Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
POL OSTERIN ROMANLARINDA POSTMODERN PARADİQMA
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- SÜLEYMAN SANİ AXUNDOVUN YARADICILIĞINDA MAARİFÇİ GÖRÜŞLƏRİN , MƏNƏVİ - ƏXALQİ İDEYALARIN BƏDİİ ƏKSİ Açar sözlər
|
POL OSTERIN ROMANLARINDA POSTMODERN PARADİQMA
azadlıq
свобода Key words: Paul Oster, post-modern paradigm, idea, model, freedom
Tədqiqatçıların yekdilliklə təsdiq etdiklərinə görə, postmodernizm və onun nəzəri baxımdan qavranılması mövcud dünyagörüşü konsepsiyalarında müvafiq “epistemoloji partlayışın” təsiri altında formalaşmışdır. Postmodernizmin nəzəriy- yəçilərinin hamısı J.F.Liotarın “Postmodern vəziyyət” adlı səsrinin böyük əhəmiy- yətindən bəhs edirlər (1979), burada “postmodernizm” anlayışı metatəhkiyəyə inamsızlığı bildirir. Fransız nəzəriyyəçisi üçün müasirlik bütövlükdə “böyük me- tatəhkiyəyə” inamın eroziyaya uğraması deməkdir. Postmodern erasının mədəniy- yətinin əsas əlaməti eklektizmdir və bu da öz növbəsində “mədəniyyətin sıfır dərəcəsidir”. Ümumdünya ədəbi prosesinin tarixini, onun müxtəlif dövrlərdə üzə çıxan meyllərini öyrənmək bizim milli ədəbi prosesin də qanun və qanunauyğunluqlarını çözmək baxımından, fikrimizcə aktualdır. Məlumdur ki, bu məsələ bizim ədəbiyyatşünaslıqda iki üsulla yerinə yetirilir: 1.Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq kontekstində, yəni, Azərbaycan ədəbi prosesinin hər hansı hadisəsini dünya ədəbi prosesinin bu və ya digər hadisəsi ilə müqayisədə öyrənmək, onların fərqli və oxşar cəhətlərini üzə çıxarmaq; fikrimizcə, bu, daha çox milli ədəbi prosesdə önəmli yer tutan, onun necə deyərlər, sifətini müəyyənləşdirən hansısa görkəmli söz ustasının ədəbi portretinə əlavə, tamamlayıcı cizgilərin əlavə edilməsi ilə səciyyələnir. Məsələn, milli dəbi prosesin bir növ istiqamətini dəyişdirən, XVI əsrdən üzü bəri üslub dəyişməsi prosesində öz dövründə həlledici rol oynayan, Azərbaycan ədəbiy- yatına Avropa formalarını gətirən M.F.Axundovun yaradıcılığını qərbi Avropa maarifçi sənətkarları ilə müqayisədə öyrənmək birincinin yerinə yetirdiyi missiyanı daha dəqiq konturlarla nəzərə çarpdırmaqla müşayiət edilir. 2. Dünya ədəbi prosesinin konkret faktlarını öyrənmək, ölkənin mədəniyyət, humanitar təfəkkür ta- rixinə ekskurs etmək və beləliklə də dünya ədəbi prosesində özünə önəmli yer tutan, ən müxtəlif parametrlər baxımından artıq ənənə yaradan hadisələri öyrənmək. Bizdə belə bir fikir formalaşıb ki, fransız ədəbiyyatını fransızlardan, Amerika ədəbiyyatını Amerika tədqiqatçılarından, Rumın ədəbiyyatını rumın ədəbiyyatşünaslarından, yaxud polyak şeirini Polşada yetişən milli tədqiqatçılardan daha yaxşı öyrənmək mümkün deyildir. Fikrimizcə, bu, absurddur və heç bir elmi əsasa malik deyildir. Dünya ədəbiyyatşünaslığında bunun əksini sübut edən xeyli sayda nümunələr mövcuddur. Məsələn, “Azərbaycan” jurnalının keçən ilki nömrələrinin birində fran- sız tədqiqatçısı Pol Balanfanın bir yazısı çap edilmişdi: Niyazi Misrinin mistik təlimlərində ruhani yoxsulluq və qara işıq. XVII əsr türk mistik şairinin yaradıcılığı-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
299 nı fransız tədqiqatçı dərindən öyrənmiş, bu zaman özünə bir köynək uzaq olan ədəbi prosesin ayrı-ayrı hadisələrini müasir Türkiyə tədqiqatçılarından daha yaxşı incə- ləyə bilmişdir. Mixail Baxtinin belə bir fikri məşhurdur ki, “ədəbi hadisə uzaqdan daha ayrıntılı şəkildə görünür”. Bu fikri iki istiqamətdə anlamaq mümkündür: a) uzaqdan, yəni müəyyən zaman keçdikdən sonra, b) başqa, fərqli ədəbi meyarlar baxımından. Bütün bunların nəticəsində ədəbi fakt və ya hadisə bütün dərinliyi ilə açıla bilir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, bu kimi hadisələrin belə bir rakursda öyrənilməsi müasir Azərbaycan ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığı, habelə tənqidi üçün də faydalıdır. O mənada ki, əvvəla bizim tədqiqatın predmetini təşkil edən yazıçılar və onların dünyaca məşhur əsərlərinin ən müxtəlif metodikalar müstəvisin- də araşdırılması mükəmməl bədii mətnin öyrənilməsi yolunda faydalı ola bilər; ikincisi, adı çəkilən əsərlər geniş, yaxud ucsuz-bucaqsız məkan kimi götürüldükdə orada ən müxtəlif ədəbi hadisələr baxımından araşdırmaların aparılması bizim müasir ədəbi prosesin öyrənilməsi, hazırkı mərhələdə keçdiyi yolun və əldə etdiyi nəticələrin saf-çürük edilməsi baxımından həlledici addım sayıla bilər; üçüncüsü, adı çəkilən müəlliflər və onların tədqiqata cəlb edilən əsərləri müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş, müxtəlif elmi müstəvidə artıq öyrənilmişdir. Uilyam Folknerin “Avqust işığı” romanı Tehran Vəlizadə tərəfindən tərcümə edilə- rək əvvəlcə “Xəzər” jurnalında, sonra isə Slavyan Universitetinin “150 cildlik dünya ədəbiyyatı kitabxanası” seriyasından ayrıca kitab şəklində çap edilmişdir. Bundan başqa Folknerin hekayələri mərhum tərcüməçi Natiq Səfərov tərəfindən tərcümə edilib. O ki qaldı müasir amerikan yazıçısı Pol Osterə bu barədə, zənnimiz- cə bizim ədəbi prosesdə məlumat yetərincə deyildir, halbuki onun bütün dünyada məşhur olan əsərlərini həm tərcümə etmək, həm də öyrənmək bizim proses üçün faydalı ola bilərdi. Bi cəhəti də qeyd edək ki, Dostoyevski Peterburqu, Coys Dublini, Pamuk İstanbulu necə öz ədəbi dünyasının mərkəzi edirsə, Oster də Nyu Yorku - Bruklini o cür yazır. Müsahibələrində Amerikaya olduqca maraqlı rakurs- dan baxan Osterin yaradıcılığından keçən qızıl xətt, təkcə onun məşhur trilogiya- sında ümumiləşməyib, həm də onun bir neçə müsahibəsi var ki, bu müsahibələrdə o, bütün yaradıcılığı xarakterizə edib. Rus jurnalisti Sergey Taskla söhbətindən bəzi məqamlar xeyli maraqlıdır: "– Müsahibələrinizin birində deyirsiniz, Amerika yer üzündə yeganə ölkədir ki, təxəyyül məhsuludur. Bəlkə bu fikrinizi izah edəsiniz? – Amerika ideya kimi yaranıb. Başqa ölkələr öz kökləri, ənənələri, keçmişləri üzərində bərqərardır, Amerika isə həmişə gələcəklə bağlıdır. Bu ölkənin idealları onun üçün hər şeydən öndə gəlir, o bütün dünyaya hakim olmaq istəyir, amma ironiya burasındadır ki, özü heç vaxt bu ideallara sadiq olmur. Biz uzun müddət hinduları incitmişik, onları qul vəziyyətində saxlamışıq. Sonra Vətəndaş müharibəsi zamanı bir milyona yaxın adam burda, öz evimizdə həlak oldu. Amerika həmişə qanlı və ikiüzlü olub, amma bununla bərabər, qeyri-adi dərəcədə idealizmini saxla- yıb. Buna görə də amerikalı olmaq çətindir. Burda yaşamaq üçün həmişə müəyyən bir tarazlıq tapmaq lazımdır”. Bu hissədə deyilən “ikiüzlülük” Osterin bütün roman- larının ana xətti, “tarazlıq cəhdi”, qəhrəmanlarının başlıca arzusudur. Onun qəhrəmanları həmişə cilddən-cildə girir, tez-tez adları dəyişir, bir neçə adam olurlar, ikiləşmək nədir, üçləşirlər, beşləşirlər. Filologiya məsələləri – №3, 2014
300 Pol Osterin bütün romanlarında onun qəhrəmanları güzgü kimi çiliklənib həm öz həyatlarına, həm də başqalarının ömrünə dağılıblar. Onun romanlarında qəh- rəman yoxdur, səyahəti sevən, intellektli, hər şeyi şansa buraxan adamlar var. Bu adamların heç biri nə istədiyini bilmir - onlar postmodern dünyanın sakinləridir. Qı- sa şəkildə desək, hər iki yazıçının bədii sistemində Amerika iki istiqamətdə öyrənilir – Amerika ideya kimi və Amerika ideyadan doğan mif kimi. Tədqiqatda bu iki istiqamətin ardıcıllığı, onların bir-birinə nüfuz etməsi və həm də ədəbi prose- sin təkamül prosesi öyrənilir. Bu problemlərin öyrənilməsi müasirlik baxımından önəmlidir, hər şeydən öncə ona görə ki, araşdırmanın mərkəzində insan taleyi durur, bu insan tarixin müxtəlif dönəmlərində mənəvi cəhətdən transformasiyaya uğrayır və bu günə, müasir həyata dəyişə-dəyişə gəlib çıxırlar. Ədəbiyyatın insanı keçmiş- dən bu günə hansı yöndə öyrənməsi sistemli şəkildə izah edilir. Məsələn, Pol Osterin “İllüziyalar kitabı” romanının süjetini nəzərdən keçir- mək olar. ədəbiyyat professor Devid Zimmer təyyarə qəzasında arvadını və iki uşa- ğını itirir. Yarım il ərzində cəhənnəmin bütün künc-bucaqlarını gəzib dolaşır, içir, içini yeyir və həyata bütün marağını itirir. Ancaq günlərin bir günü televizorda nü- mayiş etdirilən səssiz kinonun bir fraqmenti olmazın möcüzə yaradır, keçən dövr ərzində ilk dəfə Devidin simasında təbəssüm yaranır. İndi əlində heç bir təcili işi yoxdu (pulu var – həyat yoldaşının həyatını sığortalayıb, universitetdən akademik məzuniyyət götürüb), buna görə də gülməyi yadırğamış adamı gülməyə məcbur edən şəxs haqqında roman yazmaq qərarına gəlir. Bu, 50 il qabaq karyerasının pik nöqtəsində olduğu zaman qeyb olmuş komik hektor Mann adlı şəxsdir. Hamı gü- man edir ki, bu adam çoxdan bu dünyadan köç eləyib. Ancaq kitabçıxdıqdan az müddət sonra Zimmer Nyu-Meksikadan məktub alır, deyilir ki, Mann yaşayır və onunla görüşmək arzusundadır. Bu kitab həyatlarını illüziyalar üstündə quran insan- lardan bəhs edir. Nə olursa-olsun insan sonda tək qalır, həyatını daxildən qurub tən- zimləyə bilməzsə, gec ya tez, karton evcik uşub dağılanda qarşısında nəhəng uçu- rum açılır (1,13). “Cənab Vertiqo” uşmaq qabiliyyəti olan bir oğlandan bəhs edir. Master İequ- da cındır paltar geyinmiş Uoltu küçədən tapnda onun cəmi-cümlətanı doqquz yaşı vardı və bu zaman Uoltla müqavilə bağlayır: on üç yaşında Uolt uça bilməzsə, gəlib ustadın başını balta ilə bədinindən ayıra bilər. Üç ildən sonra, bir sıra təhlükəli və qorxunc təcrübələri sınadıqdan sonra Uolt doörudan da uçur. “İllüziyalar kitabı”ndan fərqli olaraq, bu qeyri-adi dərəcədə optimist romandır. Bəlkə kitabın təlqin etdiyi həqiqəti əxz etdikdən sonra insanlar gerçəkdən uçmağı öyrənəcəklər? Niyə də yox. Yeganə problem budur ki, uşmağı ağıllarından belə keçirməyiblər, bu arzu ilə yaşamayıblar. Bu hadisə Nəhəng Depressiya dövründə Amerikada baş verir - hər yer qanqsterlərlə doludur, ölkə aclıq və fəalkət içindədir. Kitab sözün əsl mənasında insanı tilsimləndirir (3, 15). Onun janrını müəyyənləşdirmək çətindir – şübhəsiz ki, fantastika deyil, magik realizm saysaq, burada magiya azdır – uşaq uçmağı öyrənir, bunun harası fantastika, ayxud sehrbazlıqdır. Osterin ən məşhur romanlarından biri “Leviafan” adlanır. Bu roman osterin avtobioqrafik detallarla ən zəngin əsəridir – təhkiyəni aparan qəhrəmanın taleyi Osteri xatırladır: nöqtəbənöqtə. İlk uğursuz nikah, bu nikahdan bir oğlan uşağının olması, ikinci uğurlu nikah (romanda ikinci qadının adı İrisdir, Osterin öz qadının adı isə Siridir – məşhur yazıçı). Qız uşağının dünyaya gəlməsi. Romanın baş qəhrə-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
301 manı benjamin Saksı əsərin elə ilk cümlələrindən tanımalı oluruq, növbəti dəfə “Azadlıq heykəlini” uşurmaq üçün hazırladığı mina partlayır. Romanın əsas teması terrorizmdir. Bu əsər haqqında bir qədər təfərrüatlı danışmaq zərurəti var. Digər romanlarında olduğu kimi bu əsərdə də cəlbedicilik əsas prinsipdir, oxucunu cəlb edib oyuna qatmaq və ona müəyyən ideyaları aşılamaq. Bu əsərdə Pol Oster iki yazıçının dostluğundan bəhs edir – daha doğrusu onun qəhrəmanı Piter Aaron dostu Saks Benjamindən bəhs edir. Saks katolikdir, Rusiyada doğulub. Ata xətti ilə əcdadları talnlar zamanı Rusiyadan qaçıb Amerikaya pənah gətiriblər. Ancaq Saks təkcə bu faktın təsdiqi ilə işini bitmiş hesab etmir. Atasının ailəsindən bəhs edərkən Saks bir dəfə belə bir ifadə işlədir ki, tanrı öldükdən sonra ona Nyu-Yorka köçmək- dən başqa əlac qalmır. Bu sözü deyəndə nəyi nəzərdə tutması gizlin deyil: Rusiyada talanlar çar İkinci Aleksandr qətlə yetirildikdən sonra başlanmışdı, çarı nihilistlər öldürmüşdülər. Demək lazımdır ki, bu halı ilə bombistlərin (terrorçuların) baxış və əməllərini Saks da bölüşür. İndi Amerikada yaşamasından rəncidə olmasa da, narodovolçuların ideologiyası onun ruhuna daha yaxındır. Bütün təhkiyə zamanı boyunca Saks özünü rəsmi dövlət sisteminə qarşı qoyur - əvvəlcə yaradıcılığında , sonra isə daha fəal əməli sahəyə adlayır. Demək, bu anlamda Saks həm də nihilistlərin metaforik nəslinin nümayəndəsidir, onun doğulduğu şərait son dərəcə simvolikdir, yəni “Amerikanı partlatmaq” onun əzəldən alnına yazılıb. Bütün roman qəribə “üst-üstə düşmələrlə” zəngindir. Qəhrəman doxsanıncı illərin əvvəllərində ahəngdar həyat tərzi qurulmuş Amerikada yaşayır. Ancaq bu qəhrəmanların ömürlərinin açar məqamları həmişə, demək olar bütün hallarda tsəadüflə müəyyənləşir (5, 94). İnsanların və hadisələrin qeyri-məntiqi şəkildə üz- üzə gəlib toqquşması. Bir tərəfdən dövlət, hakimiyyət maşının dəqiq çalışması, digər tərəfdən insan həyatının qəribə xaotikliyi, təsadüflərin meydan sulaması ... romanın fəlsəfi süjet qatını ortaya qoyur: dünyada mənasız heç nə yoxdur – hər şey bir-biri ilə sız qarşılıqlı əlaqədədir. Varlığın xaotikliyi Amerikanı “Leviafan dövləti” kimi təcəssüm etdirən Azadlıq heykəlinə qarşı durur. Saksın həyatında ən dramatik anlar məhz heykəllə əlaqəlidir. Uşaqlıqda anası onu abidənin içinə ekskursiyaya aparmışdı, qapalı məkanda anası və rəfiqəsi təlaşlanmış, Saks isə yüksəklikdən qorxma xəstəliyinə düçar olmuşdu. Saks elə belə də deyir: “Bu mənim ilk siyasi dərsim oldu. Başa düşdüm ki, azadlıq təhlükəlidir. Bircə anlığa özünü buraxsan – yoxsan.” Şübhəsiz ki, bhu sözlər ümumən azadlığa yox, onun simvollaş- dırdığı “dövlət azadlığına” aiddir. Belə bir fonda Saks intihar etmək istəyir, özünü evin damından atır. Saks növbəti romanında dövlət ideyasını inkişaf etdirmək niy- yətində olsa da, özündən asılı olmayaraq başgicəlləndirici hadisələr burulğanına dü- şür və bun nəticəsində oturduğu yerdən qalxıb bütün Amerikanı qarış-qarış gəzməli olur. Bu zaman gözünə yəhudi sol radikal partiyasının mənsubu, Rusiyada doğul- muş Aleksandr Berkmana həsr edilən bir dissertasiya sataşır və bu Saksın həyatında dəyişmə nöqtəsinə çevrilir. Ədəbiyyatdan birdəfəlik ayrılmaq qərarına gəlir. Ömrünün qalan hissəsini Azadlıq Kabusu adı ilə siyasi bəyanatlarla çıxış etməyə həsr etmək qərarına gəlir və hər dəfə bu bəyanatlar yayaıldıqda müvafiq aksiyalarla müşahidə edilir – qismən konseptual-bəddi, qismən də terrorismin imitasiyası. Beləkiklə Saks Berkmanı özünün sələfi qismən də özünün oxşarı hesab edir. İkiləş- mə motivi məlumdur ki, Pol Osterin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Kitabı diq- qətlə mütaliə etdikdə oradan Saksın digər oxşarlarını da tapmaq olar, bunların
Filologiya məsələləri – №3, 2014
302 arasında hətta tarixi şəxsiyyətlər də yox deyildir. Hətta dostu və romandakı təhkiyəçi Aaron da Saksın oxşarıdır. Hər ikisi yazıçıdır, demək olar eyni təkamül yolunu keçirlər, eyni zamanda, yaxud növbə ilə eyni qadınlara vurulurlar. Saks hətta gizlin şəkildə dükanlarda Aaronun kitablarını müəllif kimi imzalayır. Aaron isə üsyançı deyil, sənətkardır, elə beləcə qalır, vəd edilən azadlığın sərhədlərini aşmır. “Leviafan” romanında Saks və Aaronun sevgililəri parlaq boyalarla rəsm ediliblər, onlardan biri yazıçının arvadıdır, ilham pərisi və yol göstərənidir, ikincisi sərsəm bir rəssamdır, üçüncüsü Lilian adlı fahişədir – Azadlıq ideyasının əsl təcəssümü – nə işlə məşğul olursa-olsun vicdan əzabı çəkməyi birdəfəlik unudub. Məhz onunla görüşdükdən sonra Saks daxilində yatan gücü aşkarlayır və məhz bu fahişənin sayəsində kabinet yazıçısı əsl Robin Quda çevrilir. Məhz Hollivud ənənələri çevrə- sində romanda sentimantal və ehtiraslı sevişmə səhnələri yer alıb, burada eyni za- manda heç bir məntiqə sığışmayan cinayətlər törədilir. Və beəliklə bizə xalis pos- tmodernist ekşen təklif edilir – eyni zamanda həm amerikansayağı, həm də anti- amerikan əhval-ruhiyyəli ekşen. İntervülərində Pol Oster dəfələrlə qeyd edib ki, onu daha çox mif ölkəsi kimi Amerika obrazı maraqlandırıb. Bu ideya inanılmaz əhvalatlar süzgəcindən keçirilə- rək oxucuya təqdim edilir, bu ideya bəzən ani şəkildə insan taleyini dəyişən qeyri- adi hadisələr fonunda açılır. Romanın qəhrəmanı Azadlıq Kabusu qarşısına belə bir məqsəd qoyur ki, mexaniki obrazdan, yaxud dəhşət doğuran obrazadan daxilində yatan mifə çevirmək istəyir. Qəhrəman heykəli dil açıb danışmağa, nəfəs alıb yaşa- mağa məcbur etmək istəyir: «Ayıl, Amerika. Eyni şeyi deyib, başqa şeyi etməkdən
Ədəbiyyat 1. Caws M.A. Paul Auster: The Invention of Solitude Текст. /М.А. Caws //The Review of Contemporary Fiction. 14.1 (Spring 1994). - P. 7-8. 2. Contemporary novelists. Текст. Fifth ed. [Ed. L. Henderson]. -L., Chicago: St. James Press, 1991. 1053 p. 3. Powell P. The End Is Only Imaginary Текст. /Р. Powell //N.Y.Times. May 17,1987. — P. 11. 4. Rodefer S. Translation Текст. /Rodefer S. // Auster P. The Art of Hunger. /Р. Auster. Harmondsworth: Penguin, 1992. - pp.261-263. 5. Shapiro D. Author Turns Auteur Текст. /D. Shapiro //People Weekly. 42, 9;1. Aug 29, 1994.-p.26. 6. Shilon I. Paul Auster and Postmodern Quest: on the Road to Nowhere. Текст. /I. Shilon. N.Y.: Lang, 2002. - 22lp.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
303 Ş.Valiyeva The development tendencies of the 20-th century american literature Summary
Paul Oster, the well-known american writer of the 20-th century has repeatedly noted that he is interested in an image of America as the country of myth. He submits this idea to the reader in various forms. Sometimes it is revealed against a background of irreal events. This article deals with the analysis of the main tendencies revealed in the development of the 20-th century of American Literature that is carried out based on concrete theoretical and literary works. It is to be noted that using the traditional mythological models and elements in the works representing the classical direction or tendencies of the literary mythology is typiical for our research. In the structure analysis of the texts there are revealed the binary-logical schemes: it reflects the dichotomy of good and evil (we see the competitor of negative nature in comparison with the positive hero); life and death (fear of death and love for life); youth and old age (Children and elderly people are involved).
Ш.Велиева Тенденции развития американской литературы 20-го века Резюме
Пол Остер, известный американский писатель 20-го века неоднократно отмечал, что его интересует образ Америки как страна мифов. Он представ- ляет эту идею читателю в различных формах. Иногда это выясняется на фоне ирреальных событий. Эта статья посвящена анализу основных тенденций, выявленных в развитии американской литературы 20-го века, которая осуществляется на основе конкретных теоретических и литературных произ- ведений. Следует отметить, что использование традиционных мифологичес- ких моделей и элементов в работах, представляющих классическое направле- ние или тенденции литературного мифологии типичных для нашего исследо- вания. В структурного анализа текстов выявлены двоично-логических схем: она отражает дихотомию добра и зла (мы видим конкурента негативный характер по сравнению с положительного героя); жизнь и смерть (страх смерти и любви к жизнь); молодость и старость (дети и пожилые люди). Rəyçi: Cavanşir Yusifli filologiya elmləri doktoru
Filologiya məsələləri – №3, 2014
304 ÜLVİYYƏ HƏSƏNOVA AMİ qskar@mail.ru
GÖRÜŞLƏRİN , MƏNƏVİ - ƏXALQİ İDEYALARIN BƏDİİ ƏKSİ
Ключевые слова : жадность , невежество , рабство , устарение Key words : greed , ignorance , slovery , obsolescence.
S. S.Axundovun bədii yaradıcılığı zəngin və çoxcəhətlidir. O , hekayə ustası , görkəmli dramaturq, xalq müəllimi, mədəniyyət xadimi kimi tanınmışdır. Bədii yaradıcılıq xalq mənafeyini güdən, vətəndaşlıq vəzifəsini hər şeydən uca tutan xalq müəllimi S.S.Axundovun ictimai fikirlərini əks etdirən bir vasitə idi. O , “Nicat ” cəmiyyətində çalışdığı müddət ərzində bir sıra maraqlı hekayələr yazmışdır. S.S.Axundov dramaturgiyamıza M. F. Axundovun məşhur “Hacı Qara” əsərinin təsiri ilə yazdığı “Tamahkar ” (1899) komediyası ilə gəlmişdir. Bu pyesdə o, dövrün bir sıra mənfiliklərinə, xəsisliyə, tamahkarlığa, qadın əsarətinə qarşı çıxmış, Imran, Gülizar, Şərəf xanım kimi müsbət surətlər yaradaraq, oxucu və tamaşaçılarda gözəl həyat arzuları oyatmağa çalışmışdır. “Tamahkar ” sadə, aydın dildə yazılmış realist komediadır. Əsərin mənfi komik qəhrəmanı Hacı Muraddır. O , xəsis, tamahkar, qorxaq və hiyləgərdir. Ədib Hacı Muradla ikinci xəsis Məhərrəm bəyi qarşılaşdırır. Hər iki mənfi qəhrəmanın varlanmaq üçün bir – birinə hiylə gəlmələri, xəsis və tamahkarlığı aydın nəzərə çarpır. Məsələn, Hacı Murad 18 yaşlı gözəl, ağıllı , ismətli qızı Gülzarı Qoca Məhərrəm bəyə puluna görə satmaq niyyətindədir. Malına, puluna görə Məhərrəm bəyi aslana, tərlana, lakin sədaqətli və gənc İmranı isə tülküyə bənzədir. Əsərin sonunda öz nökərləri tərəfindən onun talan olunduğunu görürük. Yetimin, kasıbın pulunu kəsərək dövlətlənmək istəyi Hacı Muradın ürəyində qalır. İmranın atasının pullarını mənimsəyərək qızını ona verməyə söz verib üstündə durmaması ona baha başa gəlir. Qızı Gülzar Imrana qoşulub qaçır. Evində işləyən nökərlərin pulunu kəssə də , məvaciblərini verməsə də Hacı Muradın pulları quldurlara qismət olur. Müəllif bununla demək istəyir ki , xəsislik , tamahkarlıq insana xoşbəxtlik gə- tirmir , əksinə “əli aşından da olursan , vəli aşından da ”. 1906 – cı ildə S. S. Axundov burjua cəmiyyətini və əxlaqını ifşa edən kiçik formalı komediyalar – “Dibdad bəy ”, “Türk birliyi” ni yazır. Bu pyeslərdə o, duma seçkilərinə mollanəsrəddinçilər mövqeyindən baxmışdır. Hər iki komediya ilə yazı- çı dramaturgiyamıza ictimai – siyasi mövzu gətirmişdir. “Eşq və intiqam” beş pərdə, yeddi şəkildə yazılmış realist faciədir. Əsəsrin mövzusu Azərbaycanda insanları fəlakətə salan vəhşi adət - ənənələrdən, qanlı faciələrdən, gəncliyin bu müsibətlərdən xilas olmaq cəhdlərindən , onların azad məhəbbətindən və haqsızlığa qarşı mübarizə edənlərin həyatından bəhs edir. Əsərdə qanlı adət - ənənələri davam etdirən bəy – mülkədar sinfinin nümayəndəsi Şahbaz bəydir. O, pul gücünə Həcər xanımı özünə arvad etmişdir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
305 Həcər xanımın simasında qadının hüquqsuz, kölə vəziyyətini, Şahbaz bəyin şəxsin- də isə zorakılığın, əyyaşlığın, özbaşınalığın ailəni necə dağıtdığını görürük. Bütün müsibətlər Həcər xanımın sevmədiyi Şahbaz bəyə ərə verildiyindən sonra başlayır və əsərdəki qurbanların sayı çoxalır. Əgər zəmanənin qurbanı Həcər xanım idisə, sonra o sıralara Çingiz və Zöhrə xanım da qatılırlar. Əgər vaxtı ilə Həcər xanımın sözü eşidilsə idi, istəyi nəzərə alınsaydı Çingiz doğma ata - anasının yanında böyü- yərdi və bu müsibət də baş verməzdi. Lakin hadisələrin başqa cür cərəyan etməsi Çingiz və Zöhrənin müsibətinə səbəb olur. “Məni öz bacıma aşiq yetirməkdə fikrin nədir , ey çərxi - fələk ? ” deməsi ilə intiharı bir olur. Yazıçı bu insanların arzularının puç olmasında ancaq zəmanəni günahlandırır. S. S. Axundovun maraqlı əsərlərindən biri də “ İki yol ” (1922) əsəridir. Əsas məqsəd köhnəliklə mübarizədir. Əsərin qəhrəmanı gənc ziyalı aktyor Məmməddir. O , azadlığın saf məhəbbətin tərəfdarıdır. Məmməd atasının seçdiyi yolu – vaizlik , rövzəxanlıq, mərsiyəxanlıq etmək istəmir. Teatrı kəsərli , əhəmiyyətli tərbiyə vasitəsi hesab edir. Atası Mir Kazımağa teatrı “lotular yığıncağı” adlandırır. Dayısı Molla Fəttah “şeytan yuvası” na bənzədir. Açıq fikirlərinə görə dayısı ona “mürtəd ” , atası isə “ qoyduğum ad sənə haram olsun , cəddim səni tezliklə əlindən alsın” deyir. Onu anlayan yalnız bacısı Gülsüm və nişanlısı Qonçadır. S.S. Axundov “tək - tək ayılan” şəxslərin necə bir çətinliklə , tənqidlə və təh- qirlə rastlaşdıqlarını bizə göstərmişdir. Keçmişdən qalma mənfi adət - ənənələrin tənqidi , köhnə əxlaq normalar üzərində qələbəsi, komediyada müsbət surətlərdən istifadə etmək meyili S. S. Axundovun “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi ” , “ Yeni həyat ” komediyalarının ideya bədii xüsusiyyətlərini təşkil edir. Sovet dövrü Azərbaycan dramaturgiyasında bioqrafik formada yazan ilk sənətkar S. S. Axundovdur. Onun “Molla Nəsrəddin Bakıda” məzhəkəsi Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr edilmişdir. Burada o, Molla Nəsrəddin surətini ilk dəfə səhnəyə çıxarır, köhnəliyə qarşı çıxan şəxs kimi təqdim edir. Cəlil Məmmədquluza- dənin bir şəxsiyyət kimi xarakterik sifətlərini göstərir. “Şahsənəm və Gülpəri ” pyesi hüququnu anlayan, ictimai həyata atılmaq istəyən qadınlardan bəhs edir. Teatra gedən qadınlara pis baxdıqları üçün Pinəçi Qa- far və Mirzə Fərəc arvadlarını da oraya getməyə qoymurlar. Bu cür köhnə fikirli ərlər teatrın ancaq kişilər üçün olduğunu iddia edirlər. Komediyanın sonunda onlar öz səhvlərini başa düşüb arvadları ilə barışır və mədəni həyata qədəm qoyurlar. Köhnəliklərə qarşı çıxan yazıçı qadın hüquqsuzluğu haqqında daha bir pyes yazmışdır. “Bir eşqin nəticəsi” pyesində o vaxtki bəlalardan biri – qoca kişilərin on bir , on iki yaşlı qız uşaqları ilə evlnmələri göstərilmişdir. Əlli yaşlı Kərbəlayi Nə- binin arvadı bir aydır ki, ölüb. O isə evlənmək fikrinə düşüb. On iki yaşlı Şövkəti aldadaraq özünə siğə edir. Lakin kommunist Maral xanımın köməkliyi ilə Kərbəlayi Nəbi ifşa olunur və arzusu ürəyində qalır. Ədib Məşədi Səftərqulunun timsalında yalançı məşədiləri də tənqid atəşinə tutmuşdur. Sənətkarın dram janrından hekayə yazmağa meyl etməsinin müəyyən səbəb- ləri var idi. S.S.Axundov bir qabaqcıl müəllimkimi hiss edirdi ki, yaradıcılığın bu növü kiçik yaşlı uşaqların, gələcək nəslin əxlaqi və mənəvi yüksəlişinə əsaslı, dərin təsir edə bilər. Həm də bu sahədə (uşaq ədəbiyyatı sahəsində) görülən iş qənaətbəxş deyildi.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
306 Azərbaycan məktəblərində ana dili tədrisi zəif olduğu kimi mətbuatda dərc olunan əsərlər də gənc oxucuları təmin etmirdi. Məktəb həyatı və maariflə bilavasitə əlaqədar olan məcmuələrdə, əsasən, tərcümə ədəbiyyatı dərc edilirdi ki, bunun da estetik və tərbiyəvi təsiri istənilən nəticəni verə bilməzdi. Uşaq ədəbiyyatı sahəsində orijinal əsərlərin sayca azlığını hiss edən Axundov uşaqların öz ana dilində , onların ruhuna uyğun hekayələr yazmağa başladı. S.S.Axundov yaradıcıığı boyu hekayə janrına xüsusi diqqət yetirmiş, “Qan bulağı” , “Ümid çırağı” , “Cəhalət qurbanı ”, “Qatil uşaq”, “ Nə üçün”, “Təbrik”, “Sona xala”, “Zarafat”, “Müalicə”, “Yoluxma xəstəliyi” , “Mister Qreyin köpəyi” , “Son ümid” , “İki dost” , “İki düşmən” kimi əsərlər yazmışdır. S. S. Axundov qələmə aldığı “Qan bulağı” (1923) , “Ümid çırağı” (1923), “Cəhalət qurbanı” (1923), “Qatil uşaq” (1924), “Nə üçün” (1925) əsərlərinin mövzusunu da əsrin əvvəllərindəki cəmiyyətdə mövcud olan qaranlıq mühitdən almışdır. “Qan bulağı” hekayəsində qan düşmənçiliyi kimi adətlərin insanlara gətirdiyi faciələr iki nəslin övladları – Teymur xan və Paşa xanın faciəsi timsalında əks etdirilir. Əsərin sonunda hər iki gəncin ölümü bu mənfur adəti yaşadanlara ittiham kimi səslənir. Ovda qarşılaşan gənclərin ölüm səhnəsi təsirli bir dillə əks etdirilir: “ ...bu iki cavanın qılıncı od parladıb qayalara səs salır. Xeyli müddət çarpışırlar , lakin biri – birlərinə zərər yetirə bilmirlər. Bu halda günəş dağın dalında tulu edir. Onun zərrə- ləri Teymur xanın gözlərinə ox kimi sancılıb qamaşdırır və bu anda Teymur xanın sinəsindən vurur. Teymur xan yıxılır. Qan çeşmə kimi sinəsindən axıb baharın təzə və tər otlarını , çiçəklərini boyayır.” Teymur xanın yarasını bağlamaq üçün sinəsini açan Paşa xan onun qadınoldu- ğunu bildikdə fəryad edir. Teymur xan bu çirkin adətə nifrətini bildirib , gözlərini əbədi yumduqda Paşa xan da xəncərlə özünü öldürür. Bir müddət sonra həmin yerdə , qayaların arasında qan bulağı yaranır. “Ümid çırağı” hekayəsində də qan düşmənçiliyinin yoxsul bir ailəyə gətirdiyi faciədən , ananın yeganə övladının – günahsız tələbə gəncin ölümündən bəhs olunur. Əsər həyatda yeganə ümid çırağı sönmüş ananın istirablarının, sonsuz, heç vaxtsağalmayacaq dərdinin təsviri ilə bitir: “bir saat belə keçir. Qəflətən bir tüfəng açılıb dağlara səda salır , dərin sükutu pozur. İkinci bir qadın çığırtısı bu sədaya cavab verir , yatmış qonşuları oyadır. Gənc tələbə yerə sərilir. Bir saat bundan əq- dəm böyük ümidlər bəsləyən gənc, bir qəddar düşmənin, rəhimsiz düşmnənin gül- ləsinə qurban oldu. Sahibsiz ananın ümid çırağı söndü... Yenə zülmət yenə dərin sükunət... Lakin balaca otaqdan : - Yox, oğlum, sən ölməmisən, ancaq yatmısan. Yat , ümidim, rahat ol, sabah yenə duracaqsan imtahanlarını verəcəksən, anacığını yenə bəxtiyar edəcəksən... Həzin qəlbləri oxşayan oxşama səsi gəlirdi.” “Qatil uşaq” hekayəsində seyid adıilə əxlaqsızlıq edən fırıldaqçının ibrətamiz aqibəti təsvir edilir. Cəsur bir uşaq olan Mərdan yağışlı bir gündə evlərinə qonaq adı ilə gəlmiş pırtlaqgöz seyidin binamus hərəkətini gördükdə atasından qalmış ov tüfəngi ilə atəş açaraq anasının harayına yetişir. Ədib əsərin sonunda tüfəngin səsinə və Qızxanımın qışqırığına gəlmiş qonşuların dili ilə Mərdanın hərəkətini alqışlayır: “ Əhsən sənə, igid və namuslu oğlan, lənətolsun belə binamus seyidə.”
Filologiya məsələləri – №3, 2014
307 “Cəhalət qurbanı” hekayəsi S.S.Axundovun uşaqlıq xatirələri ilə bağlıdır. Yazıçı yoxsulluq ucbatından atası ilə onların evinə sığınmış on dörd yaşlı Tamamın səmimiyyəti , xeyirxah təbiətindən söz açır. Avamlıq , cəhalətin hökm sürdüyü bir cəmiyyətdə Tamamın pul gücünə “gözəl , dövlətli cavan oğlan” adı ilə dəli bir gəncə ərə verilməsi heç kəsi narahat etmir. Həqiqəti bilən Tamam həmin gecə şiddətli yağış yağmasından istifadə edib, dağlara üz tutur. Üstü günbəzli əski bir məzarlıqda gizlənən Tamamın meyitini Qarqar çayının o biri sahilində tapırlar. “Nə üçün ” hekayəsində Peterburqda 1905 – ci ilin qanlı yanvar hadisələrinin günahsız qurbanlarından söz açılır. Balaca Lena çar babanın ac , səfalət içərisində yaşayan fabrik , zavod fəhlələrinə imdad əli uzadacağına inanır. O , anası Veraya qoşulub fəhlələrlə birlikdə çara dərdlərini söyləməyə , imdad istəməyə gedir. Lakin polislərin , əsgərlərin güllə baranına tuş gələn insanlar qana boyanır. Vera ağır yaralanır , balaca Lenanı isə qəddar kazak nizə ilə qətlə yetirir. “Uşaqlıq həyatından xatirələr” əsəri müəllifin uşaqlıqxatirələridir. Əsərdə qəhrəmanın doğma yurdun təbiətinə məhəbbəti , qarşılaşdığı xeyirxah , əməksevər , insanlar haqqında düşüncələri , uşaq həyatının maraqlı , əyləncəli anları cəlb edici təhkiyə əks etdirilmişdir. 1911-ci ildə Bakıda uşaqlar üçün “Məktəb” adlı jurnalın ilk nömrəsi işıq üzü gördü. Bu jurnalın fəaliyyət göstərməsində N.Nərimanov, A.Səhhət, A.Şaiq, S.S.Axundov kimi qələm sahiblərinin böyük rolu olmuşdur. S.S.Axundov məcmuədə “Qorxulu nağıllar” (1912-1914) sərlövhəsi altında “Əhməd və Məley- kə”, “Abbas və Zeynəb”, “Nurəddin”, “Qaraca qız”, “Əşrəf” hekayələrini çap etdir- mişdir. Bu hekayələrdə yazıçı azərbaycanlı ailələrin yoxsul güzəranını uşaqların faciəli həyatını və bu fəlakətləri doğuran səbəbləri qələmə almışdır. “Əhməd və Məleykə” hekayəsində xoş günlərdən məhrum olmuş uşaqların ağır, acınacaqlı həyatı təsvir edilir. Ehtiyac üzündən çörək dalınca ev-eşiyindən didərgin düşmüş atanın arabası ilə uçuruma düşərək faciəli surətdə həlak olması ye- tim qalmış Əhməd və Məleykənin iztirablı günlərinin daha da ağırlaşmasına gətirib çıxarır. Yoxsulluğun girdabından qurtulmaq üçün müxtəlif xilas yolları axtaran Xədicə uşaqlarını müdhiş aclıqdan qurtara bilmir. Oğlu Əhmədin “Ana” bu aclıq ildə atasız necə dolanacağıq, acından öləcəyik deyiminə qarşı ananın gücü yalnız: “Qorxam oğlum, bu saçlarımı satıb sizi ac qoymaram” deməklə uşaqlarına təsəlli verməyə çatır. Lakin bu hekayənin sonunda xeyirxah insan olan səyyah Cəmaləddinin nəcib hərəkəti cərəyan edən sonrakı hadisələri müsbət məcraya salır və əsər nikbin əhval-ruhiyyə ilə başa çatır. “Abbas və Zeynəb” hekayəsindən amansız mühitin törətdiyi vəhşiliklərin, hərc-mərcliklərin insan həyatına bəxş etdiyi faciələrin bədii təsviri verilmişdir. Dünyanı hələ yetərincə dərk etməyən uşaqların – Abbas və Zeynəbin qan ədavətinin günahsız qurbanlarına çevrilməsinin şahidi oluruq. Hacı Səməd törədilmiş vəhşiliyin, zalımlığın səbəbini uşaqlar belə izah edir: “... quldurlar elmsiz, tərbiyəsiz tayfadan çıxarlar. Heyvanın vəhşisi qurd, pələng və şir olan kimi insanında vəhşisi bunlardır. Ancaq təfavütləri odur ki, quldurlar onlardan neçə qat rəhmsiz, insafsız və zalımdırlar.” Hekayənin əsas ideyası da buradan doğur. Bu hekayədə təsvir edilən kənd mənfi qüvvələrin vəhşiliyinə məruz qalır. belə ki, Abbasgilin yaşadığı kənd gülləboran edilir, hətta heyvanlar və quşlar quldur Səfərin “vəhşi hərəkətlərindən elə xofa düşmüşdülər ki, hələ cürət edib yuvalarından çıxa
Filologiya məsələləri – №3, 2014
308 bilmirdilər.” “Abbas və Zeynəb” əsərinin finalından çıxan nəticələrdən biri budur ki, belə özbaşınalıq hökm sürən kəndlərdə Abbas və Zeynəblərin, Fatmaların taleləri bir tükdən asılıdır. Kənddə dərəbəyilik hökm sürür. Təsadüfi deyildir ki, S.S.Axundov quldur Səfərin başına topladığı “dəliqanlıların” Qayadibi kəndini yandırıb kül etməsinə qarşı nə kimi cəza tədbirləri görüldüyünü göstərmir. Süleyman Sani bütün yazılarında bir müəllim kimi oxucuları tərbiyə etməyə, onlara ibrət verməyə çalışmışdır. Bu cəhətdən də “Qorxulu nağıllardakı”, “Nurəddin” və “Qaraca qızı” hekayələri çox səciyyəvidir. Nurəddinin anası Həlimə sədaqətli qadındır. Nurəddin çox mehriban bir ailədə tərbiyə almışdır. Həlimənin vaxtsız ölümündən sonra Nurəddinin həyatının ikinci dövrü başlayır. Hacı Nəsir elə güman edir ki, Gülpəriyə evlənməklə oğlunun kədərini yox edə bilər. Lakin Gülpəri ilə evlənməsi Hacı Nəsirə ailə sədaqəti gətirmir. Çünki Gülpəri bədxasiyyət, xəbis və xaindir. Nurəddini incitdiyinə görə Hacı Nəsir Gülpərini boşamaq istəyir, lakin qəflətən ölür və Nurəddin əzablı günləri bundan sonra başlayır. Burada S.S.Axundov öz oxucularına çatdırmaq istəyir ki, Nurəddin kimi övladı olan ata ikinci dəfə evlənərkən ciddi düşünməlidir. Əvvəllər ata-anasından mülayim rəftar görən Nurəddin indi yad nəfslərdən boğulmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdır. O, atasını itirəndən sonra ögey anası Gülpərinin və onun əmisi oğlu Əmiraslanın yaratdığı soyuq mühitdə yaşamaq məcburiyyətində qalır. Uşaq olsa da onların dəfələrlə qurduğu kələkləri öz fərasəti sayəsində hiss edir. Hekayədə mənfi obrazlarla yanaşı müsbət xarakterli obrazlara da rast gəlirik. Həmişə Nurəddinin qayğısına qalan, onu Gülpəri ilə Əmiraslanın hiyləsindən qoruyan İmamverdi baba, Hacı Nəsirin ailəsinə doğma münasibət bəsləyən qulluqçu Bahar, yaxşılığı heç vaxt unutmayan Rəhim, dilənçilik həyatı keçirən, lakin xoş xasiyyəti ilə seçilən Cənnətəli kimi surətlər hekayənin nikbin sonluqla bitməsinə xidmət edir. S.S.Axundovun ən kamil, ədəbi nümunələrindən biri “Qaraca qız” hekayəsi sayılır. Bu hekayə ilk dəfə “Məktəb” jurnalında dərc olunsa da, 1936-cı ildə əsərlərini kitab halında çapa hazırlayan ədib siyasi repressiya dalğasından edərək “Qaraca qız” əsəri üzərində işləməyə məcbur olmuş, mülkədarlığa qarşı tənqidi gücləndirmək məqsədilə bir sıra əlavələr etmişdir. Müəllif əsərin ilk variantında müsbət obraz kimi təsvir etdiyi Hüseynqulu ağa və Pəricahan xanımı sonrakı variantda mənfi obraz kimi vermişdir. Hekayənin əsas qəhrəmanı zəlzələ zamanı ata-anasını itirmiş Tutu – Qaraca qızdır. O, zahirən çirkin olsa da, çox rəhmdil və səxavətli bir uşaqdır. Gənc qaraca qadın Yasəmənin gözəl xasiyyətini görüb ona isinişir. Lakin arvadı Yasəmənə qarşı belə amansız olan Yusifdən xoş sifət görməyən Qaraca qızın vəziyyəti dözülməz həddə çatır. Xilaskarı Yasəmənin faciəli surətdə vəfatından sonra daha da vəhşiləşən bu əzazil adam səbəbsiz yerə onu döyür, rəqs etməklə yığdığı pulları zorla əlindən alıb əyyaşlığa sərf edir. Sərxoş halda əl ayısının döyərkən belə dilsiz heyvan bu zülmə dözmür belə dilsiz heyvan bu zülmə dözmür, onu parçalayır. Bundan sonra Qaraca qız yeni bir mühitə - mülkədar Hüseynqulu ağanın evinə düşür. Onun həyat yoldaşı Pəricahan xanım özünün tərbiyə üsulu ilə Ağcanın uşaqlığını əlindən almışdır. Onun Qaraca qızla dostlaşdığını mümkün hesab etmir, ondan pis xasiyyət götürəcəyindən ehtiyatlanır. Qaraca qız “Baba, o xanım qızını nə üçün mənimlə oynamağa və söhbət etməyə Filologiya məsələləri – №3, 2014
309 qoymur?” Sualına Piri baba çox sakit tərzdə cavab verir. “Qızım, onlar bəydirlər, biz rəiyyət, onlar ağadırlar, biz nökər. Bizimlə onların nə yoldaşlığı.” Ağca xanım mülkədar qızı olsa da, öz yaşıdları ilə oynamaq istəyir. Uşaqlıq illərinin yaşıdları ilə oynamaq istəyir. Uşaqlıq illərinin şirin çağlarını istədiyi kimi keçirə bilməyən Ağca xanım Qaraca qıza həsəd aparır. Uşaq olsa da başa düşür ki, əsl xoşbəxtlik insan azadlığındadır. Lakin yoxsulluq bu uşaqlara mane olan ən əsas səbəbdir. “Qaraca qız” ədibin nəsr yaradıcılığının şah əsəridir. Yazıçı Qaraca qızın simasında ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq sadə ailədən olan uşağın təsirli, unudulmaz obrazını yaratmışdır. “Qorxulu nağıllar” başlığı altında yazılmış əsərlərdən biri də 1914-cü ildə “Məktəb” jurnalında dərc olunmuş “Əşrəf” hekayəsidir. Tacir oğlu Əlimərdan Nəsibə adlı gözəl bir qızla evlənir. Onların Əşrəf adlı oğlu olur. Əlimərdan gəmiçilik edir. Sonra bir cuhud onu yoldan çıxarır. Osmanlı torpağından gətirdiyi qaçaq malı Əlimərdanın gəmisinə yığıb Rusiyaya aparır. Nəticədə Əlimərdan həbs edilib ailəsi ilə birlikdə sürgün edilir. Hekayədə əsas diqqət balaca Əşrəfin ata- anasından ayrı düşdükdən sonra Nikolya İvanoviç adlı bir müəllimin himayəsində tərbiyə alması məsələsinə yönəldilmişdir. Nikolay İvanoviç qayğıkeş, həssas, alicənab rus müəllimidir. Onun arvadı Sofiya Aleksandrovna da ağıllı, əri kimi humanist qadındır. S.S.Axundovun ilk müəllim surətini milliyyətcə rus olan Nikolay İvanoviçin simasında qələmə alması təsadüf deyildir. O, hələ Qori Müəllimlər Seminariyasında tələbə olarkən burada rus pedaqoqlarının azərbaycanlı şagirdlərinin təlim- tərbiyəsinə müsbət təsirinin şahidi olmuşdur. Beləliklə S.S.Axundov öz hekayələri ilə insanları tərbiyələndirməyə və öz oxucularına gözəl hislər çalışmışdır.
Ədəbiyyat 1. Hacıyev A. Azərbaycan Sovet uşaq nəşri. Bakı. Maarif, 1989. 2. Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı. Bakı. Maarif, 1988. 3. Azərbaycan ədəbiyyat tarixi. Bakı. EA-nın nəşriyyatı, 1960.
Ульвийя Гасанова Художественное отражение духовна – нравственных идей в творчестве С. С. Ахундова Резюме
тво С.С.Ахундова.Надо отметить его особую заслугу в азербайджанском просвещении. Посредством художественной литературы он уделял особое внимание воспитанию детей и просвещению народа. Важную роль в своем творчестве С. С. Ахундов отводил моральному воспитанию и просвещению молодого поколения. Его произведения призывали детей и молодежь к обра- зованию. Он критиковал невежество , жадность. Творчество С.С.Ахундова Filologiya məsələləri – №3, 2014
310 насыщено событиями поучительного характера. В своих произведениях он широко отоброзил проблемы беспокоющие общество , горькую боль народа.
Ulviyyah Hasanova Artistic image of edicational views , moral ideas in the activities of S.S. Akhundov
We seeonce more have much rich artistic achtivities of S. S. Akhundov. He has played a great role in the enlightenment of Azerbaijan.S.S. Akhundov gave a great aftention to the getting education of nation , to edicate children by means of belles – lettres/ He has more stressed moral values of young generation , educational problems in his activities. S.S.Akhundov s work call the children , the young to get education. We see once again that Akhundov has criticized ignorance , absoles cence and greediness. The activities of writer are rich in edifying events. S.S. Akhundov had given a wide place to the problems of society , sufferings of nation in his works.
Rəyçi: Könül Məmmədova pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent |