ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

SƏRPÜL MEYDAN MÜHARĠBƏSĠ 

 

Mənim  Səmərqəndi  aldığım  zaman  yanımda  iki  yüz  qırx  təcrübəli 

adamım (88 a) vardı. Beş-altı ay içində böyük Allahın yardımıyla sayıları o 

qədər artdı ki, Şeybani xan kimi bir adamla, bir az sonra bəhs edəcəyim ki-

mi, Sərpüldə bir meydan müharibəsi elədik. 

Ətrafdakılardan və xandan [Baburun dayısı Sultan Mahmud xan] dörd 

və ya beş yüzə qədər adamla birlikdə Əyyub Bəycik, Qaşqa Mahmud və ba-

rinlər köməyə gəlmişdi. Cahangir Mirzədən yüz və ya iki yüz adamla birlik-

də Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil də köməyə gəlmişdi. 

Şeybani xanın etdiklərini və davranışlarını  ən  yaxşı bilən Sultan Hü-

seyn Mirzə  kimi təcrübə  sahibi bir padşahdan köməyimə  heç kim gəlmədi. 

Bədiüzzaman Mirzədən də heç kim gəlmədi. Xosrov şah isə qorxudan adam 

göndərmədi,  çünki  yuxarıda  bəhs  edildiyi  kimi,  o,  bu  ailəyə  çox  pisliklər 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

104 

eləmişdi və bizdən möhkəmcə qorxurdu. 

Şəvval ayında [=1501 aprel-may] Şeybani xan ilə savaşmaq niyyətilə 

hərəkət  edərək  Baği-nova  çıxdım.  Əsgər  toplamaq  və  hazırlıq  üçün  burada 

beş-altı gün qaldım. Oradan hərəkət  edib  bir neçə dəfə dincəldikdən sonra 

Sərpüldən  keçərək  ordugah  qurduq.  Ordugahın  çevrəsini  başdan-başa  paya 

(88 b) və xəndəklər vasitəsilə qorunaqlı bir hala gətirdik. 

Şeybani xan da digər tərəfdən gəlib Xoca-Kardzən ətrafına endi. Ara-

mız təxminən bir ağacdı. Dörd-beş gün burada oturduq. Bizim adamlarımız 

və düşmənin adamları hər gün qarşı-qarşıya gəlib oxla vuruşurlardı. Bir gün 

düşmənin adamı bir az artıq izdihamla gəldi, xeyli müharibə oldu, lakin heç 

bir tərəf o birinə dov gələ bilmədi. Bizim bir alay qədər adamımız çabucaq 

qayıdıb xəndəyə  girmişdi. Bəziləri bunun Seydi  Qara bəyin  alayı olduğunu 

söylədilər. Seyd Qara bəy sözünün əri olsa da, qılıncı bir az zəif idi. 

O günlərdə Şeybani xan bir dəfə  gəlib gecə basqıni elədi. Əsgərlərin 

ətrafı  ağac  maneələr  və  xəndəklə  möhkəmləndirilib  qorunaqlı  hala  gətiril-

mişdi. Ona görə də düşmən heç nə edə bilmədi. Yalnızca xəndəyin o üzün-

dən qışqıraraq bir az ox atıb geri döndü. 

Mən müharibənin sürətləndirilməsini istəyirdim. Qənbər Əli də qeyrət 

edirdi.  Baqi  Tarxan  min-iki  min  silahlı  adamla  Keşə  enmiş  və  bir-iki  günə 

qədər bizə qoşulacaqdı. Seyid Məhəmməd Mirzə Duğlat da xan dayım tərə-

findən köməyə gələrək min və ya min beş yüz adamla (89 a) Diyula enmişdi, 

bizdən  dörd  ağac  məsafədə  idi  və  sabahadək  bizə  qatılacaqdı.  Belə  bir  du-

rumda müharibəni sürətləndirdik və vuruşduq.  

Be tündi səbk dəst bərdən be tiğ, 

Be dəndan kəzd pəşt dəst diriğ

1

. 

Hiddətlə əlini dərhal qılınca atan  

Peşman olaraq əlinin arxasını dişləyər. 

Mənim  tələsməyimin  səbəbi  bu  idi:  müharibə  günündə  Zöhrə  ulduzu 

arada idi. O gün sovuşsa, Zöhrə ulduzu

2

 on üç-on dörd gün qədər düşmənin 

arxasında olacaqdı. Lakin bu düşüncələr yersiz imiş və lüzumsuz tələskənlik 

edilmiş. 

Bir sabah müharibə niyyətilə silahlanaraq atlarımıza zireh taxdıq, sağ 

və  sol  qolları,  mərkəz  və  irəli  qol  səflərini  nizamlayaraq  hərəkətə  keçdik. 

Sağ  qolda  İbrahim  Saru,  İbrahim  Cani,  Əbülqasım  Kuhbər  və  digər  bəzi 

bəylər;  sol  qolda  Məhəmməd  Məzid  Tarxan,  İbrahim  Tarxan,  Səmərqənd 

bəylərindən Sultan Hüseyn Arğun, Qara Barlas, Pir Əhməd və Xoca Hüseyn, 

mərkəzdə Qasım bəy və bəzi yaxın içkilər; irəli qolda isə Qənbər Əli Sallax, 

Bəndə  Əli,  Xoca  Əli,  Mirşah  Koçin,  Seyid  Qasım  eşik-ağa,  Bəndə  Əlinin 

                                                           

1

 Sədi Şirazidən. 

2

 İnama  görə,  Zöhrə  ulduzu  adama  şans  gətirirdi.  Ona  görə  də  daha  şanslı  ola  bilmək 

üçün Zöhrənin öz tərəflərində olduğu zaman savaşa başlamağa çalışırdılar. 

BABURNAMƏ 

 

105 

kiçık qardaşı Haldar və Qasım bəyin oğlu Qoç Heydər durmuşdular. Digər 

mövcud yaxşı igidlərin və içkilərin hamısı də irəli qola daxil edilmişdi. 

Bizim  səf  halında  hərəkətə  keçməmizlə  birlikdə  düşmən  da  qarşı  tə-

rəfdən (89 b) səf halında qabağımıza çıxdı. Düşmənin sağ qolunda [Şeybani 

xanın kiçık qardaşı] Mahmud Sultan, [Şeybani xanın bacısı oğlu] Cani bəy 

Sultan və [Şeybani xanın oğlu] Teymur Sultan, sol qolunda Həmzə Sultan, 

Mehdi Sultan və digər bəzi sultanlar dururdular. 

Səflər bir-birinə yaxınlaşanda düşmənin sağ qolunun başı bizim arxamıza 

doğru  yürüdü.  Mən  də  üzümü  onlara  çevirdim.  İrəli  qolumuz  isə  -bütün  təc-

rübəli və yaxşı qılınc çalan igidlərimiz irəli qola daxil idi- sağ tərəfimizdə qaldı. 

Önümüzdə  heç  adam  qalmadı.  Buna  baxmayaraq  bizə  doğru  gələn  adamları 

vurub çevirərək mərkəzə sıxışdırdıq, iş artıq o dərəcəyə gəldi ki, Şeybani xanın 

bəzi  yaşlı  və  böyük  adamları  «yürümək  lazımdır,  durmaq  zamanı  keçdi» 

demişlər, lakin o olduğu yerdə qalmışdı. Düşmənin sağ qolu bizim sol qolumu-

zu yenərək arxamıza doğru yürüdü. İrəli qol da sağ tərəfimizdə qalınca önümüz 

açıq qaldı. Düşmən arxadan və öndən sıxışdıraraq ox atmağa başladı. 

Köməyə  gəlmiş  moğol  əsgərlərinin  savaşmağa  heç  niyyətləri  yoxdu. 

Savaşmaq bir yana, bizim öz əsgərimizi yağmalayıb atdan salmağa başladı-

lar. Yalnız burada deyil, bədbəxt moğolun (90 a) adəti daima belədir. Qalib 

gəlsə də qənimət (olca) alır, məğlub da olsa öz elini yağmalayıb qənimət alır.  

Önümüzdəkilər  neçə  dəfə  şiddətli  şəkildə  hücum  etsələr  də,  hər  dəfə 

onları  geri  oturtduq.  Önümüzdən  bizi  xeyli  sıxışdırdılar.  Arxamıza  keçən 

adamlarsa  gəlib bizim alaya  ox atmağa başladılar.  İrəlidən və arxadan sıxış-

dıraraq əsgərimizi bir az sarsdılar. Özbəklərin savaşdakı böyük hünəri bu çe-

virmə  (tolğama) hərəkətidir. Onların heç bir savaşı tolğamasız olmaz. Başqa 

bir hünərləri də budur ki, irəlidə və arxada bəy və nəfərlərin hamısı ox ataraq 

dördnala gəlir və döndükləri zaman da toplu halda dördnala geri çəkilirlər. 

Mənim  yanımda  on-on  beş  adam  qalmışdı.  Kuhək  çayı  yaxındı.  Sağ 

qolun bir ucu çaya varmışdı. Biz də çaya doğru yürüdük. Çayın suyunun çə-

kildiyi  günlər idi. Çaya çatınca zirehli bir halda  suya girdik. Çayın  yarısın-

dan çoxunu yürüyərək keçdik. Qalan qismi dərindi. Bir ox atımı qədər yeri 

atları zirehli halda üzdürərək keçdik. Suyu keçəndən sonra zirehləri atdıq. 

Suyun  şimal  tərəfinə  keçincə  düşmənin  (90  b)  təqibindən  qurtulduq, 

lakin  burada  da  dağınıq  adamlarımızı  atdan  salıb  soyanlar  bu  uğursuz  mo-

ğollardı. İbrahim Tarxanı və başqa bir çox igidi moğollar yağmalayıb, atdan 

salıb tələf etdilər. 

Kuhək çayının şimal tərəfindən gəlib Külbə civarından keçdik, iki na-

maz arası

 

Şeyxzadə darvazasından girərək ərkə gəldim. 

Böyük bəylər, yaxşı igidlər və bir çox adam bu müharibədə tələf oldu. 

Burası  qəribədir  ki,  bu  savaşda  İbrahim  adlı  üç  böyük  bəy,  yəni  İbrahim 

Tarxan, İbrahim Saru və İbrahim Cani həlak oldu. Qasım bəyin böyük oğlu 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

106 

Əbülqasım  Kuhbər,  Xudaverdi  Tuğçu,  əvvəlcə  də  haqqında  bir  neçə  dəfə  

bəhs edilən Sultan Əhməd Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil də bu savaşda öldü. 

Bəylərin  bir  qismi  müxtəlif  yönlərə  qaçdılar.  Bunların  arasında  Mə-

həmməd Məzid Tarxan Hisar və Qunduz tərəfinə Xosrov şahın yanına getdi. 

Qənbər  Əli  Sallax  moğol  da  çox  inayət  etdiyimiz  bəylərimizdən  idi  və  bu 

qədər inayət gördüyü halda belə bir zamanda sadiq qalmayıb Səmərqənddən 

köçünü də alaraq Xosrov şahın yanına getdi. (91 a) İçki və igidlərdən bəzi-

ləri  də,  məsələn,  Kərimdad  Xudadad  Türkmən,  Canikə  Göyəldaş  və  Molla 

Baba Pəşağari Ura-Təpə tərəfinə getdilər. O zamanlar Molla Baba xidmətdə 

deyildi,  yalnızca  qonaq  olaraq  yanımızda  idi.  Bəziləri  bizimlə  birlikdə  Sə-

mərqəndə girdilər. Bunların arasında Şirim Tağayi və adamları da vardı. 

Məsləhətləşərək həyatı və ölümü Səmərqənd kurqanının içində görüb 

kurqanı gücləndirməyə qərar verdik. Anamla birlikdə böyük və kiçık bacıla-

rım da kurqanda olduqları halda Şirim Tağayi öz köçünü, ailəsini və adam-

larını şəhərdən çıxarıb Ura-Təpəyə göndərdi. Özü kurqanda tək başına, yal-

nızca bir neçə adamıyla qaldı. O, təkcə bu dəfə deyil, belə çətin vəziyyətlər-

də həmişə zəiflik və sədaqətsizlik göstərmişdir.  

 

BABURUN SƏMƏRQƏNDDƏ ġEYBANĠ XAN 

TƏRƏFĠNDƏN MÜHASĠRƏYƏ ALINMASI 

 

Ertəsi  sabah Xoca Əbülməkarimi,  Qasım bəyi,  bəyləri, içkiləri və  di-

vana  çağrılacaq  bütün  igidləri  dəvət  etdik,  məsləhətləşdik,  kurqanı  güclən-

dirməyə, həyatı və ölümü kurqanın içində  görməyə qərar verdik. Mən, Qa-

sım bəy, ətrafımdakı içki və igidlər ehtiyat qüvvətləri idik. Onun üçün şəhə-

rin ortasında Uluğbəy Mirzənin mədrəsəsinin damının üstünə (91 b) ağ bir 

çadır qurduraraq oturdum. Digər bəylərə və igidlərə isə darvazalarda və ət-

rafdakı divarlarda postlar tapşırıldı. 

İki-üç gün sonra Şeybani xan gələrək kurqanın bir az uzağına endi. Mə-

həllə  və  kəndlərin  avam  təbəqəsi  bölük-bölük  toplanaraq,  salavat  gətirib 

mədrəsə qapısına gəlir və çarpışmaya çıxırdılar. Şeybani xan bunlara qarşı hə-

rəkətə  keçir,  lakin  kurqanın  yaxınına  gələ  bilmirdi.  Bir  neçə  gün  bu  şəkildə 

keçdi.  Ox  və  qılınc  yarası  görməyən,  nizamlı  bir  meydan  müharibəsinin  və 

qarşılıqlı  çarpeşmanın  nə  olduğunu  bilməyən  qara  camaat  bu  durumdan  cə-

sarət alaraq daha uzaqlara çıxmağa başladı. Təcrübəli igidlər onların belə fay-

dasız çıxışlarının qabağını almaq istəyəndə onlara həqarət eləməyə başladılar. 

Bir  gün  Şeybani  xan  Ahənin  qapısı  tərəfinə  hücum  etdi.  Qara  camaat 

cəsarət  aldığı  üçün  hər  zamanki  kimi  cürətkarlıq  göstərərək  ona  qarşı  uzağa 

çıxdı. Onların arxasından bəzi igidlərlə süvari bölüyü çıxardım. Üşdür-Gərdən 

tərəfinə göyəldaşlardan və yaxın içkilərdən Noyan Göyəldaş, Qul Nəzər Tağayi, 

Məzid  [Tağayi]  və  digər  bir  çoxları  da  çıxmışdı.  Orada  bir-iki  özbək  (92  a) 

BABURNAMƏ 

 

107 

bunların üstünə at sürdü və Qul Nəzər ilə qılınc-qılınca gəldi. Özbəklər atdan 

endilər, şəhərin qara camaatını sıxşdırıb qovaraq Ahənin darvazasına tıxdılar. 

Qoç bəy ilə Mirşah Koçin isə Xoca Xızır məscidinin yanında qaldılar. 

Piyadalar  qovulduqdan  sonra  düşmənin  irəlidəki  atlıları  Xoca  Xızır  məsci-

dinə doğru toplu bir həmlə etdilər. Qoç bəy bu irəliləyən özbəklərə qarşı çı-

xaraq çox yaxşı çarpışdı və böyük şücaət göstərdi. Bütün xalq bunlara baxıb 

durur,  qaçanlar  da  qaçmağa  davam  edirdilər.  Artıq  ox  atıb  müqavimət  et-

məyin zamanı keçmiş kimiydi. Mən qapının üzərindən navək

1

 atırdım və ya-

nımdakıların bəziləri də ox atırdılar. Özbəklər yuxarıdan atılan oxlar üzün-

dən Xoca Xızır məscidindən daha irəli gedə bilmədilər və geri qayıtdılar. 

Mühasirə boyu kurqan divarı üzərində hər gecə gəzirdik. Bəzən mən, 

bəzən  Qasım  bəy,  bəzən  də  bəylərdən  və  içkilərdən  biri  dolaşırdı.  Firuzə 

darvazasından Şeyxzadə darvazasına qədər divar üzərində atla da gedilə bi-

lirdi. Digər  yerlərdə isə  ancaq piyada (92  b) getmək mümkün idi. Bəziləri 

piyada dolaşırdılar və bir dövrə vurana qədər sabah olurdu. 

Bir gün Şeybani xan Ahənin darvazası ilə Şeyxzadə darvazası arasına 

hücum etdi. Mən ehtiyatdaydım və müharibə orada olduğu üçün oraya gəl-

dim.  Qazuristan  darvazası  ilə  Suzəngəran  darvazası  tərəfindən  qorxumuz 

yox idi. O gün Şeyxzadə darvazası üstündən bir yüz başının atını navək oxu-

yla dəqiq vurdum, dərhal öldü. 

O ara düşmən bizi çox sıxşdırdı və Üşdür-Gərdən tərəfində divarın di-

binə qədər gəldi. Biz burada savaşarkən, o tərəfdən tamamən qafil idik. Düş-

mən  iyirmi  beş-  iyirmi  altı  nərdivan  hazırlamış  və  hər  nərdivanın  eni  iki-üç 

adamın yan-yana çıxa biləcəyi qədər imış. Yeddi və ya səkkiz yüz yaxşı igidi 

də bu nərdivanlarla Qazuristan darvazası ilə Suzəngəran darvazası qarşısında 

pusquda yerləşdirmiş və sonra da digər tərəfdən hücum etmişlər. Əsgərin ha-

mısı bu tərəfdə çarpışmaqla uğraşarkən o postun boş qaldığı bir əsnada pus-

qudakılar gizləndikləri yerdən çıxıb (93 a) qaça-qaça bu nərdivanları iki dar-

vaza arasında, Məhəmməd Məzid Tarxanın həyətinin qarşısına tuş gələn di-

vara qoymuşlar. Ora Məhəmmədqulu Koçin ilə digər bəzi bəylərin postu idi 

və  bu  bəylər  Məhəmməd  Məzid  Tarxanın  həyətində  idilər.  Suzəngəran  dar-

vazası Qara Barlasın postu, Qazuristan darvazası isə Şirim Tağayi ilə böyük 

və kiçık qardaşlarının və Qutlu Xoca Göyəldaşın postu idi. Çarpışmalar başqa 

tərəfdə  meydana  gəldiyi  və  postdakılar  bu  işdən  xəbərsiz  olduqları  üçün 

adamları da işlərini-güclərinə görmək üzrə evlərinə və ya bazara dağılmışdılar. 

Amma post bəyləri və qara camaatdan bir neçə adam öz yerlərində qalmışdı.  

Qoç bəy, Məhəmmədqulu Koçin, Şah Sufi və digər bir igid onlara qar-

şı çıxıb şücaət göstərdilər. Düşmənlərin bəziləri artıq divar üstünə çıxmışdı, 

digərləri  də  çıxmaqdaydı.  Bu  dörd  adam  qoşaraq  yetişdilər  və  vuruşaraq 

düşməni  divardan  aşağı  düşürüb  qaçırdılar.  Aralarında  ən  yaxşı  Qoç  bəy 

                                                           

1

 Navək: bir yay növü.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

108 

çarpışdı. Qoç bəyin xoşa gələn işlərindən biri də bu idi. Bu mühasirədə onun 

iki yaxşı əməli göründü. 

 

Qara  Barlas  da  Suzəngəran  darvazası  qərargahında  tək  qalmışdı,  an-

caq möhkəm dayandı. Qutlu Xoca Göyəldaşla Qul Nəzər Mirzə Qazuristan 

darvazasının yanındakı postda durmuşdular. Onlar da adamlarının az olma-

sına baxmayaraq düşmənə qarşı yaxşı ox atdılar. 

Bir dəfə Qasım bəy igidləri başına yığıb özbəkləri Suzəngəran darva-

zasından Xoca Kəfşirə qədər sürdü, onlardan bir neçəsini ələ keçirib başla-

rını kəsərək geri gəldi. 

Taxıl yığımı zamanı idi, lakin heç kim  yeni məhsulu toplaya bilmirdi. 

Mühasirə günləri uzandı. Əhali çox sıxıntı çəkdi. İş o həddə çatdı ki, kasıblar 

və miskinlər it və eşşək əti yeməyə başladılar. Atların yemi də qurtardı. Atlara 

ağac yarpağı verilirdi. O zaman qazanılan təcrübədən anlaşıldı ki, atlar üçün 

tut yarpağı ilə qaraağac yarpağı bütün yarpaqlardan daha yaxşıdır. Bəziləri isə 

quru ağacları rəndələyərək yonqarını suda isladıb atlara verirdilər. 

Üç-dörd ay boyunca Şeybani xan kurqana yaxınlaşmadı, uzaqdan ətra-

fında dolaşıb durdu. Bir gecə heç gözlənməyən bir vaxtda gecə yarısına yaxın 

Firuzə  darvazası  tərəfinə  gəlib  davullar  çalaraq  savaş  nərələri  atdılar.  Mən 

mədrəsədə (94 a) olurdum. Fövqəladə bir təlaş və qarışıqlıq oldu. Ondan son-

ra da hər gecə gəlib davullar çalaraq, savaş nərələri atıb gurultu qoparırdılar. 

Mən  ətrafa  və  civara  nə  qədər  elçilər  və  adamlar  göndərsəm  də,  heç 

kimdən kömək və yardım gəlmədi. Qüvvətli olduğumuz və heç bir ehtiyacı-

mız olmadığı zamanlarda bizə yardım etməmiş olanlar belə bir zamanda heç 

köməyə  gələrlərmi? Onlardan  gələcək  yardıma bel  bağlayaraq qalanı  qoru-

maq  mümkün  deyil.  Bir  atalar  sözü  vardır:  bir  kurqanı  gücləndirmək  üçün 

bir baş, iki qol və iki ayaq lazımdır. Baş sərkərdə, iki qol iki tərəfdən gələ-

cək imdad və yardım, iki ayaq isə kurqanın suyu və ərzağıdır. 

Biz ətrafdakılardan imdad və yardım gözləyirdik, onların hər biri baş-

qa bir fikirdə idi. Sultan Hüseyn Mirzə kimi cəsur və təcrübə sahibi bir pad-

şah belə bizə yardım etmədiyi, hətta mənəvi yardım olaraq tək bir elçi gön-

dərmədiyi halda mühasirə zamanı Şeybani xana elçi olaraq Kəmaləddin Hü-

seyn Qazürgehini göndərdi. 

Tənbəl Əndicandan Beşkənd civarına gəldi. [Sultan Mahmud] xan isə 

Əhməd bəyi və yanındakılalı Tənbələ qarşı qoydu. Bunlar Ləkləkan (94 b) 

və Türək çarbağı civarında qarşılaşdılar, lakin çarpışma olmadan ayrıldılar.  

Sultan  Mahmud  xan  savaş  adamı  deyildi.  Sipahilikdən  tamamən 

bixəbər idi. Tənbəl ilə qarşılaşdığı zaman xan qorxaq sözlərə və hərəkətlərə 

yol verir. Əhməd bəy qaba, lakin cəsur və sadiq bir adamdı. Çox sərt danı-

şırdı. O deyir ki: «Bu Tənbəl necə bir adamdır ki, bu qədər təlaş və tərəddüd 

göstərirsiniz. Gözünüz qorxursa, gözünüzü bağlayıb yürüyək və qarşılaşaq». 

 

BABURNAMƏ 

 

109 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FƏRQANƏ - 907 (17 İYUL 1501 - 7 İYUL 1502) 

 

DOQQUZ YÜZ YEDDĠNCĠ ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ 

 

Mühasirə uzandı. Heç bir tərəfdən nə ərzaq, nə də kömək gəlmədi. Əs-

gər və əhali ümidsizliyə düşərək bir-bir, iki-iki kurqanı qoyub qaçmağa baş-

ladı.  Şeybani  xan  əhalinin  acizliyini  anlayaraq  gəlib  Qari-aşiqan  civarında 

lövbər saldı. Mən də Şeybani xanın qarşısına, Quyi-Payəndə yerləşən Məlik 

Məhəmməd Mirzənin evinə gəldim. 

O günlərdə Uzun Həsənin qardaşı Xoca Hüseyn [bəy] on-on beş ada-

mı ilə birlikdə gəlib kurqana girdi. Daha öncə (95 a) bəhs edildiyi kimi, Ca-

hangir Mirzənin bizə düşmən olmasına və bizim Səmərqənddən çıxmamıza 

o səbəb olmuşdu. Bu giriş çox cəsuranə bir giriş idi. 

Əsgərin və şəhər əhalisinin darlığı və sıxıntısı arttı. Yaxın və mötəbər 

adamlarımız belə divardan atlılaraq qaçmağa başladılar. Bəylərimizdən, ün-

lü adamlarımızdan və əski silahdaşlarımızdan təkcə Şeyx Veys ilə Veys La-

ğari qalmışdı, onlar da qaçdılar. Mən və yanımdakılar ümidlərimizi itirdik. 

Heç bir tərəfdən ümid qalmadı. Ərzaq və taxıl da azdı, olanı da tükəndi. Heç 

bir tərəfdən nə ərzaq, nə də taxıl gəlmədi. 

 

BABURUN SƏMƏRQƏNDĠ TƏRK ETMƏSĠ 

 

Bu sırada Şeybani xan ortaya barış sözünü atdı. Əgər hər hansı bir tə-

rəfdən ümid olsa, ya da taxıl gəlsəydi, barış sözünə kim qulaq asardı. Zəru-

rət hasil oldu və barışa bənzər bir şey bağlayıb gecə yarısı Şeyxzadə darva-

zasından çıxdıq. 

Validəm xanımı yanımda götürdüm. Ondan başqa iki qadın çıxdı, biri 

Biçkə  Xəlifə, digəri Minqli Göyəldaş idi. Böyük  bacım Xanzadə  bəyim bu 

çıxışda Şeybani xanın əlinə keçdi. 

Qaranlıq  gecədə,  Soğdun  böyük  kanalları  arasında  dolaşaraq  yolu-

muzu itirib min bir əziyyətlə sabah tezdən Xoca-Didardan keçib sübh nama-

zına yaxın (95 b) Qarbuğ dağına dırmandıq. Qarbuğ dağının şimalından və 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

110 

Xudaq kəndinin aşağısından İlanotuna doğru hərəkət etdik. 

Yolda gedərkən Qənbər  Əli  və  Qasım bəylərlə at  yarışdırdıq. Mənim 

atım  onları  keçdi.  Onların  nə  qədər  arxada  qaldığını  görmək  üçün  geriyə 

baxdım. Sən demə, tapqır boşalıbşmış. Yəhər çevrildi və başı üstə yerə düş-

düm.  Düzdür,  dərhal  qalxıb  ata  mindim,  ancaq  axşama  qədər  özümə  gələ 

bilmədim. Bu dünya və baş verən hadisələr gözümə röya və xəyal kimi gö-

rünürdü.  

Axşam, namazı vaxtında İlanotunda dayanıb bir at kəsdik və ətini şişə 

çəkib kabab elədik. Atlara bir az dinclik verib təkrar hərəkət etdik. Dan at-

mazdan bir az əvvəl Xəliliyyə kəndinə gəldik. Oradan Dizəkə keçdik. O za-

man  Dizəkdə  Hafİz  Məhəmməd  bəy  Duldayın  oğlu  Tahir  Dulday  olurdu. 

Yağlı ətlər, xas çörəklər, şirin qovunlar və yaxşı üzümlər bol idi. O qədər sı-

xıntıdan belə bolluğa və o qədər fəlakətdən belə rahatlığa qovuşduq. 

Vəhmü üsrətdən əmanə tapdıq, 

Yeni can, təzə cahanə tapdıq. 

Ölüm vəhmi ürəkdən çıxdı, aclığın (96 a) şiddəti boğazımızdan dəf ol-

du.  Həyatımızda  heç  bu  qədər  istirahət  etməmişdik,  rahatlığın  və  bolluğun 

dəyərini bu qədər bilməmişdik. Sıxıntılı bir həyatdan sonrakı istirahət və çə-

tinliklərdən  sonrakı  hüzur  daha  şirin  və  daha  yaxşı  imiş.  Daha  sonra  dörd-

beş dəfə daha belə sıxıntıdan rahatlığa, çətinliklərdən hüzura qovuşmuşuq, 

bu, ilki idi. Beləcə, düşmən bəlasından və aclıq afətindən qurtularaq bolluq 

və istirahətə çatdıq. Üç-dörd gün Dizəkdə istirahət etdikdən sonra Ura-Təpə 

tərəfinə hərəkət etdik. 

Pəşağar  yoldan  bir  az  qıraqda  yerləşirdi.  Bir  müddət  orada  qaldığım 

üçün keçərkən gedib kəndi seyr etdim. Burada uzun müddət anam xanımın 

xidmətində  olan  Atuna  rast  gəldim.  Biz  oradan  çıxanda  yük  heyvanı  tapıl-

madığı üçün Səmərqənddə qalmışdı. Görüşüb hal-əhval tutdum. Səmərqənd-

dən buraya piyada gəldiyini dedi. Anam xanımın kiçık bacısı Xubnigar xa-

nım fani dünyaya vida etmişmiş. Bunu mənə və xanıma Ura-Təpədə xəbər 

verdilər. Atamın anası  da Əndicanda vəfat  (96  b)  edibmiş,  bunu da burada 

söylədilər. Xanım xan dayımın vəfatından bəri öz anasını, kiçık bacı və qar-

daşları olan Şah bəyim, Sultan Mahmud xan, Sultan Nigar xanım və Dövlət 

Sultan  xanımları  görməmişdi.  Onlardan  ayrılalı  on-üç-on  dörd  il  olmuşdu. 

Onlan görmək üçün Daşkəndə getdi. 

Mən də Məhəmməd Hüseyn Mirzə ilə danışaraq Ura-Təpənin kəndlə-

rindən  Dihkət deyilən yerdə qışlamağa qərar verdim. Əşyaları Dihkətdə qo-

yub bir neçə  gün sonra  Şah bəyimi,  xan dayımı  və  digər qohumlarımı gör-

mək üçün mən də Daşkəndə yola düşdüm. Gedib Şah bəyim və xan dayımla 

görüşərək bir neçə gün orada qaldım. Anamın doğma böyük bacısı Mehrini-

gar xanım da Səmərqənddən gəldi. Anam xanım xəstələndi, çox ağır bir xəs-

təlikdi və çox böyük təhlükə atlatdı. 

BABURNAMƏ 

 

111 

[Xoca  Übeydullahin  böyük  oğlu]  Xocakə  Xoca  həzrətləri  də  Səmər-

qənddən çıxmışdı və indi Fərkətdə yaşayırdı. Fərkətə gedib Xocanı gördüm. 

Xan dayımın mənə diqqət və inayət edərək bir vilayət və ya bir tümən 

verəcəyini  ümid  edirdim.  Ura-Təpəni  vəd  etdi,  ancaq  Məhəmməd  Hüseyn 

Mirzə (97  a) vermədi. Özü vermədi, yoxsa yuxarıdan bir işarəmi oldu, onu 

anlamadım. 

Bir neçə gün sonra Dihkətə gəldik. Dihkət Ura Təpənin dağ ətəklərin-

dəki  kəndlərindən  biridir  və  böyük  bir  dağın  ətəyindədir.  Bu  dağı  keçincə 

Məsiha vilayəti başlayır. Əhalisi sartdır, kəndlərdə yaşayır və türklər kimi at 

və qoyun sürüləri bəsləyirlər. Dihkətin qoyunlarının qırx min qədər olduğu 

təxmin edilir. 

Bu kənddə kəndlilərin evlərinə yerləşdik. Mən kənd muxtarının evinə 

düşdüm.  Altmış-yetmiş  yaşında  bir  adamdı.  Lakin  anası  hələ  sağ  idi.  Çox 

yaşlı bir qadındı, yüz on bir yaşındaydı. Teymur bəy Hindistana girdiyi za-

man bu qadının qohumlarından biri də o səfərə qatılmışdı, onları xatırlayır 

və anladırdı. Yalnız Dihkətdə bu qadının özündən doğulan oğlan və qızların, 

nəvə  və  nəvələrinin  nəvələrindən  doxsan  altı  adam  hələ  həyatda  idi,  ölən-

lərlə  birlikdə  iki  yüz  adam  sayırdılar.  Nəvəsinin  nəvələrindən  biri  iyirmi 

beş-iyirmi altı yaşlarında şəvəsaqqal bir igid idi.  

Dihkətdə  olduğum  günlərdə  ətrafdakı  dağları  daima  piyada  gəzəərək 

seyr edirdim. Çox zaman yalın ayaq (97 b) gəzirdim. Yalın ayaq gəzməkdən 

ayaqlarım o hala gəlmişdi ki, dağı-daşı hiss eləmirdim. Belə bir gəzinti za-

manı  bir  gün  ikindi  namazıyla  axşam  namazı  arasında  dar  bir  yoldan  bir 

adam bir öküzlə gedirdi. 

«Görəsən, bu yol hara gedir?» dedim. 

«Öküzə baxın, yolun hara çıxacağı məlum olana qədər gözlərinizi on-

dan ayırmadan yürüyün» deyə adam cavab verdi. 

Bu  sözü  eşidən  Xoca  Əsədullah  «Gav  güm  şavəd,  çe  kar  qunəm?»

1

 

deyə zarafat etdi. 

Bu qış sipahilərdən bəziləri qazaxlıqlarda bizimlə ola bilmədilər, Ən-

dicana getmək üçün izin istədilər. Qasım bəy də «Madam ki bu adamlar ora-

ya  gedirlər,  Cahangir  Mirzəyə  özəlliklə  öz  paltarlarınızdan  bir  şey  göndə-

rin» deyə israr etdi. Bir samur sərpuşumu göndərdim. Qasım bəy  «Tənbələ 

də bir şey göndərin, nə olar» deyə təkrar israr etdi. Gərçi buna razı deyildim, 

lakin Qasım bəyin israrı ilə  Noyan Göyəldaşın  Səmərqənddə  özü üçün dü-

zəltdirdiyi  böyük  yastı  qılıncı  alıb  Tənbələ  göndərdim.  Mənim  başıma  də-

yən qılınc bax bu qılıncdı. Gələn ilin hadisələrində bundan bəhs ediləcəkdir. 

Bir  neçə  gün  sonra  nənəm  İsən  Dövlət  (98  a)  bəyim    köçü,  ailəsi  və 

adamlarıyla birlikdə gəldi. Mən Səmərqənddən çıxanda onlar orada qalmış-

dılar.  

                                                           

1

 Öküz azsa, onda nə edərik (farsca). Gav+qum həm də qaranlıq deməkdir. Söz oyunu. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

112 

Bu  qış  ortasında  Şeybani  xan  Xocənd  çayını  buz  üzərindən  keçərək 

Şahruxiyyə və Beşkənd civarına axın etdi. Bunu xəbər alınca adamlarımızın 

azlığına  baxmayaraq  onlara  qarşı  hərəkətə  keçdik.  Xocəndin  aşağısındakı 

kəndlərin və Həşt-Yəkin qarşısına doğru  yürüdük. Şiddətli soyuq vardı. Bu 

civarda Ha-Dərviş rüzgarı əksik olmaz, daima şiddətli əsər. Soyuq o dərəcə-

də qüvvətli idi ki, bu iki-üç gün içində burada iki-üç adam soyuqdan ölmüş-

dü. Mənə qqsl zərurəti hasil oldu. Sahilləri tamamən buz tutmuş, lakin axın-

tının  qüvvəsindən  ortası  buz  tutmamış  bir  kanal  suyu  vardı.  Bu  suya  girib 

qüsl etdim  və  on altı  dəfə  suya daldım.  Suyun soyuqluğu mənə  güclü  təsir 

etdi. 

Ertəsi sabah Xocənd çayını Xəslar qarşısında buz üzərindən keçib ge-

cə  yarısı  Beşkəndə gəldik. Şeybani xan Şahruxiyyə civarına axın edib geri 

qayıtmışdı. 

O  vaxt  Beşkənd  Molla  Heydərin  oğlu  Əbdülmənnanın  əlində  idi. 

[Molla Heydərin] ondan daha kiçık, Mömin adında bir oğlu da vardı, işə ya-

ramaz və dərbədər bir adamdı. Mən Səmərqənddə ikən yanıma gəlmişdi və 

çox  inayət  etmişdim.  Noyan  Göyəldaş  Səmərqənddə  (98  b)  ona  qarşı  necə 

pis rəftar etmişdisə, bu namussuz ona kin bağlamışdı. 

Özbək  axınçılarının  geri  qayıtdığı  xəbəri  gəlincə,  xanın  yanına  adam 

göndərərək Beşkənddən  qalxıb  Ahəngəran kəndlərində üç-dörd  gün qaldıq. 

Səmərqənddəki aşnalığa görə Molla Heydərin oğlu Mömin Noyan Göyəldaş, 

Əhməd Qasım [Kuhbər] və başqa bir neçə adamı  ziyafətə dəvət  etdi. Mən 

Beşkənddən  gedəndə  bunlar  Beşkənddə  qaldılar.  Mömin  bunlara  bir  uçu-

rumun kənarında ziyafət vermişdi. Biz gəlib Ahəngəran kəndlərindən Sam-

Sirək  deyilən  kənddə  dayandıq.  Sabah  Noyan  Göyəldaşın  uçurumdan  sər-

xoşluqla düşüb öldüyü xəbəri  gəldi. Noyanın  öz dayısı Haqnəzəri bir neçə 

adamla  oraya  göndərdim.  Bunlar  gedib  Noyanı  düşdüyü  yerdə  axtarıb  tap-

dılar və Beşkənddə dəfn edib geri qayıtdılar. Noyanın ölüsünü ziyafət veri-

lən yerdən bir ox atımı qədər yüksəkdə olan bir uçurumun dibində tapmışlar. 

Bəziləri Möminin Səmərqənddəki kinini unutmayaraq Noyana qəsd etdiyini 

düşündülər.  Doğrusunu  bilən  olmadı.  Bu  mənə  çox  pis  təsir  elədi.  Çox  az 

adamın ölümünə  belə  yanmışam.  Bir həftə-on  gün qədər sürəkli  (99  a)  ağ-

ladım. Ölüm tarixi «Vəfat şod Noyan»

1

 

(«Noyan vəfat etdi») şəklində təsbit 

edildi. Bir neçə gün sonra qayıdıb Dihkətə gəldim. 

Yaz  gələndə  Şeybani  xanın  Ura-Təpə  üzərinə  hücum  etməsi  xəbəri 

alındı. Dihkət düz yerdə olduğu üçün Abbürdən keçidiylə Məsiha dağlarına 

çıxdıq. Məsihanın ən aşağıdakı kəndi Abbürdəndir. Bu kənddən bir az aşa-

ğıda bir çeşmə, onun da başında bir məzar vardır. Bu çeşmədən yuxarı tərəf 

Məsihaya,  aşağı  tərəf  isə  Pəlğərə  aiddir.  Bu  çeşmənin  başındakı  və  kəna-

rındakı daşı qazaraq bu üç beyti yazdım: 

                                                           

1

 «Vəfat şod Noyan» sözlərindəki hərflərin cəmi əbcəd hesabı ilə 907 (=1501/02) edir. 

BABURNAMƏ 

 

113 

Şenidəm ki, Cəmşidi-fərrux sirişt, 

Ba sərçeşmə bər sənge nəvişt: 

 

Bər in çeşmə çün ma bəsa dəm zədənd, 

Birəftənd ta çeşm bərhəm zədənd. 

 

Giriftəm aləm be mərdiyü zur, 

Və leykən nəburdəm ba xud be gur

1

.  

 

Eşitdim ki, xoşxasiyyət Cəmşid  

Bir çeşmənin başındakı bir daşa bunları yazmış: 

 

«Bu çeşmədə bizdən əvvəl bir çoxları nəfəs aldılar; 

Sonra göz açıb yumuncaya qədər köcüb getdilər. 

 

İgidlik və qüvvətlə dünyayı zəbt etdik,  

Lakin onu özümüzlə birlikdə gora apara bilmədik. 

O dağlıq bölgədə beytlərin və digər şeylərin daşa qazılması bir adətdir. 

Biz Məsihada ikən şair Molla Hicri Hisar tərəfindən gəlib mənə səda-

qətini bildirdi. Bu mətləni o günlərdə söyləmişdim: 

Təkəllüf hər necə surət tutulsa, ondan artıqsan, 

Səni can derlər, əmma bitəkəllüf candan artıqsan. 

Bir rəsim nə qədər zəhmətlə çəksələr də sən daha gözəlsən, 

Sənə can deyirlər, lakin sən, şübhəsiz, candan artıqsan. 

Şeybani  xan  Ura-Təpə  civarına  gələrək  bir  az  ortalığı  qarışdırıb  geri 

döndü. O, Ura-Təpə (99 b) üzərində ikən ailəmi Məsihada qoyub adamları-

mızın  az  və  silahsız  olmasına  baxmayaraq  Abbürdən  keçidindən  aşdıq  və 

sabah  axşam  yaxında olaq və  fürsəti qaçırmayaq deyə  Dihkət  civarına  gəl-

dik. Şeybani xan tələsik geri qayıtdı. Biz də təkrar keçidi aşaraq Məsihaya 

gəldik. 

«Belə  dağdan-dağa,  işsiz-gücsüz,  vilayətsiz  və  yersiz  gəzmək  fayda-

sızdır. Xanın yanına Daşkəndə gedəkmi» deyə düşündüm. Qasım bəy buna 

razı olmadı. O, yuxarıda bəhs etdiyim kimi, nizamı qorumaq və hamıya dərs 

vermək üçün Qarabulaqda üç-dörd moğolu öldürmüşdü. Ehtimal ki, bu üz-

dən oraya getməyə tərəddüd etdi. Bir az israr etdik, olmadı. O öz adamlarını, 

qardaşlarını, köçünü alıb Hisara yollandı. 

Biz Abbürdən keçidindən aşaraq xanın yanına Daşkəndə yola düşdük. 

O  sırada  [Sultan  Əhməd]  Tənbəl  qoşun  çəkib  Ahəngəran  vadisinə  gəldi. 

Əsgərlərinin  arasında  Məhəmməd  Hisari  adı  ilə  də  tanınan  Məhəmməd 

Duğlat kiçık qardaşı Sultan Hüseyn Duğlat və Qənbər Əli Sallax ilə ittifaq 

                                                           

1

 Sədi Şiraziyə aiddir. İlk beyt «Bustan»dan, iki beyt isə «Gülüstan»dan alınmışdır. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

114 

edib Tənbələ qəsd etmək fikrinə düşür. Tənbəl bu xəbər alınca orada qalma-

yaraq qaçıb xanın yanına getdi. 

Biz Şahruxiyyəyə gələn gün qurban bayramıydı [=16 iyun 1502], la-

kin oralarda yubanmadan keçib xanın yanına Daşkəndə getdik. 

Bir  rübai  söyləmişdim.  Qafiyəsinə  dair  tərəddüdüm  vardı.  O  zaman 

şeir (100 a) sənətini o qədər öyrənməmişdim. Xan təb sahibi bir adamdı, şe-

ir söyləyirdi, gərçi uğurlu qəzəli çox deyildi. Bu rübaini xana söyləyib tərəd-

düdümü  ərz  etdim.  Lakin  könlümün  arzu  etdiyi  biçimdə  açıq  bir  cavab  ala 

bilmədim. Hər halda o da şeir sənətiiı az incələmişdi. O rübai budur: 

Yad etməz imiş kişini qürbətdə kişi, 

Şad etməz imiş könlünü möhnətdə kişi, 

Könlüm bu qəriblikdə şad olmadı, ah, 

Qürbətdə sevinməz ərmiş, əlbəttə, kişi.  

Sonra öyrəndim ki,  türk dilində  bəzən t-d, ğ-k və  q bir-birinin  yerinə 

işlənir.