyə nə kimi yardımlar etdi- yini söyləmişdim. Daha sonra Baqi Tarxana və digər bəylərə çox insaniyyət və cömərdlik göstərmişdi. İki dəfə onun vilayətindən keçdik, həmcinsimiz demədi, ən aşağı nökərimizə elədiyi insaniyyəti bizə göstərmədi, hətta bizi nökər gözündə belə görmədi. Kim görübdür, ey könül, əhli-cahandan yaxşılıq, Kim ki, ondan yaxşı yox, göz tutma ondan yaxşılıq. Fanı keçincə Kəşdud kurqanında özbəklərin adamı ola biləcəyini düşü- nərək, Kəşdud üzərinə axın etdik. Lakin Kəşdud kurqanı xarab vəziyyətdə idi, indi orada heç kim yaşamırdı. Oradan keçib (82 b) Kuhək çayının sahilinə gəl- dik. Yarının qarşısından Kuhək çayından körpüylə keçdik. Qasım bəyin başçılı- ğı altında bəyləri Ribati-Xoca kurqanını basqınla ələ keçirmək üçün göndərdim. Yandan keçib Şunqarxana dağını aşaraq Yar-yaylağa gəldik. Ribati- Xocaya gedən bəylər kurqana nərdivan qoyan zaman kurqandakılar bilmiş və geri qovmuşlar. Onlar da kurqanı ala bilmədən dönüb gəldilər. Qənbər Əli Səngzarda idi, gəlib görüşdü. Əbülqasım Kuhbər və İbra- him Tarxan da yaxşı adamlarını mənimlə görüşməyə göndərib qulluq və sə- daqətlərini bildirdilər. Yar-yaylaq kəndlərindən Əsfidək kurqanına gəldik.
O vaxt Şeybani xan Xoca-Didar civarında otururdu. Üç-dörd min öz- bəyi vardı, yerli sipahidən də bir o qədər adam toplanmışdı. Səmərqənd vali- liyini Can Vəfa Mirzəyə vermişdi və o da beş-altı yüz adamla birlikdə Sə- mərqənd kurqanının içində idi. Həmzə Sultanla Mehdi Sultan isə adamla- rıyla birlikdə Səmərqənd yaxınlığındakı Bödənə qoruğuna yerləşmişdilər. Bizim adamlarımız yaxşı-pis iki yüz (83 a) qırx nəfər idi. Bütün bəyləri- mizlə danışıb məsləhətləşərək buna qərar verdik: «Şeybani xan Səmərqəndi alalı çox olmamışdır, əhali hələ ona, o da əhaliyə könüldən bağlanmamışdır. Bir iş eləmək istəyiriksə, indi eləməliyik. Səmərqənd kurqanını nərdivanlar qoyub basqınla alsaq, əhali bizimlə olacaq. Başqa nə edə bilər ki? Əgər bizə kömək etməsə belə özbəklər üçün vuruşmaq ehtimalı da yoxdur. Səmər- qəndi ələ keçirdikdən sonra Allah nə dilərsə o, olacaqdır». Bu qərara gəldik və günorta namazından sonra Yar-yaylaqdan hərəkət edib bütün gecə yürüyərək gecə yarısı Xan Yurduna çatdıq. O axşam əhali xəbərdar olmuşdur deyə kurqanın yaxınına getmədik və Xan Yurdundan ge- ri döndük. Dan ağaranda Ribati-Xocanın bir az aşağısından Kuhək çayını keçib təkrar Yar-yaylağa gəldik. Bir gün Əsfidək kurqanında Dost Nasir, Noyan Göyəldaş, Xanqulu,
BABURNAMƏ
99 Kərimdad, Şeyx Dərviş, Xosrov Göyəldaş və Mirim Nasir kimi içkilərlə bir- likdə oturmuşduq. Oradan-buradan danışırdıq. «Söyləyin görüm, (83 b) Al- lah rast gətirsə, Səmərqəndi nə zaman alarıq?» dedim. Bəziləri «ilkbahara alarıq» dedi, o zaman sonbahardı. Bəziləri bir ay, bəziləri qırx gün, bəziləri də iyirmi gün sonra dedilər. Noyan Göyəldaş isə «On dörd gündə alarıq» dedi. Allah rast gətirdi və tam on dörd gündə Sə- mərqəndi aldıq. O zaman qəribə bir röya görmüşdüm. Röyamda Xoca Übeydullah həz- rətləri gəlmiş və mən də onu qarşılamağa çıxmışım. Xoca gəlib oturdu. Xo- canın önünə, deyəsən, bir az diqqətsiz bir şəkildə dəstərxan sərmişdilər və bu üzdən həzrətin könlü bir az incimişdi. Molla Baba mənim tərəfimə baxıb işarət edirdi. Mən də ona işarətlə: «Mən neyləyim, qüsur dəstərxanı sərəndə- dir» dedim. Xoca anladı və bu üzrümü qəbul etdi. Sonra ayağa qalxdı, mən də onu uğurlamağa çıxdım. O, evin dalanında sağ və ya sol qolumdan tutub məni elə yuxarı qaldırdı ki, bir ayağım yerdən üzüldü. Mənə türkcə «Şeyx məsləhət verdi» dedi. Bir neçə gün içində Səmərqəndi aldım. Bir-iki gün sonra Əsfidək kurqanından qalxıb Vəsmənd kurqanına gəl- dik. Bir dəfə Səmərqənd civarına gedib varlığımızı göstərərək geri qayıtdı- ğımız halda (84 a) təkrar Allaha təvəkkül edib eyni niyyətlə günorta nama- zından sonra Vəsmənddən qalxıb Səmərqənd üzərinə sürətlə hərəkət etdik. Xoca Əbülməkarim də mənimlə bərabərdi. Gecə yarısı xiyaban üzərindən Məğək körpüsünə gəlib yaxşı igidlər- dən yetmiş-səksən nəfərlik bir dəstəni irəli göndərdik. Bunlar Qari-aşiqan qarşısından nərdivanla yuxarı çıxıb Firuzə darvazasındakıların üstünə cümə- raq darvazanı ələ keçirəcək və bizə adam göndərəcəkdilər. Bu igidlər gedib Qari-aşiqan qarşısından nərdivanla yuxarı çımışlar və heç kim xəbər tutmamışdır. Oradan da Firuzə darvazasına qədər gəlib Fazil Tarxanın üstünə cummuşlar. Fazil Tarxan bəy tarxanlardan olmayıb Türküs- tanın tüccar tarxanlarından idi. Türküstanda Şeybani xana xidmət edərək etibar görmüşdü. İgidlər Fazil Tarxanı bir neçə adamıyla birlikdə öldürüb qapının kilidini balta ilə qıraraq darvazanı açdılar. O əsnada mən yetişərək dərhal Firuzə darvazasından içəri girdim. Əbülqasım Kuhbər özü gəlməmiş, kiçık qardaşı Əhməd Qasımı otuz-qırx qədər adamıyla göndərmişdi. İbrahim Tarxanın adamlarından isə heç biri yox idi. Mən şəhərə girib xanəgahda oturanda yalnızca Əhməd Tarxan adlı kiçık qardaşı (84 b) bir neçə adamı ilə birlikdə gəldi. Şəhər əhalisi hələ yuxuda idi. Dükan sahibləri dükanlarından baxıb tanıyaraq mənə dua edirdilər. Qısa bir müddət sonra şəhər əhalisi vəziyyət- dən xəbərdar oldu. Bizim adamları və şəhər əhalisini qəribə bir sevinc sar- mışdı. Özbəkləri quduz köpəklər kimi küçələrdə daş və zopalarla öldürdülər. Bəlkə də dörd-beş yüzə qədər özbək bu şəkildə öldürüldü.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
100 Şəhərin darğası Can Vəfa Xoca Yəhyanın evlərindən birində otururdu. Oradan çıxıb qaçaraq Şeybani xanın yanına getdi. Qapıdan girincə birbaşa mədrəsə və xanəgah tərəfə yürüdüm və xanə- gahın tağı üstündə oturdum. Sabaha qədər hər tərəfdə qovğa və gurultu da- vam etdi. Xəbərdar olan bəzi əsnaf və dükan sahibləri sevinc və nəşəylə gəl- dilər, əllərində nə varsa gətirib dua etdilər. Sabah özbəklərin Ahənin darvazasında iki qapı arasını gücləndirərək vuruşmaqda olduqları xəbəri gəldi. Dərhal ata minib Ahənin darvazasına doğru getdim. Mənimlə birlikdə on-on beş və ya iyirmi qədər adam vardı. Şəhər yeni ələ keçmişdi. Alt təbəqədən hər kəs bir şey tapmaq ümidi ilə sa- ğı-solu eşələməklə (85 a) məşğul idi. Mən yetişincəyə qədər özbəkləri Ahə- nin darvazasından çıxarmışdılar. Şeybani xan bunu eşidib fövqəladə təlaşlı bir şəkildə, günəş doğarkən yüz-yüz əlli qədər adamıyla Ahənin darvazasına gəlib yetişdi. Fürsət qapıya gəlmişdi. Lakin söylədiyim kimi, yanımda çox az adam vardı. Şeybani xan isə heç nə edə bilməyəcəyini görüncə orada durmadı və dərhal geri qayıdıb getdi. Oradan dönüb ərkdə Bostan Saraya endim. Ağsaqqallar, əşrəf və şə- hərin böyükləri gələrək məni görüb təbrik etdilər. Yüz qırx ilə yaxın bir müddətdir paytaxt Səmərqənd bizim ailədəydi. Yad və düşmən özbəyin biri gəlib onu ələ keçirmişdi. Amma əldən çıxan mülkü Allah təkrar verdi. Yağmaya uğrayan vilayət təkrar əlimizə keçdi. SULTAN HÜSEYN MĠRZƏNĠN HERATI ALMASI ĠLƏ BABURUN SƏMƏRQƏNDĠ ALMASININ MÜQAYĠSƏ EDĠLMƏSĠ
Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə də Heratı bu şəkildə basqınla almışdı. Lakin iş bilənlər gözündə, anlayan və tərəfsiz kimsələrin önündə o işlə bu fəth arasında böyük bir fərq olduğu aşikardır. Birincisi, Sultan Hüseyn Mirzə çox işlər görmüş, çox təcrübə qazan- mış yaşlı bir padşah idi. İkincisi, onun düşməni on yeddi-on səkkiz yaşında və təcrübəsiz bir uşaq olan Yadigar Məhəmməd Nasir Mirzə idı. (85 b) Üçüncüsü, [Sultan Hüseyn Mirzənin əmirlərindən] düşmənin içində olan və vəziyyəti bilən Mir Əli Miraxur Mirzəyə adamlar göndərib onu düş- mənin üstünə qafil olduğu bir anda gətirmişdi. Dördüncüsü, düşmən kurqanda deyil, Baği-Zağanda idi və Sultan Hü- seyn Mirzə şəhəri alanda Yadigar Məhəmməd Mirzə ilə adamları özlərini içkiyə elə vermişdilər ki, o gecə Yadigar Məhəmməd Mirzənin qapısında duran üç adamın üçü də sərxoş imiş. Beşincisi, Yadigar Məhəmməd Mirzənin bu dərəcə qafil olduğu bir BABURNAMƏ
101 anda Sultan Hüseyn Mirzə gəldi və şəhəri zəbt etdi. Mən isə Səmərqəndi alanda on doqquz yaşındaydım. Nə çox işlər gör- müş, nə də təcrübə qazanmışdım. İkincisi, mənim düşmənim Şeybani xan kimi çox təcrübə sahibi və çox işlər görmüş, yaşlı bir adamdı. Üçüncüsü, bizə Səmərqənddən heç kimsə gəlməmişdi. Şəhər əhalisi mənə nə qədər meylli olsa da, Şeybani xanın qorxusundan heç kim bir şey edə bilməzdi. Dördüncüsü, mənim düşmənim kurqanda idi, kurqan alındı, düşmən də qovuldu. Beşincisi, bir dəfə Səmərqənd üzərinə gəlmişdik və düşmən bundan xəbərdar olmuşdu, ikinci dəfə gələndə Allah rast gətirdi və Səmərqənd zəbt edildi. Bunları söyləməkdən məqsədim başqalarına daş atmaq deyil, (86 a) yuxarıda bəhs edildiyi kimi, gerçəkləşən hadisəni anlatmaqdır. Bunları yaz- maqdan məqsədim isə özümü yüksəltmək deyildir. Yuxarıda yazıldığı kimi, doğrusu bu idi. Bu fəth haqqında şairlər tarixlər söyləmişlər. Onların arasından bir beyt xatirimdə qalmışdır: Baz gofte xirəd ki tarixəş Fəthi-Babur bahadur əst bedan.
Səmərqənd alındıqdan sonra Şavdar, Soğd və yaxın tümənlərin kur- qanları bir-bir gəlib mənə qatılmağa başladılar. Bəzi kurqanların özbək dar- ğaları qorxudan qaçıb getdilər, bəzi kurqanlar özbəkləri qovub bizim idarə- mizə girdilər, bəziləri isə darğaları yaxalayıb kurqanları qapatdılar. Bu zaman Şeybani xanla özbəklərin köç və ailələri Türküstandan gəldi. Şeybani xan özü Xoca-Didar və Əliabad civarında olurdu. Kurqanların bu şəkildə bizə keçdiyini və əhalinin bizi dəstəklədiyini görüncə olduğu yerdən qalxıb Buxara tərəfinə getdi. Allahın inayəti ilə Soğd və Miyanqal kurqanlarının çoxu üç-dörd ay ərzində təkrar bizə keçdi. Baqi Tarxan da fürsət taparaq Karşi kurqanına gir- di. Hüzar və Karşi da özbəklərin əlindən çıxdı. Qaragölü isə Mərvdən Əbül- möhsün (86 b) Mirzənin adamları gəlib aldılar. İşimiz çox yaxşı gedirdi. Anam, köçüm və uruğlarım mən Əndicandan çıxdıqdan sonra min bir çətinlik və sıxıntı ilə Ura-Təpəyə gəlmişdilər. Adam göndərərək onları da Səmərqəndə gətirtdik. Həmin günlərdə Sultan Əhməd Mirzənin mənimlə evli olan qızı, ilk nigahlı arvadım Ayşə Sultan bəyimin bir qızı dünyaya gəldi. Fəxrünnisa adı
1 «Fəthi-Babur bahadur» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi 906 (=1500) deməkdir. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
102 verildi. Bu mənim ilk uşağım idi və mən o vaxt on doqquz yaşındaydım. Uşaq bir ay və ya qırx gün içində Allahın rəhmətinə qovuşdu. Səmərqəndin fəthindən sonra dəfələrlə civardakı xanlara, sultanlara, əmirlərə və sərhəd boyunda yaşayanlara kömək və dəstək tələbi ilə arxa- arxaya elçilər və xəbərçilər gedib gəldi. Bu gələn elçilərin bəziləri təcrübəli olmalarına baxmayaraq diləklərimi ağılsızcasına rədd edirdilər. Bəziləri də bizə qarşı vaxtilə ədəbsizlik və pis hərəkətlər etmişdilər, ona görə qorxduq- ları üçün cavab vermirdilər. Bəziləri yardım göndərsələr də buna yardım de- mək olmazdı. Bunların hamısından növbə ilə bəhs ediləcəkdir. Səmərqəndi ikinci dəfə alanda Əli Şir [Nəvai] bəy (87 a) hələ həyatda idı. Bir dəfə mənə bir məktubu da gəlmişdi. Mən də arxasına türkcə beyt ya- zıb bir məktub göndərmişdim. Cavab gəlincəyə qədər ayrılıq və qovğa çıxdı. Şeybani xan Səmərqəndi alanda Molla Bənnaini öz xidmətinə qəbul etmişdi, öz yanında saxlayırdı. Səmərqəndin fəthindən bir neçə gün sonra buraya gəldi. Qasım bəy ondan şübhələndiyi üçün Şəhrisəbz tərəfinə getmə- sinə izin verdi. Çox fəzilətli bir adam olduğu və heç bir günahı görülmədiyi üçün təkrar Səmərqəndə gətirtdik. Daim qəsidə və qəzəl yazırdı. Nəva fəs- lində bəstələnmiş bir qəzəli mənə ithaf etdi. Yenə o zamanlarda bir rübai söylədi. Həmin rübai budur: Nə ğəllə məra k-əzi təvanəm nuşid, Nə möhmali ğəllə təvanəm puşid, Anra ki, nə xordənəstü nə puşidan, Dər elmü hünər koca təvanəd kəşid.
O zamanlar mən də bir və ya iki beyt söyləyirdim, lakin qəzəl tamam- lamırdım. Yalnız türkcə bir rübai söylədim: İşlər varı könlündəki tək bolğusudur, Ənamü vəzifə barı buyrulğusudur, Ol ğəlleyü-mühməl ki, deb ərdin, berdim, Mühməlgə buyu ğəllədən öy dolğusudur.
Ənam və vəzifə, hamısı gələcəkdir, O söylədiyin qailə və mühməli sənə verdim, Mühmələ girəcək evin qailə ilə dolacaqdır. Molla Bənnai bu rübainin (87 b) sonuncu misrasının qafiyəsini rədif edərək başqa bir qafiyə ilə təkrar bir rübai söylədi:
BABURNAMƏ
103 Mirzəm ki şahi-bərhi-bər bolğusudur, Aləmdə hünər birlə sər bolğusudur, Bir mühməl üçün bunca inayət boldu, Müstəməl əgər desəm nələr bolğusudur.
O zaman Xoca Əbülbərəkə Firaqi Şəhrisəbzdən Səmərqəndə gəlmişdi. O da «bu qafiyə və rədifdə söyləmək lazımdır» dedi və bu rübaini söylədi: Bu cövr ki gəldi dövr sorulğusudur, Sultani-kərəm bu üzrnü qulğusudur, Tökülgən əgərçı dolmaz, ey saqi, Tökülgənimiz bu dövrdə dolğusudur.
Bu qış bizim işimiz çox tərəqqidə, Şeybani xanınkı isə tənəzzüldə idi. Amma bu arada gerçəkləşən bir-iki hadisə işimizi bir az pozdu. Mərvdən gələrək Qaragölü alanlar orada dayana bilmədilər və Qaragöl təkrar özbək- lərin əlinə keçdi. Dəbusi qalasında İbrahim Tarxanın kiçık qardaşı Əhməd Tarxan dururdu. Şeybani xan gəlib oranı mühasirəyə aldı. Biz əsgər toplayıb hazırlıq görənə qədər zorla alıb əhalisini tamamilə qılıncdan keçirdi.
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|