Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 4,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/45
tarix26.02.2017
ölçüsü4,19 Mb.
#9788
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45

О СЕМИОЛОГИЧЕСКОЙ ПРИРОДЕ ЯЗЫКА 

 

Açar sözlər: Semialogiya, işarələr sistemi, semiotika, dil, konsepsiya. 

Ключевые  слова:  семиология,  знаковая  система,  семиотика,  язык,                 

концепция. 



Key words: semiology, sign sistem, semiotics, language, concept. 

 

 История  лингвистических  теорий  свидетельствует  о  том,  что  всякое 



явление  и  всякий  факт  в  языке  могут  быть  достаточно  эффективно  изучены 

только при отношении к нему как к знаковому явлению и факту. Если право-

мерно считать, что сущность языкового статуса любой единицы определяется 

только  с  учетом  системных  особенностей,  т.е.  система  доминирует  над  каж-

дым отдельным фактом, то и в теоретическом аспекте общее доминирует над 

частностями. Следовательно, семиологический аспект доминирует над языко-

вым. Отсюда следует, что, изучая языковые факты, нужно всегда иметь в виду 

их семиологическую природу.  

Ф. Де Соссюр, как известно, склонен был рассматривать язык как всего 

лишь  одну  из  знаковых  систем,  функционирующих  в  обществе.  Ученый  пи-

сал: «Язык  есть  система  знаков,  выражающих  понятия,  а  следовательно,  его 

можно сравнивать с письменностью, с азбукой для глухонемых, с символичес-

кими сигналами и т.д. и т.п.  

Он только наиважнейшая из этих систем. Следовательно, можно предста-

вить себе науку, изучающую жизнь знаков в рамках жизни общества; такая наука 

явилась  бы  частью  социальной  психологии,  а  следовательно,  и  общей  психо-

логии;  мы  назвали  бы  ее  семиологией  (от  греч. Sēmeîon «знак»).  Она  должна 

открыть нам, что такое знаки и какими законами они управляются» (7, 54).  

Как  отмечал  в  своей  время  Р.О.Якобсон, «Я  всячески  приветствовал 

развитие семиотики, науки, способной продемонстрировать специфику языка 

на  фоне  всех  прочих  знаковых  систем  и  в  то  же  время  обнаружить 

инварианты, связывающие язык с родственными знаковыми системами»(4, 3). 

Действительно, релевантность семиотических идей проявляется, с одной 

стороны,  в  возможности  дедуктивного  экстраполирования  общих  идей  на 

частные, с другой стороны, в обнаружении инвариантов.  

Если  в  одно  время  и  были  споры  относительно  основоположников 

семиотики,  то  сегодня  уже  ни  у  кого  не  вызывает  возражения  однозначное 

связывание происхождения этой науки с именем выдающегося американского 

философа  и  логика  Ч.С.Пирса.  Так,  Г.Е.Крейдлин  и  М.А.Кронгауз  пишут: 

«Придумал  и  саму  науку  семиотику,  и  ее  название  американский  ученый 

Чарльз Сандерс Пирс (1839-1914). 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



231

 Основные книги и статьи Ч.Пирса были опубликованы после его смер-

ти, так что фактически семиотика как наука появилась только в 30-е годы ХХ 

века»(3, 6).  

Чтобы  до  конца  разобраться  в  идеях  Ч.С.Пирса,  на  наш  взгляд, 

совершенно необходимо увязать их с концепцией философской феноменоло-

гии  в  том  чистом  виде,  в  каком  она  представлена  в  трудах  ее  создателя 

Э.Гуссерля. Основными понятиями философии Э.Гуссерля являются понятия 

«феноменальности»  и  «интенции».  Согласно  Э.Гуссерлю,  психический  опыт 

субъекта начинается с психического переживания. В структуре психического 

переживания представлен и сам предмет, и его сущность.  

Психические  переживания  ученый  называет  феноменами.  Следователь-

но, в философии Э.Гуссерля речь идет о феноменах, понимаемых как то, что 

является  в  сознании.  По  мнению  В.А.Канке, «Пожалуй,  лаконичнейшее 

истолкование  гуссерлевской  философии  состоит  в  ее  определении  как  фено-

менальности,  осваиваемой  рефлексивно.  Феноменальность  предполагает  тех 

субъектов, которым является нечто» (2, 17).  

Как отмечает сам Э.Гуссерль, «Все, что доступно нам благодаря рефлексии, 

имеет  одно  замечательное  общее  всем  свойство – быть  сознанием  о  чем-то, 

осознанием  чего-либо,  или,  коррелятивно,  быть  осознанным – мы  говорим  об 

интенциональности. Это сущностная характеристика психической жизни в точном 

смысле слова и, таким образом, просто неотделима от нее» (1, 65).  

Содержание термина интенциональность непосредственно связано с его 

внутренней  формой.  Термин  обозначает  направленность  сознания  на  объект 

переживания.  Впоследствии  стали  говорить  о  когитуме  и  когитации, 

интентуме  и  интенции.  Когитум  или  интентум – это  то,  на  что  направлено 

сознание.  Когитация  или  интенция – это  работа  самого  сознания.  Как 

указывает  В.А.Канке, «понятие  интенциональности  используется  едва  ли  не 

всеми современными философскими течениями»(2, 18). 

Характерно, что труд Ч.С.Пирса «Логические основания теории знаков» 

начинается с главы, которая называется «Принципы феноменологии». И уже 

первое предложение этой главы и соответственно книги носит, на наш взгляд, 

программный  и  стратегический  характер.  Ч.С.Пирс  указывает: «Фанерос-

копия [или Феноменология] дает описание фанерона. Под фанероном я имею 

в виду общую совокупность всего, что так или иначе, в том или ином смысле 

является наличным (is present to) сознанию, совершенно независимо от того, 

соответствует ли наличное какой-либо реальной вещи» (5, 6).  

Ч.С.Пирс делит основные категории познания на три фундаментальных 

класса или, как он их называет, модуса бытия: идеи первичности, вторичности 

и  третичности.  Первичность,  по  Пирсу,  это  понятие  бытия  или 

существования,  не  зависимого  ни  от  чего  другого,  это  «чистое  присутствие 

феномена»,  не  зависящее  от  апплицированных  концептуальных  схем  и 

установок.  Вторичность – это  факт  сам  по  себе,  как  данность,  понимаемый 

исключительно через отношение к объекту.  



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



232

Отношение  к  объекту  представляет  собой  факт,  осуществляющий 

экспансию в реальности в состоянии оппозиции. Третичность – это фактичес-

ки мир виртуальных ценностей.  

Это  интеллигибельное  измерение  реальности,  панорама  универсалий  и 

законов,  сущностей,  которые  организуют  любые  множества.  Как  отмечает 

Пирс, «Значение  всегда,  с  той  или  иной  степенью  успеха,  в  конечном  счете 

сводит противодействие внешнего к собственной форме. Более того, только в 

силу выполнения этой функции оно и может быть названо значением. Поэто-

му  я  называю  данный  элемент  феномена,  или  объекта  мысли,  Троичностью. 

Последняя  есть  то,  что  она  есть,  благодаря  тому,  что  приписывает  качество 

возможного будущему противодействию» (5, 30).  

Согласно  Пирсу,  мышление  носит  знаковый  характер,  оно  состоит  из 

знаков. Даже человек является знаком, он должен быть интерпретирован как 

знак. За пределами знаковой реальности нет вообще мышления. По своей при-

роде, по утверждению Пирса, мышление носит знаковый характер, язык же – 

публичен. Знаки не тождественны вещам, а представляют их в каком-то их ка-

честве. Говоря об отношениях знака и предмета, который он замещает, Пирс 

выделил три типа знаков. Первый он назвал иконическим.  

К  иконическим  знакам  относятся  рисунки  или  фото.  Второй  тип  он 

назвал знаками-индексами, к которым он относит сигналы. Третий тип – это 

знаки-символы, к которым он относит, например, книгу.  

Как  видим,  Пирс  дает  исчерпывающую  характеристику  возможным 

знакам,  однако  различие  между  собственно  знаком  и  символом  остается 

неясным.  Например,  он  пишет: «Символ  «Символ  это»  Знак,  который  конс-

титуирован как знак просто, или главным образом благодаря тому факту, что 

он  используется  и  понимается  как  таковой – имеет  ли  привычка  его 

использования и понимания естественный или конвенциональный характер – 

безотносительно к мотивации, обусловившей его выбор»(5, 96). 

Возможно,  в  методологическом  отношении  для  концепции  Пирса, 

действительно,  не  важно  разграничение  мотивированных  и  немотивирован-

ных  знаков,  которые  он  называет  символами.  Может  быть,  действительно, 

нерелевантно  разграничение  мотивированных  и  немотивированных  знаков  в 

пределах единой знаковой системы, например, языка.  

Однако  такое  разграничение,  на  наш  взгляд,  релевантно  в  пределах 

разных систем. В противном случае само понятие «символа» берется только в 

одном и ограниченном смысле.  

Например,  с  точки  зрения  языковой  системы  и  на  самом  деле  катего-

риальная сущность слова может игнорировать разграничение по мотивирован-

ности.  Как  известно,  во  всех  языках  наряду  с  мотивированными  словами 

существуют и немотивированные.  

С точки зрения лексико-семантической системы и глобальной системной 

функции  лексического  знака  это  разграничение  не  является  существенным. 

Важно  то,  что  в  системе  языка  существует  некоторое  количество  знаков, 

обнаруживающих  общность  по  трем  системно  релевантным  параметрам:  по 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



233

форме, содержанию и функции. Это обстоятельство делает совершенно несу-

щественным разграничение по мотивированности/немотивированности.  

Подобное  разграничение  становится  существенным  в  абсолютной 

позиции, т.е. вне каких-то конкретных и единых систем.  

Для системы важно системно релевантное, поэтому все, что для системы 

не  является  существенным,  может  быть  проигнорировано.  Когда  же  Пирс 

рассуждает о символах и знаках вообще, то правомерно исходить из критерия 

мотивации, что и позволяет понять суть символа, как раз и отличающего его 

от знака. То есть символ, как нечто просвечивающее смыслом, естественным 

образом  отличается  от  чистого  знака  как  всецело  конвенциональной  сущ-

ности.  


Однако,  справедливости  ради,  следует  отметить,  что  Ч.С.Пирс  испо-

льзует  термин  знак  как  наиболее  общее  название  для  таких  явлений,  как 

фотография,  сигнал  (например,  указание  пальцем)  и  всякое  обозначение 

мысли.  Пирс  ссылается  на  Аристотеля  и  Бургерсдайка,  пытаясь  объяснить, 

что он имеет в виду. При этом он вводит также понятие «тема».  

Например, «Тема (thema): термин  впервые  использован  в 1635г. 

Бургерсдайком  в  его  Логике  для  того, «quod intellectui cognoscendum proponi 

potest». Кажется, он имел в виду как раз то, что Аристотель иногда без особых 

разъяснений  обозначает  как  λόγος,  непосредственный (immediate) объект 

мысли, значение.  

Тема  обладает  природой  знака,  причем  такого,  значимый  характер 

которого обусловлен свойством, которое придает ему тот факт, что он будет 

интерпретирован  как  знак.  Безусловно,  что  вообще  ничто  не  может  быть 

названо знаком, если не интерпретируется в качестве такового»(5, 96-97). 

На такое терминоупотребление обратил внимание Р.О.Якобсон, который 

в  своей  знаменитой  работе  «В  поисках  сущности  языка»  пишет  следующее: 

«Первоначально  слово  “символ”  употреблялось  в  сходном  смысле  также 

Соссюром и его учениками, но позже он возражал против употребления этого 

термина,  потому  что  в  традиционном  понимании  последнего  предполагается 

некоторая  естественная  связь  между  означающим  и  означаемым  (например, 

весы  как  символ  правосудия),  и  в  заметках  Соссюра  было  предложено  для 

условных  знаков,  входящих  в  условную  знаковую  систему,  название  сема,  в 

то  время  как  Пирс  использовал  термин  «сема»  для  особой,  совершенно 

отличной цели.  

Достаточно  сопоставить  употребление  Пирсом  термина  «символ»  с 

различными значениями слова символизм, чтобы осознать, что здесь имеется 

опасность  досадных  двусмысленностей;  но  за  неимением  лучшего  мы 

вынуждены сохранить термин, введенный Пирсом»(6, 104). 

Здесь мы вынуждены не согласиться и с Р.О.Якобсоном. На наш взгляд, 

сохранять  термин,  введенный  Пирсом,  только  за  неимением  лучшего – не 

совсем верно и методологически не оправданно. Дело в том, что иконические 

знаки  и  индексы  достаточно  четко  отличаются  от  того  типа  знаков,  которые 

используются в языке. Более того, необходимо, видимо, различать символ как 

таковой и символическую функцию языкового знака.  


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



234

Например, весы как символ правосудия реализует одну символическую 

модель,  когда  один  предмет  выступает  в  чьей-либо  системе  интерпретации 

символом  другого  предмета.  В  этом  случае  важно  то  обстоятельство,  что 

символы  такого  рода  обладают  абсолютной  ценностью,  совершенно  не 

зависящей от системы интерпретирующих координат.  

Например,  слон  в  системе  ассоциаций,  характерных  для  русской  мен-

тальности,  остается  символом  неуклюжести,  в  то  время  как  для  индусов  это 

бесспорный и совершенно очевидный символ грациозности.  

Должно  быть  понятно,  что  животное  слон  обладает  абсолютным 

статусом  и  значимостью,  совершенно  не  зависящими  от  той  или  иной 

национально-ментальной интерпретации.  

Вот именно такого рода символы, на наш взгляд, могут группой знаков 

по  отношению  к  иконам  и  индексам  считаться  третьей  группой  знаков  по 

отношению к иконам и индексам. 

 

Литература 



 

1.Гуссерль Э. Амстердамские доклады. 1992,№3,с.62-80. 

2.Канке В.А. Основные философские направленияи концепции   науки.Итоги 

20 столетия. М.: Логос, 2000, 320с 

3. Крейдлин Г.Е., Кронгауз М.А. Семиотика или Азбука общения. М.:Флинта: 

Наука, 2007,240 с. 

4.Мечковская Н.Б. Семиотика: Язык. Природа. Культура. М.:2004,432   с. 

5.Пирс Ч.С. Логические основания теории знаков. 2000, 352 с. 

6.Семиотика. М.:Радуга, 1983, 636 с. 

7.Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М.:Прогресс, 1977, 696 с. 

 

 



 

L.Vəzirova  

Dilin semioloji təbiəti haqqında 

Xülasə 


 

Semiologiya dilin işarələr sistemini bildirir. Bu termini elmə semiologiyanın 

banisi olan Ferdinand de Sosyur gətirmişdi. O, hesab edirdi ki, semiologiya işarələr 

haqda elmdir və əgər insan öz fikrini başqa üsularla çatmaq istəyirsə bu sadəcə şərti  

xarakteri daşıyır.  

Məqalədə dilin semioloji təbiətindən danışılır. Burada tanınmış dilçi və 

alimlərin bu haqda söylədi fikirlərdən bəhs edilir və bu fikirlər təhlil olunur. 

 

 



 

 

 



 

 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



235

L.Vazirova 

On Semiological Nature of  Languages 

Summary 


 

This article deals with sign system of language which is called as semiology. 

This term was brought to linguistic by the founder of semiology Ferdinand De 

Sosyr.  


It was considered by him that semiology is a science of signs and a human can 

to express his thoughts by signs in other way up to him and it is carried only 

conditional character. 

  The well-known scientists thoughts on semiological nature of the language 

are  analysed in the article too. 

 

 



Rəyçi: Professor Mikayıl Cəfərov 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



236

 

                                                                                     SEVİNC BAĞIROVA 



 

      ADİU 

  

  sevinc.@.mail.ru. 

 

TABELI MÜRƏKKƏB CUMLƏ DAXİLİNDƏ TƏYİN BUDAQ 



CÜMLƏLƏRİN İŞLƏNMƏSİ 

(Azərbaycan və ingilis dilləri materialları əsasnda) 

 

Açar sözlər:cumlə,ingilis dili,azərbaycan dili,təyin. 



Ключевые слова:предложение,английский язык, азербайджанский язык, 

определение. 



Key words: sentence,englais,azerbaijany,hepithete. 

 

İctimai həyat yarandığı vaxtdan mürəkkəb və çox cəhətli, dilçilik elminin qar-



şısında mahiyyətcə aktual həlli baxımından çətin bir sıra problemlər qoymuşdur. 

Ümumi dilçilik cümlə üzvlərini, cümlə, onun növlərini, yazının  əmələ  gəlməsi və 

inkişafını, dilin əmələ  gəlməsini və  cəmiyyətin inkişafı ilə  əlaqədar olaraq onun 

qanunlarını, dillərin təsnifatını  və.s öyrənir. Deməli: “cümlə” problemi də dilçilik 

elmində araşdırılır və öyrənilir. 

Dil haqqında elmin bölmələrindən biri olan qrammatika iki hissədən ibarətdir: 

1)  Morfologiya 

2)  Sintaksis 

Qrammatikanın məhz cümlə və onun tərkibini öyrənən sahəsi sintaksisdir. 

Sintaksis dilçiliyin çox əhəmiyyətli bir sahəsidir. Çünki dilin ən başlıca 

funksiyası, ünsiyyət vasitəsi olmaq funksiyası da elə sintaksisin vasitəsiylə reallaşır. 

Sintaksisin  əsas tədqiqat obyekti söz birləşmələrini, söz birləşmələrinin 

tərkibini, onların növlərini, cümlə və söz birləşməsinin oxşar və fərqli cəhətlərini, 

cümlənin quruluşunu öyrənməkdən ibarətdir. Məhz buna görədə sintaksisin tədqiq 

etdiyi sahələrdən biri söz birləşməsi, digəri isə cümlədir. 

  Bildiyimiz kimi quruluşuna görə cümlə sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə 

bölünür. 

Bir predikatiya mərkəzi olan, cümlə intonasiyası ilə müşayət edilən, hər hansı 

bir fikri ifadə edən sintaktik konstruksiya sadə cümlə adlanır. 

 İki və daha artıq predikativ mərkəzi olan, vahid cümlə intonasiyası ilə 

müşayət edilən, hər hansı bütöv bir fikrin ifadəsinə xidmət edən sintaktik 

konstruksiyaya isə mürəkkəb cümlə deyilir. 

Sadə cümlə sözlərdən, söz birləşmələrindən təşkil olunursa, mürəkkəb cümlə 

sadə cümlələrdən və onların müxtəlif şəkildə birləşməsindən ibarət olur. Mürəkkəb 

cümlə tabeli və tabesiz olmaqla iki yerə bölünür. 

Bir baş və ya bir necə budaq cümlədən ibarət olan mürəkkəb cümləyə tabeli 

mürəkkəb cümlə deyilir. Müasir Azərbaycan dilində olduğu kimi İngilis dilindədə 

tabeli mürəkkəb cümlənin tərkibinə daxil olan budaq cümlələr muxtəlif qrammatik 

funksiya daşıyırlar. Onların daşıdığı sintaktik funkusiyalar cümlə üzüvlərinə uyğun 

gəldiyi üçün məhz bir sıra dilçilər İngilis dilində budaq cümlələri aşağıdakı qruplara 

ayırmağıda məqsədəuyğun hesab edirlər. 

  1.Subject clauses. 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



237

  2. Predicative clauses. 

  3.Object clauses. 

  4. Attributive clauses. 

  5. Adverbial clauses. 

  1) Adverbial clauses of time. 

  2) Adverbial clauses of place. 

  3) Adverbial clauses of cause. 

  4) Adverbial clauses of purpose. 

  5) Adverbial clauses of condition. 

  6) Adverbial clauses of concession. 

  7) Adverbial clauses of result. 

  8) Adverbial clauses of monner. 

  9) Adverbial clauses of comparison. 

 V. L. Kouşanskaya və bir çox müəlliflər kollektivi “ a Grammar of the 

English Language” – kitabında yuxarıda qeyd olunmuş  təsnifata tərzi – hərəkət 

budaq cümləsinidə əlavə etmişdir. 

  N. A. Kabrina, E. A. Korneyeva, M. İ. Ossovskaya, K. A. Quzeyeva “ an 

English Grammar” (syntax) əsərində budaq cümlələri daşıdıqları funksiyalara görə 

üç qrupda cəmləşdirmişlər. 

 1) Nominal clauses. 

 2) Attributive clauses. 

 3) Adverbial clauses. 

  Bizi bu bölgüde təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr maraqlandır-

dığından onun üzərində geniş dayanaq. 

  Tabeli  mürəkkəb cümlə tərkibində təyin funksiyası daşıyan budaq cümləyə 

təyin budaq cümləsi deyilir. Təyin budaq cümləsi baş cümlədə isimlə yaxud 

əvəzliklə ifadə edilmiş hər hansı üzvə aid olur onu təyin edir. Məsələn: 

  ıl came into the room uhere  

  she and my mother uere sitting. (Dickens) 

  Təyin budaq cümlələri baş cümləyə aşağıdakı vasitələrdən biri ilə bağlanır. 

Nisbi əvəzliklərlə: vho, vhose, vhich, that, as. 

5)  Nisbi zərflərlə: vhen, vhere, hov, vhy. 

6)  Nisbi that bağlayıcısı ilə. Misallar: 

 

1.  Cl dont like girls vho cant hold their tongues, ( Black) 



2. 

The cloud vhich came on nove vas like an april cold, as if a bright 

shover of rain must follou. (efalsvorthy) 

3.  Clt vas that part that cl did not lik. (voynich) 

4.  Cln the evening he vent to the seminary, vhere he found montanelli, ... 

(voynich) 

5.  Cl dont like the method hov he explained the matter 

6.   But he could se nou no reason vhy he should not smoke. (London) 

  Təyin budaq cümlələri sözönü ilə də işlənə bilir. Məsələn: 

   1) Ue arrived at the house in uhich cl lived.      (mougham) 

   2) The uoman rose: she opened a door, though uhich cl dimly sau a passage. 

( Bronte) 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



238

   3) He nou resumed the book uith uhich he had been occcupied before tea. 

  Təyin budaq cümlələri üç cür olur: 

   1) Məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələri (Limiting attributive clauses) 

   2) Təsviredici təyin budaq cümlələri 

( Descriptive attributive clauses) 

   3)Əlavə təyin budaq cümlələri  

(additinal attributive clauses)  

Məhdudlaşdırıcı  təyin budaq cümlələri təyin olunan sözü mənaca 

məhdudlaşdırır, dəqiqləşdirir və müəyyənləşdirir. Bu növdən olan təyin budaq 

cümlələri baş cümləyə üç yolla bağlanır: 

  1) Nisbi əvəzliklərə (vho, vhich, that) 

  2) Nisbi zərflərlə (vhen, vhere, hou, vhy) 

  3) Heç bir bağlayıcı vasitə olmadan, yanaşma yolu ilə 

  Məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümləsi ilə baş cümlə arasında bir qayda olaraq 

vergül qoyulmur; Məsələn: 

  1) At first cl did not recognize the person vho called me.  (yalsuorthy) 

  2) As for some alher things vhich vere in his mind at the time, mr. Squires 

said nothing.  ( mougham) 

  3) Cl vell not describe the picture that Strickland shoued me. (mougham) 

  4) The first dog cl ever had vas called Prince.  (Greene) 

  5) That vas the time vhen thousands of vorkers in the area uere streaming out 

of plants ... (Carter) 

 6) At the bureau the officer on duty pointed out the room vhere cain vas 

vaiting. (Carter) 

 7) The number she had copied out of the phone book vas 4076 Bank. (Carter) 

  Məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələri baş cümləyə ancaq yanaşma üsulu ilə 

birləşən növünə kontakt budaq cümlələr (contact clauses) deyilir. Təyin budaq 

cümləsinin bu növü baş cümlə ilə daha sıx əlaqədə olur. Buna görə də baş cümlə ilə 

budaq cümlə arasında nə fasilə edilir nə də vergül qoyulur; Məsələn: 

  1)The room ve stood in vas the largest cl d ver seen is a private house ... 

(Braine) 

  2)The only person cl ve seen is Rose Vaterford. (maugham) 

  3)There vas anather thing cl liked in mr. Strickland. (maugham) 

  4)Clt is one of the best things cl have even done. (Vilde) 

  İkinci qrupa daxil olan budaq cümlələr, yəni təsviredici təyin budaq 

cümlələri təyin olunan söz haqqinda əlavə  məlumat verir. Bu qəbildən olan təyin 

budaq cümlələri baş cümləyə nisbi əvəzliklərlə, xüsusən “vho” və “vhich” nisbi 

əvəzliklərlə bağlanır. Məsələn: 

  1) Cl stepped forvard into the bareness vhich had benn the living room. 

(Braine) 

  2) Emily vho thought she kneu him so vell vas alarmed. 

  Təsviredici təyin budaq cümlələrlə baş cümlə arasında  əlaqə nisbətən zəif 

olur. Buna görə  də onun işlənməsi, buraxılması cümlənin ümumi mənasına xələl 

gətirmir. Məsələn: 

7) Tom, vho vas a naughty boy in his childhood, became a serious man. 

   Təsviredici təyin budaq cümlələri baş cümlədən vergüllə ayrılır. 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



239

   Davametdirici  (Continuative)  budaq  cümlələridə  təsviredici təyin budaq 

cümlələrinin bir növüdür. Bunlar ele budaq cümlələridir ki, onların tərkibindəki 

“vho” və “vhich”, “and he”, “and she”, “and it”, “and they” ilə  əvəz oluna bilər. 

Məsələn: 

  1) Cl explained to the lady hov it vas, vho then rang a bell, and called aut, 

“Villiam”! shov the coffuroom. (Dickens) 

  B.  İlyiş qeyd edir ki, qədim ingilis dilində  də  təyin budaq cümlələri baş 

cümləyə nisbi əvəzlik və  zərflərlə  və ya yanaşma üsulu ilə birləşmişdir. Qədim 

ingilis dilində mövcud olan budaq cümlələrin bütün növləri orta ingilis dili 

dövründə  də mövcud olmuşdur. Lakin budaq cümlələrin bəzi növlərinə, məsələn 

xəbər budaq cümləsinə orta ingilis dili dövründə az təsadüf edildiyi halda, təyin 

cümlələri bu dövürdə çox geniş yayılmışdır. 

  Sual  əvəzlikləri olan “vho”, “vhom”, “vhose”, “vhich” orta ingilis dili 

dövründə nisbi əvəzliklər kimi işlədilməyə başlanmışdır. 

  Orta ingilis dili dövrünün sonunda “that” çox geniş yayılmışdır, lakin, müa-

sir ingilis dilində “vh” əvəzliklərinin, xüsusiylə “vho” əvəzliyinin geniş yayılma-

sının şahidi olduq. 

Bununla yanaşı müasir ingilis dilində də “that” ilə baş cümləyə bağlanan təyin 

budaq cümlələri mövcutdur. 

  a) All, everything, nothing, something, anything, much, little, fev, əvəzlikləri ilə: 

  Məsələn: 1) But vhy could he not do all that lis father could have done? 

(Yalsvorthy). 

  2) Vas there anybody that cl dont make clear. (C.Dogbe) 

  b) Üstünlük dərəcəsində olan sifətlər və “the first” sıra sayı ilə; Məsələn: 

  1) Clt vas the hottest place that cl had ever been in. (G. K. Gorome) 

  2) Clt is the first really grovn-up party that cl have been inveted to and cl am 

a little uncomfortable. (Ch. Dickens) 

  Qeyd  etmək lazımdır ki, əgər təyin olunan söz canlıya aiddirsə,  əksər 

hallarda təyin budaq cümləsi “vho” nisbi əvəzliyi ilə başlayır. Əgər təyin olunan söz 

cansızlara aiddirsə, təyin budaq cümləsi “vhich” nisbi əvəzliyi ilə  təqdim olunur; 

Məsələn: 

  1) Miss Noylor, vho had gone into the hause, came back. (Yalsvorthy) 

  2) About room, vhich served for studio, bedroom and sitting room, vas fare 

and dusty. (Yalsvorthy) 

  Bundan başqa müasir ingilis dilində əlavə təyin budaq cümlələridə mövcut-

dur. Əlavə təyin budaq cümlələri mücərrəd isimlə ifadə edilmiş (idea, thought, nevs, 

question və.s) təyin olunan sözün mənasını açır və onu aydınlaşdırır. Bu qəlibdən 

olan təyin budaq cümlələri baş cümlədən vergüllə ayrılmır. Onlar baş cümləyə 

“that” bağlayıcısı (bəzən vhether) və yaxud nisbi əvəzliklər (vho, vhich, vhat) və ya 

nisbi zərflər (vhere, vhen, vhy, hov) vasitəsiylə birləşir; Məsələn: 

  1) He had grovn so aceustomed to the idea that she led her ovn life apart 

from this. (Voynich) 

  2) Harry vas alarmed at the notion that his friend vas about to leave him. 

(Thackeray) 

  3) He vas again tortured by the doubt vhether or not he might venture to 

meet Antonia at the station. (Yalsvorthy) 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



240

Ədəbiyyat: 

 

1.Ə.Dəmirçizadə:Azərbaycan dilinin üslubiyyəti,Bakı.1979 il. 



2.İ.Rəhimov:İngilis dilinin praktik grammatikası.”Mffrif” nəşr.Bakı.2001-il. 

 

 



 

 

 



                 С.Багирова 

Опреде лительные придаточные предложения в составе сложноподчиненного 

предложение 

Резюме 


 

   В статье рассматривается определительные придаточные предложения 

которые употребляется в составе сложноподчиненное предложения в английс-

ком и азербайджанском языках и их некоторые аспекты в современном лите-

ратурном  языке.В  статье  также  исследуется  координация  порядок  слов  в 

простых  и  сложноподчиненных  предложениях  их  роль  и  значимость  в  прак-

тическом разговорнм речи английского языка и его адекватность в азербайд-

жанском  языке.  Вданной  статье  также  рассматривается  структурно-семанн-

тические  модели  определительные  прдаточные  предложения  сложнопод-

чиненного предложнния английского и азербайджанского языков.     

 

  

 S.Baguirova 



Complex sentence hepithete of subordanite english and azerbaijani 

Summary 


 

The article deals with the structural-semantical models of the complex sen-

tense of the hepithete subordanite of English and Azerbaijani fnd their comparisio-

nel analise of theoretical character.The article speaks about the word-order compare 

with Azerbaijani,also some kinds of simple  and sentences of the English lan-

guage.The article dealse with the structural models of contemporary English and 

Azerbaijani language and their comparisonal analize of theoretical character.The 

article is devoted to the investiguation of this situation and serves to the spreading 

of the syntactico-semantical relation which exists between. 

 

Rəyçi:                Nuriyyə Rzayeva 



                 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent 

 


Yüklə 4,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin