ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

Meydan müharibələri: iki meydan müharibəsi elədi. Birincisi Sultan 

Mahmud xan ilə elədiyi savaşdır. Taxta çıxdığı zaman [moğol xanı] Sultan 

Mahmud xan Sultan Cüneyd Barlas və digərlərinin öyrətməsiylə Səmərqən-

di almaq (69 a) üçün qoşun çəkərək Ağ Kötəldən keçib Ribati-Soğd və Kən-

bay  civarına  gəlmişdi.  Baysunqur  Mirzə  də  Səmərqənddən  ona  qarşı  çıxdı 

və  Kənbayda  vuruşaraq  onu  möhkəm  məğlub  etdi.  Üç-dörd  min  moğolun 

başını kəsdirdi. Xanın işlərini idarə edən Heydər Göyəldaş bu savaşda öldü. 

İkinci dəfə isə Buxarada [qardaşı] Sultan Əli Mirzə ilə savaşdı və yenildi. 

Torpaqları: atası Sultan Mahmud Mirzə ona Buxaranı vermişdi. Ata-

sının  ölümündən  sonra  atasının  bəyləri  toplanaraq  onu  ittifaqla  Səmər-

qənddə padşah elan elədilər. Buxara da bir müddət onun divanına daxil idi, 

ancaq tarxanlarm  üsyanından sonra  əlindən çıxdı. Mən Səmərqəndi  alanda 

Xosrov şaha sığındı, Xosrov şah da Hisarı alıb ona verdi.  

Heç  uşağı  qalmadı.  Xosrov  şahın  yanına  gedəndə  əmisi  Sultan  Xəlil 

Mirzənin qızı ilə evləndi. Ondan başqa qadını və cariyəsi  yox idi. Özü yal-

nız başına səltənət sürmədiyi üçün heç kimi öz  əliylə  yetişdirib böyüdərək 

BABURNAMƏ 

 

87 

mötəbər bir bəy edə bilmədi. Bəyləri atasının və əmisinin (69 b) bəyləri idi. 

Baysunqur Mirzənin ölümündən sonra Qoç bəyin atası Sultan Əhməd 

Qaravul,  böyük  və  kiçık  qardaşları  köçləri  və  əqrəbaları  ilə  birlikdə  Qara-

Təkin vilayətindən çıxaraq bizim yanımıza gəldilər. Oşda xəstə olan Qənbər 

Əli də xəstəlikdən qalxıb gəlmişdi. Belə bir əsnada gözlənilməyən bir  yar-

dım olaraq, Sultan Əhməd Qaravulun adamları ilə birlikdə gəlib bizə qoşul-

malarını uğur sayaraq, ertəsi sabah qüvvələrimizi düzənlədik və dərhal düş-

mən üzərinə  yürüdük. Tənbəl  isə  Abi-Xanda müharibə etmədən  yurdundan 

qalxıb getdi. Çadır, kilim və araba kimi bəzi əşyaları əsgərimizin əlinə keçdi. 

Biz də gəlib onun yurduna endik. 

O axşam Tənbəl [Baburun qardaşı] Cahangiri də yanına alıb sağ tərə-

fimizə yönələrək Əndican yönündə və bizdən üç ağac məsafədə olan Xuban 

adlı kəndə gedib girdi. Ertəsi gün biz də sağ qol, sol qol, mərkəz və önçülə-

rimizi  müəyyən  edib,  dava  paltarımızı  geyib,  səflərimizi  düzənləyib,  qal-

xanlı piyadaları qabağa sürüb düşmənin üzərinə yürüdük. 

Bizim  sağ  qolda  adamlarıyla  birlikdə  Əli  Dost  Tağayi,  sol  qolda  isə 

İbrahim Saru, Veys Lağari, Seydi Qara, Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi), 

Xoca (70  a) Kəlan bəyin böyük qardaşı Kiçık bəy və digər bəzi içkilər du-

rurdular.  Sultan  Əhməd  Qaravul  və  Qoç  bəy  böyük  və  kiçık  qardaşları  ilə 

birlikdə  sol  qolda  dayanmışdılar.  Qasım  bəy  [Koçin]  mərkəzdə  mənim  ya-

nımda idi. Önçü olaraq da Qənbər Əli və digər bəzi içkilər vardı. 

Xubanın cənub-şərqində və ondan bir şəri məsafədə yerləşən Saka adlı 

kəndə varmışdıq, düşmən də adamlarını nizamlayaraq Xuban kəndindən bi-

zə  qarşı  çıxdı.  Biz  daha  sürətli  yürüdük.  Hər  ehtimala  qarşı  qalxanlı  piya-

dalar  da  düzənlənmişdi,  lakin  düşmənlə  qarşılaşanda  onlar  çox  geridə  qal-

mışdılar. Allahın inayəti ilə onlara heç bir ehtiyac qalmadı. 

Ordular  qarşılaşınca  ilk  öncə  bizim  sol  qoldakı  adamlarımız  onların 

sağ  qolundakılarla  çarpışdılar.  Xoca  Kəlan  bəyin  böyük  qardaşı  Kiçık  bəy 

orada yaxşı qılınc çaldı. Ondan sonra Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi) çar-

pışdı. Düşmən bu qədərlə yetinərək müqavimət göstərmədən qaçdı. Sağ qol 

və önçü birliklərimizə üz-üzə savaşma sırası gəlmədi. Bir çox igidlərini əsir 

edərək gətirdilər. Başlarının kəsilməsi əmr edildi.  

Bizim bəylərdən Qasım bəy ilə Əli Dost, bilxassə Əli Dost artıq ehti-

yatlı davranaraq təqib qüvvələrinin (70 b) uzağa göndərilməsini uyğun gör-

mədilər və bu üzdən də  adamların çoxu ələ keçirilə bilmədi. Biz də Xuban 

kəndinə  endik.  Bu  mənim  elədiyim  ilk  meydan  müharibəsi  idi.  Tanrı  təala 

öz fəzli və kərəmi ilə bizə zəfər nəsib etdi, bunu uğur saydıq. 

Ertəsi gün sabah olar-olmaz anamın nənəsi Şah Sultan bəyim Əndica-

na gəldi. Niyyəti əgər Cahangir ələ düşmüşsə, rica edib onu qurtarmaq idi. 

 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

88 

ORDUNUN ĠKĠ SU ARASI DEYĠLƏN YERDƏ QIġLAMASI 

 

Qış yaxınlaşdığı üçün ovada ərzaq qalmamışdı. Bu üzdən də Özgənd 

üzərinə yürüməyi uyğun görməyərək Əndicana döndük. Bir neçə gün sonra 

danışıb buna qərar verildi: Əndicanda qışlamağımızdan düşmənə heç bir zə-

rər və ziyan gəlməz. Bəlkə də oğurluq və qazaxlıq edərək daha da güclənər. 

Elə bir yerdə qışlamaq lazımdır ki, həm əsgər ərzaqsızlıqdan sıxıntıya düş-

məsin, həm də düşmən özünü mühasirə olunmuş kimi hiss etsin. Beləcə, iki 

su arasıı da dedikləri Ribatək-Örçümdə Ərmiyan və Nuşab civarında (7l a) 

qışlamaq niyyətilə Əndicandan bu kəndlərin civarına gəlib qışlaq düzəltdik. 

Oralarda yaxşı ov yerləri var. Aylamış çayının yaxınındakı sıx orman-

larda maral və qaban çoxdur. Kolluqlarda qırqovul və dovşan boldur. Təpəli 

yerlərdə tülkü çoxdur və  deşiklərdə  olurlar. Bunlar digər  yerlərdəkilərə  nə-

zərən daha sürətlidirlər. Bu qışlaqda ikən hər iki-üç gündə bir ova çıxırdım. 

Böyük  kolluqlarda  dolaşıb  maral  ovlayırdıq,  kiçık  kolluqlarda  dairə  yara-

daraq hərəkət  edir, quş  və  oxla qırqovul ovlayırdıq. Buranın  qırqovulu  çox 

kök olur. Bizim o qışlaqda olduğumuz dönəmdə qırqovul əti çox bol idi. 

Bu  qışlaqda  olduğumuz  günlərdə  təzəcə  bəy  rütbəsi  verdiyim  Xuda-

verdi  Tuğçu  iki-üç  dəfə  hücum  edib  Tənbəlin  çapulçularını  yendi  və  baş-

larını  kəsib  gətirdi.  Əndican  və  Oş  civarında  da  bizim  çapulçu  igidlərimiz 

hiylə  ilə  durmadan  hücum  edib  düşmənin  atlarını  sürüb  gətirir,  adamlarını 

öldürürdülər. Əgər bütün qışı o qışlaqda keçirsək (7l  b) düşmənin yaza qə-

dər heç bir savaşa girmədən məğlub olma ehtimalı çox yüksək idi. 

Tam bu şəkildə düşmənin qüvvəsini qırıb aciz hala saldığımız zaman 

Qənbər  Əli  vilayətinə  getmək  üçün  izin  istədi.  Vəziyyəti  nəzərə  alaraq  nə 

qədər mane  olmağa çalışsaq da daha ziyadə cəhalət göstərdi. Qəribə yüngül 

və  düşüncəsiz  bir  adam  idi.  İzin  verməyə  məcbur  olduq.  Əvvəlcə  vilayəti 

Xocənddi. Əndican son dəfə alınanda İsfəra ilə Kəndi-Badam da ona veril-

mişdi.  Bizim  bəylər  arasında  ən  çox  vilayəti  və  ən  çox  adamı  olan  adam 

Qənbər Əli idi, heç kimin vilayəti və adamı onunku qədər deyildi. 

Qırx-əlli  gündür o qışlaqda idik. Qənbər Əliyə izin  verldiyimiz üçün 

digər bəzi əsgərlərə də izin verdik. Ən axırda özümüz də Əndicana qayıtdıq.  

 

SULTAN MAHMUD XANIN 

ƏHMƏD TƏNBƏLƏ YARDIM GÖNDƏRMƏSĠ 

 

Qışlaqda və Əndicanda olduğumuz zaman Tənbəlin adamları durma-

dan Daşkəndə xanın hüzuruna gedib gəlirdilər. Xanın oğlu Sultan Məhəm-

mədin  [Xanikə]  bəy-atakəsi  və  xanın  ən  sevimli  bəylərindən  olan  Əhməd 

bəy Tənbəlin doğma əmisi idı. Xanın eşik ağası olan Bəy Tilbə isə Tənbəlin 

doğma böyük qardaşı idi. Axırda Tənbələ yardım göndərməsi üçün xanı dilə 

BABURNAMƏ 

 

89 

tutdular.  Hələ  yardım  gəlmədən  (72  a)  Bəy  Tilbə  köçünü  və  ailəsini  Daş-

kənddə qoyub kiçık qardaşı Tənbələ qoşuldu. Bəy Tilbə anadan olandan bəri 

Moğolistandaydı və moğollar arasında böyümüşdü. Vilayətlərə girmir və vi-

layətlərin padşahlarına xidmət etmırdı; yalnız xanlara xidmət etmişdi. 

Bu zaman qəribə bir hadisə oldu. Qasım Əcəb müvəqqəti olaraq Axsi-

də  idi.  Bir  dəstə  yağmacını  təqib  edərək  onların  arxalarından  çıxıb  Biçrata 

(Bxirata) üzərindən Xocənd çayını keçərkən təsadüfən Tənbəlin çoxsaylı bir 

dəstəsinə rast gəldi və ələ keçirildi. 

Tənbəl  bizim  əsgərin  dağılmış  olduğunu  eşidən  kimi  -zatən  böyük 

qardaşı  da  xan  ilə  qərarlaşdıraraq  gəlmiş  və  köməyin  gələcəyi  də  bəlli  ol-

muşdu- Özgənddən hərəkət  edib  iki su  arasına  gəldi. Bu  əsnada Kasandan 

gələn xəbərlərə görə, xanın Tənbələ kömək üçün Əhməd bəylə birlikdə Sul-

tanım  deyə bilinən oğlu  Sultan Məhəmməd Xanikəni  göndərdiyi  və onlara 

beş-altı min əsgər verdiyi anlaşıldı. Bunlar Arça-Kənd yoluyla gələrək Ka-

sanı mühasirə etmişdilər. 

Biz də  uzaqdakı adamlarımızı  gözləmədən mövcud adamlarımızla və 

qışın şiddətli soyuğunda Allaha təvəkkül edərək Əndicandan (72 b) qalxdıq 

və Bənd-Salar yoluyla dərhal Sultanım ilə Əhməd bəyin üzərinə hərəkət et-

dik: Gecə boyunca heç bir yerdə durmadan yürüyərək sabah tezdən Axsiyə 

endik. O axşam elə şiddətli soyuq vardı ki, bəzi adamların əl-ayağı dondu, 

bir  çoxlarının  da  qulaqları  alma  kimi  qabarmışdı.  Axsidə  də  durmadıq  və 

Qasım Əcəbin yerinə müvəqqəti olaraq Yarək Tağayini qoyub Kasan üzəri-

nə  yürüdük. Kasana bir  şəri məsafə  qalanda Əhməd bəyin  gəlişimizi xəbər 

alaraq Sultanım ilə birlikdə nizamsız şəkildə dərhal geri qayıtdığı barədə xə-

bər gəldi. 

Bu  zaman  Tənbəl  bizim  hərəkət  etdiyimizi  eşitmiş  və  qardaşına  yar-

dım üçün sürətlə gəlirmiş. Axşama doğru Tənbəlin qaraltısı Nevkənd tərəf-

dən göründü. Qardaşının belə asanca getməsinə və bizim də bu qədər çabuq 

gəlməmizə şaşırıb qaldı. 

Biz  «Bunu  Allah  belə  rast  gətirdi.  Atları  çox  rulmuşdur.  İndi  üstünə 

yürüsək və Allah rast gətirsə, heç biri qurtulmaz» dedik. Amma Veys Lağari 

və  bəziləri  «Artıq  çox  gecdir.  Bugün  olmasa  belə  sabah  (73  a)  haraya  ge-

dərlər ki. Sabah tezdən harada olsa taparıq» dedilər və hücum etməyi uyğun 

görmədilər.  Beləcə,  qapıya  qədər  gələn  düşmən  heç  bir  zərərə  uğramadan 

qurtuldu.  «Qapıdakını  qapmasan,  qarıyıncaya  qədər  qayğırarsan  (peşman 

olarsan)» deyə bir atasözü vardır. 

Karha ra bavəqti bayəd cust, 

Kari bevəqt süst başəd, süst!

1

 

İşləri vaxtında görmək lazımdır, 

Vaxtsız görülən iş süst olar,süst. 

                                                           

1

 Sədi Şirazidən. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

90 

Düşmən  də  bu  fürsəti  qənimət  bilib  gecə  heç  bir  yerdə  dayanmadan 

çəkilib sabaha qədər Ərxiyan kurqanına girmişdi. Ertəsi gün onların üstünə 

yürüdük, amma tapa bilmədik, arxalarından gedib Ərxiyan kurqanını yaxın-

dan mühasirəyə almağı da uyğun görmədik. Gəlib bir şəri məsafədəki Qəz-

nə-Nəmənqana endik. Beləcə, otuz-qırx gün biz o yurdda, Tənbəl isə Ərxi-

yan kurqanında qaldı. 

Əsgərlər kiçık birliklər halında oraya gedib və ya oradan gəlib ara yol-

da ox atışaraq geri dönürdülər. Bir dəfə düşmən gecə basqını təşkil elədi və 

ordugahın dışından bir az ox atıb geri qayıtdı. Ordugah ətrafında xəndək qa-

zıb ağac maneələr qoymaq surətilə ehtiyat tədbirləri alınmışdı. Heç nə edə 

bilmədilər. 

Biz bu yurdda ikən Qənbər Əli iki-üç dəfə (73 b) inciyərək vilayətinə 

getmək istədi. Hətta bir dəfə özbaşına hərəkətə keçib yola belə çıxmışdı. Bə-

zi bəyləri göndərərək çətinliklə geri qaytardıq. 

Bu  əsnada Seyid  Yusif Məcəmi Sultan Əhməd Tənbələ  adam  göndə-

rib onun tərəfinə keçdi. Əndicanın dağ ətəklərində Uyğur və Məcəm deyilən 

iki dağ ətəyi vardır. Seyid Yusif Məcəmi bunların rəislərindən idi. Sonralar 

qapımda tanıman

1

 olmuşdu. İşi rəislikdən keçmişdi, bəylik iddiasındaydı, la-

kin heç kim onu bəy eləmirdi. Çox münafiq və səbatsız bir hərif idi. Əndi-

canı  alandan  bu  tarixə  qədər  iki-  üç  dəfə  mənə  qatılaraq  Tənbələ  düşmən 

olduğu kimi, iki-üç dəfə də Tənbəllə birləşərək mənə düşmən olmuşdu. Son 

düşmənliyi də bu idi. Yanında xeyli el, ulus və aymaq vardı. Tənbələ qoşul-

masın deyə yolda yaxalamaq üçün hərəkətə keçdik. 

Ertəsi  gün  Bişxaran  civarına  gəldik.  Lakin  Bişxaran  kurqanına  Tən-

bəlin  adamları  girmişmiş.  Bizim  axınçı  (ilqar)  bəyləri  Əli  Dərviş  bəy  ilə 

böyük  və  kiçık  qardaşlarıyla  birlikdə  Qoç  bəy  Bişxaran  qapısında  onlarla 

yaxşı döyüşdülər. Bunlar arasında böyük və kiçık qardaşları ilə birlikdə Qoç 

bəy  (74  a)  xüsusilə  yaxşı  döyüşdü;  bir  çox  önəmli  işi  onlar  gördü.  Bişxa-

ranın bir şəri məsafəsində yüksək bir yerə endik. Tənbəl də  yanına Cahan-

giri alaraq Bişxaran kurqanının arxasına endi. 

Üç-dörd  gün  sonra  bizə  müxalif  bəylər  -Əli  Dost,  Qənbər  Əli  Sallax 

ilə onlara tabe və birlikdə olanlar- sülh barədə danışmağa başladılar. Mənim, 

nə də mənə candan bağlı adamların bu sülh haqqında nə bilgiləri, nə də xə-

bərləri vardı və biz buna heç razı deyildik. Amma bu iki hərif bizim iki bö-

yük bəyimiz olduğu üçün bunların sözünə qulaq asmayaraq sülh bağlamaya-

cağımız təqdirdə onlardan nə desən gözləmək mümkündü. 

Məcburən belə bir sülh bağlandı: Xocənd çayının Axsi tərəfindəki vi-

layətlər Cahangirə, Əndican tərəfindəki vilayətlərsə mənə aid olacaq, köçlə-

rini  götürdükdən  sonra  Ozgəndi  bizim  divana  təhvil  verəcəklər.  Vilayətlər 

                                                           

1

 Tanıman/tanımal: hökmdar və ya idarə amirinin yanında öz qəbiləsini təmsil edən və 

qəbiləsinə ait xüsuslarda məsləhətçi olan adama verilən bir ünvan ola bilər. 

BABURNAMƏ 

 

91 

haqqında  uzlaşılıb  mənimlə  Cahangir  Mirzə  arasında  ittifaq  bağlandıqdan 

sonra birlikdə Səmərqənd üzərinə yürüyəcəyik və Səmərqənd taxtı əldə edi-

lincə,  Əndican  Cahangir  Mirzəyə  (74  b)  veriləcəkdi.  Bunlara  qərar  verildi. 

Cahangir ilə Tənbəl ertəsi sabah rəcəb ayının [=1500 fevral] sonlarında gə-

lib mənə bağlılıqlarını bildirdilər. Bu qərar üzərinə əhd və şərtlər bağlandı. 

Cahangir  Mirzənin  Axsi  tərəfinə  getməsinə  izin  verərək  mən  də  Əndicana 

qayıtdım. 

Əndicana gəldikdən sonra Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil və digər əsirlə-

rin hamısı sərbəst buraxılaraq xələt geydirilib getmələrinə izin verildi. Onlar 

da  öz  tərəflərində  əsir  olan  bəy  və  içkiləri,  Tağayi  bəy,  Məhəmməd  Dost, 

Mirşah Koçin, Seydi bəy, Qasım Əcəb, Mir Veys və Mirim Divan başda ol-

maq üzərə sərbəst buraxıb göndərdilər. 

Əndicana gəldikdən sonra Əli Dostun xasiyyəti tamamilə dəyişdi. Mə-

nimlə birlikdə qazaxlıqlarda və çətinliklərdə olan adamlara pis rəftar etməyə 

başladı.  Öncə  Xəlifəni  [Nizaməddin  Əli  Barlas]  qovdu.  Ondan  sonra  İbra-

him Sarunu və Veys  Lağarini  günahsız və səbəbsiz yerə tutdurub mallarını 

yağmalatdırdı  və  vilayətlərindən  uzaqlaşdırdı.  Qasım  bəylə  də  öcəşdi.  Gö-

rünüşdə buna səbəb olaraq İbrahim və Xəlifənin Xoca [Mövlana] qazının tə-

rəfdarları olduğunu və ondan intiqam almaq ehtimalının olduğunu söyləyir-

di.  Oğlu  Məhəmməd  Dost  da  özünü  padşah  kimi  (75  a)  aparırdı,  söhbət, 

ziyafət, divan və ehtişamda sultanlar kimi hərəkət etməyə başlamışdı. Bun-

lar  Tənbələ  arxalanaraq  belə  hərəkət  etdilər.  Məndə  isə  onların  bu  məqbul 

olmayan hərəkətlərinin qarşısını alacaq güc yox idi. Tənbəl kimi bir düşmən 

bunları himayə etdiyi üçün canları nə istəsə eləyirdilər. Çox həssas bir dövr 

idi, etiraz etmə imkanı  yoxdu. O günlərdə bu ata-oğulun zorbalığından çox 

əziyyət çəkdik.  

 

EVLĠLĠK VƏ ĠLK EġQ 

 

[Baburun əmisi] Sultan Əhməd Mirzənin Ayşə Sultan bəyim adlı qızı-

nı atam və əmim sağ ikən mənimlə nişanlamışdılar. Ayşə Sultan şaban ayın-

da [=1500 mart] Xocəndə gələndə onunla evləndim, ilk zamanlarda ona olan 

sevgim  pis  deyildi.  Amma  bu  ilk  evlənməmdi.  Həya  və  xəcalətimdən  hər 

on-on  beş  və  ya  iyirmi  gündə  bir  yanına  gedirdim.  Sonralar  bu  sevgim  də 

qalmadı, amma utanmam arttı. Ayda və ya qırx gündə bir anam xanım məni 

azarlayaraq zorla onun yanına göndərirdi. O sıralarda (75  b) ordu bazarına 

mənsub bir adamın Baburi adında gözəl bir oğlu vardı.  

Mən anqa (ona) qərib meyl peyda qıldım, 

Bəlkəm anqa özümni zarü şeyda qıldım.  

Ondan  əvvəl  heç  kimsəyə  qarşı  meylli  deyildim.  Bəlkə  sevgi  və  mə-

həbbət  haqqında  söylənənləri  belə  dinləməz  və  o  barədə  danışmazdım.  O 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

92 

zamanlar tək-tük farsca beyt də söylərdim. Bu beyti o zaman söylədim: 

Hiç kəs çon məni-xərabü eşqü rüsva məbad, 

Hiç məhbubi çü tu birəhmü bipərva məbad.  

Heç kim mənim tək xarab, aşiq və rüsva olmasın,  

Heç bir məhbub sənin tək rəhmsiz və pərvasız olmasın. 

Baburi  bəzən  yanıma  gəlirdi.  Lakin  mən  utandığıımdan  üzünə  baxa 

bilməzdim, harda qala ki, onunla danışıb görüşəydim. Nəşə və həycanımdan 

gəldiyi  üçün  təşəkkür  edə  bilməzdim,  o  ki  qala  uzaqlaşmasından  şikayət 

edəm. Söhbət təklif edə biləcək güc nə gəzirdi. 

Bir gün bu sevgi və məhəbbət anlarında məiyyətimlə birlikdə küçədən 

keçirdim;  birdən-birə  Baburi  qarşıma  çıxdı.  Duyğulanaraq  üstümə  elə  bir 

hal  çökdü  ki,  az  qala  əriyəm.  Mənim  üçün  ona  doğru  baxmaq  və  ya  ona 

səslənmək (76 a) mümkün deyildi. Min cür utanıb sıxılma və əzabla keçdim. 

Məhəmməd Salihin bu beyti xatirimə gəldi: 

Şum şərməndə hər ki, yar xodra dər nəzər benəm, 

Rəfiğan soy mən binənd və mən soy digər benəm. 

Sevgilimə hər baxanda xəcalətdən utanıram, 

Dostlarım mənə baxır, mən başqa tərəfə baxıram. 

Bu beyt mənim vəziyyətimə çox uyurdu. Eşqin və məhəbbətin şiddə-

tindən,  gəncliyin  və  məcnunluğun  qüvvətindən  ətrafda,  küçədə,  bağda  və 

bağçada  başı  açıq  və  ayayğı  yalın  gəzirdim.  Nə  dost-tanışa,  nə  də  yadlara 

qoşulur, nə də özümdən və ya başqalarından çəkinirdim. 

Aşiq olğac bihudü divanə boldum, bilmədim, 

Kim, pəri rüxsarələr eşqinə bu ərmiş xəvas. 

Bəzən  məcnunlar  kimi  təkbaşıma  dağlara  və  çöllərə  gedir,  bəzən  də 

bağları və məhəllələri küçə-küçə dolaşırdım. Nə yürümə, nə də oturma ira-

dəsinə sahib idim, nə getməyə, nə də qalmağa qərar verə bilirdim. 

Nə barurğa qüvvətim bar, nə tururğa taqətim, 

Bizni bu halətgə sən qıldın giriftar, ey könül. 

 

SULTAN ƏLĠ MĠRZƏNĠN 

TARXANLARLA ARASININ DƏYMƏSĠ 

 

Bu il [Baburun əmisinın oğlu] Sultan Əli Mirzə ilə Məhəmməd Məzid 

Tarxanın arası dəydi. Səbəbi bu idi: tarxanlarm etibarı və gücü çox artmışdı. 

Baqi [Tarxan] Buxaranı (76 b) tamamən ələ keçirmişdi və Buxaranın  gəli-

rindən başqasına bir təngə belə vermirdi. Məhəmməd Məzid Tarxan da Sə-

mərqəndin tam hakimiydi və bütün vilayəti oğullarıyla öz adamlarının idarə-

sinə vermişdi. Şəhərdən nə qədər təxsisat təyin etmişlərsə, bundan başqa heç 

bir yerdən Sultan Əli Mirzəyə bir fels belə gəlmirdi. 

Sultan Əli Mirzə artıq böyümüşdü və bunların belə hərəkətlərinə necə 

BABURNAMƏ 

 

93 

dözə  bilərdi. Bir neçə içkisi ilə birlikdə  Məhəmməd Məzid  Tarxanın  həya-

tına sui-qəsd təşəbbüsündə bulundu. Məhəmməd Məzid Tarxan bunu xəbər 

alınca  yanında  olan  tüm  adamları  və  bəyləri  ilə  birlikdə  şəhərdən  çıxdılar. 

Bunların arasında Sultan Hüseyn Arğun, Pir Əhməd, Uzun Həsənin qardaşı 

Xoca Hüseyn, Qara Barlas, Salih Məhəmməd ilə digər bəzi bəy və igidlər də 

vardı. 

O əsnada [moğolların xanı] Sultan Mahmud xan Xan Mirzənin yanına 

bir  çox  moğol  bəyləri  ilə  birlikdə  Məhəmməd  Hüseyn  Gürgan  Duğlat  və 

Əhməd bəyi verib onu Səmərqənd üzərinə göndərmişdi. Hafız [Məhəmməd] 

bəy  Dulday və  oğlu  Tahir  bəy də  Xan Mirzənin  bəy-atəkələriydilər. Həsən 

Nəbirə,  Hindu  bəy  [Koçin]  və  digər  bəzi  igidlər  isə  Hafız  bəylə  və  Tahir 

bəylə olan əlaqələri üzündən Sultan Əli Mirzədən qaçıb (77  a) Xan Mirzə-

nin hüzuruna getmişdilər. 

Məhəmməd  Məzid  Tarxan  adamlar  göndərib  Xan  Mirzəni  və  moğol 

əsgərini  çağıraraq  Şavdar  civarına  gəldi.  Orada  Mirzə  Xan  ilə  görüşərək 

moğol bəyləri ilə danışdı. Moğol bəyləri Məhəmməd Məzid ilə tam anlaşa 

bilmədilər. Hətta Məhəmməd Məzid Tarxanı ələ keçirməyi belə düşündülər. 

Amma o bəylər bunu anlayınca bir bəhanə taparaq moğol əsgərindən ayrıl-

dılar. Onlar gedincə moğol əsgəri də orada dura bilmədi və dönüb Yar-yay-

lağa gəldi. O zaman Sultan Əli Mirzə az əsgərlə Səmərqənddən sürətə gələ-

rək Xan Mirzə [Sultan Veys Mirzə] ilə moğol əsgərinin üstünə cümənda on-

lar  vuruşa  bilməyərək  qaçdılar.  Bu,  son  zamanlarda  Sultan  Əli  Mirzənin 

gördüyü ən yaxşı  iş idi. 

Məhəmməd  Məzid  Tarxan  və  adamları  bu  moğollardan  və  mirzələr-

dən  əllərini  üzüncə  moğol  Əbdülvəhhabı  mənim  yanıma  göndərdi.  Əbdül-

vəhhab  əvvəlcə  mənim  yanımda  olmuş  və  Əndicanın  mühasirəsində  Xoca 

[Mövlana] qazı ilə birlikdə yaxşı işlər görmüşdü. Biz isə belə fəna vəziyətdə 

idik. Onun üçün dərhal sülh bağlayıb Səmərqənd üzərinə yürüməyi qəti şə-

kildə qərara almışdıq. Ordunun toplanacağı yeri bildirmək üçün Mir Moğolu 

sürətlə Axsiyə Cahangir Mirzənin yanına (77 b) göndərərək Səmərqənd üzə-

rinə səfərə hazırlaşdıq. Zilqədə ayında [=1500 may-iyun] Səmərqənd üzəri-

nə yürüyüb üçüncü günü Qabaya gəldik. 

İkindi namazı  vaxtında Sultan Əhməd Tənbəlin  kiçık qardaşı Xəlilin 

Oş  kurqanını  basaraq  zəbt  etdiyi  xəbəri  gəldi.  Təfsilatı  belədir:  yuxarıda 

bəhs edildiyi kimi, aramızda sülh bağlananda başlarında Tənbəlin kiçık qar-

daşı  Xəlil  olmaq üzrə əsirlər sərbəst  buraxılmış, Tənbəl  də Xəlili Ozgənd-

dəki  köç və  qohumlarını çıxarmaq üçün oraya  göndərmişdi. Köçünü  çıxar-

maq  bəhanəsi  ilə  Özgəndə  girən  Xəlil  bugün-sabah  deyə  hiylə  işlədərək 

oradan  çıxmırdı.  Biz  səfərə  çıxanda  Oş  müdafiəsiz  qalınca  da  bunu  fürsət 

bilərək gəlib Oş kurqanını bir basqınla ələ keçirmişdi. 

Bu xəbər bizə gələndə qalıb bunlarla uğraşmağı bir neçə səbəbə görə 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

94 

lazım bilmədik və Səmərqəndə doğru hərəkətimizə davam etdik. Bu səbəb-

lərdən  biri  budur:  bizim  sipahilərimizin  hamısı  öz  təchizatlarını  tamamla-

maq üçün evlərinə  getmişdilər. Biz sülh müqaviləsinə inanmışdıq, bunların 

bu hiyləsindən və xəyanətindən xəbərsizdik. Bir digər səbəb də Əli Dost (78