Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

 

Магеррам Велиев 

Динамика развития главного героя в поэме Шаха Исмаила Хатаи «Дехнаме» 

Резюме 

 

Главные герои в поэме «Дехнаме» Шаха Исмаила Хатаи, согласно требо-

ваниям типизации романтического искусства Средневековья, представлены не 

статически,  а  как  динамические  образы,  претерпевающие  определенные 

изменения в зависимости от поэтической ситуации. Это, в свою очередь, дает 

нам возможность провести анализ их духовно-психологических отношений в 

постоянном развитии. Исследование на современном научном уровне динами-

ки  развития  героя-ашуга  «Дехнаме»  Хатаи,  а  также  похожих  образов 

классической азербайджанской литературы на родном языке, наряду с научной 

актуальностью, в то же время имеет социальное значение. 

 

Muharram Veliev 

Dynamics of hero’s development in the Shah Ismail Khatai’s “Dehname” poem 

Summary 

 

The main characters in the poem “Dehname” Shah Ismail Khatai, as required 

by typing romantic art of the Middle Ages, are not presented statically, but as 

dynamic images with some changes depending on the poetic situation. This, in turn, 

gives us the opportunity to analyze their spiritual and psychological relations in 

constant development. Research on the dynamics of a modern scientific level of the 

hero-ashug Khatai’s “Dehname” poem, and similar images of classic mother-tongue 

Azerbaijani literature, along with the scientific relevance, at the same time has a 

social value. 

 

Rəyçi:  Dosent  Sevinc Qocayeva 

             

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

425

TURQAY HƏŞİMLİ 

               Naxçıvan Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ DÖVLƏT 

İDARƏÇİLİYİ MƏSƏLƏLƏRİ 

 

Açar sözlər:  Azərbaycan ədəbiyyatı, Məhəmməd Füzuli, dövlət idarəçiliyi, hüquq 

Key words:  Azerbaijan literature, Muhammad Fuzuli, public administration, law  

Ключевые  слова:  Азербайджанская  литература,  Мухаммед  Физули,                      

государственное управление, право  

  

Azərbaycan dövlət və hüquq tarixinin, həmçinin siyasi və hüquqi təlimlər 

tarixinin öyrənilməsi sahəsində son vaxtlarda bir sıra dəyərli tədqiqatlar ortaya 

çıxmışdır. X.İsmayılovun (1), R.Əkbərovun (2), İ, Eyyubovun (3),  N, Süleymano-

vanın (4) və bəzi digər müəlliflərin müvafiq kitabları bu baxımdan diqqətəlayiqdir. 

Araşdırmalar onu da yəqinləşdirir ki, müxtəlif dövrlərin, xüsusən orta əsrlərin 

Azərbaycan dövlət və siyasi-hüquqi fikir tarixinin öyrənilməsində bir sıra digər qay-

naqlarla (qanunnamələr, fiqh kitabları,tarixi xronikalar, rəsmi sənədlər, ictimai-

siyasi, fəlsəfi traktatlar, risalələr və s.) yanaşı, ayrı-ayrı  ədiblərin bədii  əsərləri də 

müvafiq material verir. Bu da təsadüfi deyil, çünki bizim zəngin və coxcəhətli orta 

əsrlər  ədəbiyyatımızın bir çox nümayəndələri həm də tanınmış mütəfəkkir olmuş, 

qələmə aldıqları bədii əsərlərdə yeri gəldikcə cəmiyyət həyatı, dövlət idarəçiliyi, qa-

nunçuluq, sosial ədalət, hökmdar və xalq problemi və s. məsələlərə  də toxunmuş, 

müvafiq münasibət ifadə etmişlər. Bu baxımdan böyük Azərbaycan  şairi Məhəm-

məd Füzulinin (1494-1556) yaradıcılığı dadəyərli mənbə sayıla bilər. Doğrudur, 

müxtəlif vaxtlarda bir sıra Azərbaycan alimləri mütəfəkkir  şairin ictimai-siyasi, 

fəlsəfi dünyagörüşü barədə kitab və  məqalələr yazmış, diqqətəlayiq elmi fikirlər 

söyləmişlər (5; 6; 7; 8 və s.). Lakin bu sahədə görüləsi işlər, öyrənilməli məsələlər 

də az deyil. Xüsusən  şairin  əsərlərində sosial-siyasi, hüquqi xarakterli məsələlərin 

qoyuluşu və  həllinin yeni prizmadan əhatəli  şəkildə öyrənilib dəyərləndirilməsinə 

ehtiyac var. 

Ümumiyyətlə, orta əsrlərdəki bir sıra Azərbaycan  şairlərinin, o cümlədən 

Məhəmməd Füzulinin əsərlərində dövlət idarəçiliyi, hüquqi-siyasi məsələlər də 

özünəməxsus yer tutur. Faktlar göstərir ki, şair bir sıra qəsidə  və qitələrində, 

həmçinin bəzi digər  əsərlərində dövlət idarəçiliyində sosial ədalətin, qanunların 

aliliyinin roluna xüsusi dönəm vermişdir. M. Füzulinin dövlət idarəçiliyinə baxışı 

özündə bir neçə mühüm cəhəti birləşdirir. Bunlardan biri hamı üçün eyni olan 

ədalətli qanunların mövcudluğudur. Mütəfəkir  şairin fikrincə,  ədalətli qanunçuluq, 

obyektiv hüquqi hökmlər olmasa, dünya üzünü zülm və fəsad bürüyər,cahan mülkü 

qayda-qanun, nizam tapmaz: 

 

Hökm gər olmasa, dünyayə salır zülm fəsad, 

Hökm gər olmasa, bulmaz nəsəqi-mülk bəqa. 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

426

  Məhəmməd Füzuli dövlət idarəçiliyində hüquqi hökmlər verən, qanunları 

icra edən bütün məmurların, o cümlədən dövlət hakimlərinin qanunçuluğa, sosial 

ədalət prinsipinə nə dərəcədə əməl etməsinin vacibliyini də mühüm şərt kimi irəli 

sürmüşdür. Başqa sözlə desək, şair bu fikirdədir ki, əsl hakimin dili də, əməli də pak 

və saf olmalıdır.  Əsl hakimin, dövlət məmurunun zatında tamah, əməlində riya 

olmamalıdır: 

 

Hakim oldur ki, onun olmaya zatında təmə, 

Hakim oldur ki, onun olmaya felində riya. 

 

  Əsl hakimin verdiyi hökmlər qanunlara əsaslanmalı, dövrün, cəmiyyətin 

reallıqlarına uyğun olmalıdır: 

 

Hakim oldur ki, müvafiq ola hökmünə qədər, 

Hakim oldur ki, mütabiq ola əmrinə qəza... 

 

 Füzuli onu da ayrıca vurğulayır ki, ədalətsiz hakim vəzifə, hökumət 

iddiasında olmamalıdır, çünki haqqa yaxınlığın mərtəbəsi məhz ədalətin nə dərəcə-

də bərqərar olması ilə əlaqədardır. Başqa sözlə deyilsə, cəmiyyət nə qədər ədalətlə 

idarə olunsa, ali həqiqətə, haqqa o qədər də yaxın olar:  

 

Rəvişi-ədlidədir mərtəbeyi-qürbü qəbul, 

Ədlsiz hakimə dəvayi-hökumət nə rəva? 

 

 Mütəfəkkir ədib bu fikirdədir ki, ədalət, ali hüquq hər şeydən ucadır, haram 

işlərlə məşğul olmuş bir şəxs yüz il ibadət etsə də, haqq dərgahına bir saatlıq ədalət 

qədər yaxınlaşa bilməz: 

 

Bir vərə əhli əgər qılsa ibadət yüz il, 

Saəti-ədlicə verməz əsəri-qürbi-xüda. 

 

 Füzuli öz fikirlərini davam etdirərək yazır ki, xalqın həyatda varlığı, yaxud 

onun ölümə məhkum olması hakimin verdiyi hökmlər ilə bilavasitə əlaqədardır. Hər 

hansı bir yanlış hökm, yaxud ədalətsiz qərar xalqı məhvə sürükləyə bilər: 

 

Hökmdür vasiteyi-mövtü həyatı xəlqin, 

Vay ol hakimə kim, eyləyə hökmündə xəta. 

 

  Şair məzlumların hüququnu qorumayan, onlara mərhəmət göstərməyən, öz 

mənafeyi, maddi marağı üçün zalımların tərəfini saxlayıb onların haqsız əməllərinə 

rəvac verən hakimləri qətiyyətlə  lənətləyir, kəskin  şəkildə pisləyir. Elin halından, 

gün-güzəranından daima xəbərdar olan, füqəradan öz lütfünü, köməyini əsirgəmə-

yən, onların haqqını müdafiə edən hakimlərin isə ən yüksək hörmətə, rəhmətə layiq 

olduğunu vurğulayır: 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

427

Qıla məzlumləri mərhəmətindən mərhum, 

Verə zalimlərə öz nəfi üçün istila. 

 

Rəhmət ol hakimə kim,olmaya eldən qafil, 

 Nəqdi-övqatı ola bəzli-niyazi-füqəra. 

 

 Beləliklə, Məhəmməd Füzuli bir tərəfdən, qanunların  ədalətli olmasını mü-

hüm şərt sayırsa, digər tərəfdən də onların icrasının vacibliyini, dövlət idarəçiliyin-

də çalışan hakimlərin və digər məmurların  ədalətli olmasının xüsusi önəm daşıdı-

ğını önə  çəkir. M. Füzuli “hökmlərin və hakimlərin insan cəmiyyətində rolundan 

söhbət açır.Şair ucalığı, insanlığı ədalətlə ölçür...Şair bir həqiqəti anladır ki, xalqın 

ölüm və  həyatı hökmdarın verdiyi hökmlərin  ədalətli və ya ədalətli olması ilə 

bağlıdır... Füzuli məzlumları öz mərhəmətindən mərhum edən. xeyri üçün zalımlara 

imkan yaradan hakimləri rədd edir” (10, s. 466). 

 Şair möhkəm şəkildə inanır ki, ölkəni zülm ilə idarə edənlər, yalnız özlərinə 

sərvət toplayanlar, xalqa kiçik pay verib ona minnət qoyanlar gec-tez öz layiqli 

cəzalarına çatacaqlar. Şair qitələrinin birində öz dövrünün hökdarlarına bu həqiqəti 

belə xatırladırdı:  

 

Zülm ilə ağçalar alıb zalım 

Eylər ənam xəlqə minnət ilə. 

Bilməz onu kim, etdiyi zülmə 

Görəcəkdir cəza məzəllət ilə. 

 

 Bu cəhətdən şairin məşhur “Padişahi-mülk...” qitəsi də diqqəti çəkir. Həmin 

şeirin ilk hissəsində müəllif rüşvət və cürbəcür fitnə-fəsad yolu ilə ölkələr fəth edən, 

lakin hakimiyyəti altında olan yerlərdə ədalətdən, insafdan əsər-əlamət olmayan bir 

zalım, tamahgir padşahın son nəticədə zamanın hökmü ilə süquta uğradığını 

nməzərə çatdırır:  

 

Padişahi-mülk dinarü dirəm rüşvət verib, 

Fəthi-kişvər qılmağa eylər mühəyya ləşgəri. 

 

Yüz fəsadü fitnə təhrikilə bir kişvər alır, 

Ol dəxi asarü əmnü istiqamətdən bəri. 

 

Göstərən saətdə dövrani-fələk bir inqilab 

 Həm özü fani olur, həm ləşgəri, həm kişvəri. 

 

 Şeirin ikinci hissəsində isə  şair sənət adamının, yaradıcı  şəxsin könüllər 

oxşayan əsərləri ilə zalım hökmdardan fərqli olaraq mənəvi ölümsüzlük qazandığını 

bədii biçimdə canlandırır. 

Başqa bir şeirində isə  şair  ədalətsiz idarəçiliyə, onun səbəb olduğu nahaq 

qanlara qarşı etirazlarını, tənqidi münasibətini belə ifadə etmişdir: 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

428

Tökdükcə qanımı oxun ol asitan içər, 

Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər. 

 

M. Füzuli cəmiyyət həyatında, dövlət idarəçiliyində  vətəndaşların söz, fikir 

azadlığının təmin olunmasına da xüsusi önəm vermişdir. Şeirlərinin birində o, bu-

nunla əlaqədar yazır: 

 

Ey Füzuli, nə gözəldir sözü azadəliyin, 

Hanı bir sərv bu aləmdə ki, vardır səməri. 

 

Burada şair Şərq ədəbiyyatında azadlıq rəmzi olan sərv ağacından bir simvol 

kimi istifadə etmişdir. 

Dövlət idarəçiliyi, hökmdar və xalq taleyi problemi mütəfəkkir ədibin “Bəngü 

Badə”  əsərində  də özünəməxsus  şəkildə ifadə olunmuşdur.Səfəvi hökmdarı  Şah 

İsmayıl Xətayi ilə Osmanlı dövlət başçısı Sultan Səlim arasında 1514-cü ildə baş 

vermiş Çaldıran döyüşü ilə  əlaqədar qələmə alınmış bu əsərində d Füzuli dövlət 

idarəçiliyi məsələlərinə də toxunmuşdur. Akademik H. Araslının qeyd etdiyi kimi: 

“Yazıçı bu əsərində dövrün siyasi həyatında çox mühüm faciə olan mənəmlik 

uğrunda gedən müharibələr  əleyhinə etirazlarını bildirmək məqsədini qarşısına 

qoymuşdur” (11, s. 179).Şair burada həm Bəngin, həm də Badənin timsalında 

ədalətli hökmdara yaraşmayan bir sıra məziyyətləri (xudpəsəndlik, lovğalıq, həsəd 

və s.) pisləmiş, öz zəmanəsinin dövlət adamlarını bunlardan ibrət götürməyə 

səsləmişdir.  

Məhəmməd Füzulinin dövlət idarəçiliyi məsələlərinə baxışından danışarkən 

“Şikayətnamə” əsərinə də nəzər salmaq gərəkdir. Bəllidir ki, Füzuli Sultan Süley-

mana müraciət edərək yardım istəmiş, son nəticədə şairə doqquz axça təqaüd təyin 

etmişlər. Lakin şair dəfələrlə gedib-gəlsə  də övqaf idarələrindəki süründürməçilik 

və rüşvətxorluq ucbatından həmin təqaüdü ala bilməmiş, etiraz və təəssüf hisslərini 

“Şikayətnamə”də nəsr dili ilə ifadə etmişdir. Digər məsələlərlə bərabər, Füzuli bu 

əsərində  də idarələrdəki rüşvətxorluğu cəmiyyət və dövlət həyatı üçün böyük və 

təhlükəli bəla saymış, ona öz etirazını, tənqidi münasibətini bildirmişdir. Əyanilik 

naminə şairin hətta möhürlü sənədləri, hökmləri də saymayan məmurlarla dialoqun-

dan bir parçaya diqqət yetirək: 

 “Salam verdim, rüşvət deyildir, - deyə almadılar. Hökm göstərdim, 

faydasızdır, - deyə mültəfit olmadılar... 

 Dedim: - Hesab alsalar, bu sülukunuzun fəsadı bulunur. 

Dedilər: - Bu hesab qiyamətdə alınır. 

Dedim: - Dünyadə dəxi hesab olur, xəbərin eşitmişiz. 

Dedilər : - Ondan dəxi bakimiz yoxdur. Katibləri razı etmişiz”. 

Göründüyü kimi, şair rüşvətxorluğun, qanunsuzluğun idarələrdə kök saldığına 

da diqqət yönəltmişdir. 

Şairin bir sıra başqa əsərlərində də analoji məqamlar vardır. Bütün bunlar isə 

onu göstərir ki. mütəfəkkir və humanist bir sənətkar olan Məhəmməd Füzuli xalqın, 

cəmiyyətin səadəti, rifahı üçün dövlət idarəçiliyinin  ədalətli olmasını,  ədalətli 

qanunlara  əsaslanmasını, hakimlərin, ümumən bütün məmurların yüksək mənəvi 

keyfiyyətlərə malik olmasını vacib şərtlər kimi əsaslandırmışdır. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

429

 

Ədəbiyyat 

 

1.İsmayılov X. Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Bakı: Nurlan, 2006, 720 s. 

2.Əkbərov R.Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Bakı:Qanun, 2009, 604 s. 

3.Eyyubov İ. Azərbaycanın siyasi təlimlər tarixi. Bakı:Az.TU mətbəəsi, 2011, 352 s. 

4.Süleymanova N. Azərbaycanın hüquq məktəbi və onun nümayəndələri. Bakı: Elm 

və təhsil. 2012, 102 s. 

5.Zəkiyev Ə. K. Füzuli və orta əsrlərdə Azərbaycan və Yaxın Şərqdə ideoloji 

cərəyanlar.“ Füzulinin 400 illiyi”, Azərbaycan EA-nın “Xəbərləri”nin xüsusi 

nömrəsi.Bakı: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 127-141 

6.Məmmədov R. H. Füzulinin ictimai-siyasi görüşləri. Azərbaycan EA fəlsəfə 

Bölməsinin “Əsərləri”, 1963, 4-cü cild, s. 156-170 

7.Qasımzadə F. Qəm karvanı, yaxud zülmətdə nur. Bakı: Azərnəşr, 1968, 360 s. 

8.Quluzadə M. Füzulinin lirikası. Bakı: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1965, 475 s. 

9.Feyzullayeva V. Füzulinin qəsidələri. Bakı: Elm, 1985, 184 s. 

10.Səfərli Ə., Yusifli X. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı:Ozan, 2008,696 s. 

11.Araslı H. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı:Uşaqgəncnəşr, 1958, 312 s. 

12.Füzuli M. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, 1-ci cild. Bakı: Azərnəşr,1988, 582 s. 

13.Füzuli M. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, 2-ci cild. Bakı: Azərnəşr,1988, 392 s. 

   

 

                                                                                         

                                                                                                Turgay Hashimli  

Issues of public administration 

works muhammed fuzuli 

Summary 

 

 

Muhammad Fuzuli 

is one of the most prominent represantatives of the Azer-

baijani literature of XVI century. His poetry is rich with deer humanistic sences and 

qualities. 

The article has been dedicated to the lyrics of 

Muhammad Fuzuli. 

 In this pa-

per attention is directed to the various phase’s of literary activitie

 Muhammad 

Fuzuli. 

These stages are investigated on the basis of those examples, facing a poet 

and made appropriate conclusions. 

  There have been analysed charakteristic works, their idealogial-literary fea-

tures have been clarified.

 

 

                                           Тургай Гашимли  

Вопросы государственного управления 

в произведениях мухаммеда физули 

Резюме 

 

Мухаммед Физули

 

является одним из выдающихся представителей азер-

байджанской литературы шестнадцатого века. Его поэзия пронизана гуманиз-

мом, глубокими чувствами. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

430

Статья  посвящена  творчестве  известного  поэта  Мухаммеда  Физули

.

  В 

статье рассматриваются разные этапы творчества Мухаммеда Физули.

   

Здесь 

на  основе  примеров  исследуются  темы,  к  которым  обращался  поэт  на  этих 

этапах, и сделаны некоторые вводы. 

В статье анализириуются характерные произведения, связанные с темой, 

выявляются их идейно-художественные особенности.  

  

Rəyçi: Dosent .Ş.A.Məmmədov 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

431

 

   

 

 

ДИЛОРОМ САЛОҲИЙ,  

филология фанлари доктори, профессор,  

Самарқанд давлат университети 

                                                                              

[e-mail] 

 

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ ҲАҚИДА 

МУЛОҲOЗАЛАР 

 

Açar sözlər:  Əlişir Nəvai, gənclik, poeziya,  özbək ədəbiyyatı 

Keywords: Alishir Navoi, youth, poetry, Uzbek literature 

Ключевые слова: Алишир Навои, молодость, поэзия, Узбекская литература 

 

Низомиддин  Амир  Алишер  Навоий  ҳазратларининг  ёшлик  айёмидаги 

ҳаётлари  ҳақида  кўп  тарихий  ва  илмий  асарларда  қисқа-қисқа  маълумотлар 

учрайди.  Шоирнинг 20 ёшларидан  кейинги  ҳаёти  тафсилотлари  тарихий 

манбаларда анча муфассал ёритилган.  

Навоийнинг  ёшлик  йиллари  ҳақида  сўз  борганда,  унинг  темурий 

оилалари билан яқинлиги айтиб ўтилади. Уни темурий шаҳзодалардан Ҳусайн 

Бойқаро  Мирзо  билан  кўкалтош  эканлиги,  яъни,  бир  энаганинг  тарбиясини 

олганлигини  Хондамир  ўзининг  «Макорим  ул-ахлоқ»  асарида  таъкидлайди. 

Мирхонд  «равзат  ус-сафо»  асарида  эса  Амир  Алишер – бобоси  соҳибқирон 

Амир  Темур – ўғли  Умаршайх  Мирзо  билан  кўкалтош  бўлганлиги  ҳақида 

маълумот бор.  

Бундан  кўринадики,  Алишер  Навоий – бобоси  бўлмиш  Ғиёсуддин 

Баҳодирнинг  отаси  Амир  Темур  саройида  шаҳзодалар  билан  бирга  бир 

онанинг тарбиясида вояга етган. Уларга Ғиёсуддин Баҳодирнинг катта онаси – 

бувиси  кўкрак  сути  билан  боқувчи  энага  бўлган  бўлиши  мумкин.  Чунки, 

шаҳаншоҳ  ўзининг  шавкатли  кунларда  дунёга  келган  ўғлини  кўкрак  сути 

бериб  боқиш  учун  энг  покиза,  тақводор,  соғлом  ва  эътиборли  оилалардан 

бирининг – Навоий  аждодлари  хонадонининг  янги  фарзанд  кўрган  бекасини 

саройга  таклиф  қилган.  Шунга  кўра,  Ғиёсуддин  Баҳодурнинг  отаси  ва 

Умаршайх Мирзо ёшлари қарийб тенг бўлган. 

Оилавий  анъаналарга  кўра,  шоирнинг  отаси  Ғиёсуддин  Баҳодур  ҳам 

темурий  шаҳзодалардан  бири  билан  кўкалтош  бўлган  бўлиши  мумкин.  У 

Шоҳруҳ Мирзонинг эътиборли мулозимларидан бўлиб, шу подшоҳ томонидан 

Сабзавор  ҳокими  этиб  тайинланган.  Кичкина  Алишер  туғилганиданоқ  шоҳ 

саройида  тарбияланишидан  у  ҳам  келажакда  шу  салтанат  соҳибларининг 

ишончли, садоқатли кишиларидан бири сифатида давлат тинчлиги ва равнақи 

учун жон куйдирувчи арбоб бўлиб етишиши кўзда тутилган эди. Темурийлар 

бу орзу-умиди тарихдан маълумки, аъло даражада рўёбга чиқди. 

Тарихий манбалардан шоирнинг расман давлат хизматига кириши 1469 

милодий,  яъни  Султон  Ҳусайн  Мирзо  Хуросон  тахтига  чиқиш  йили,  деб 

кўрсатилади.  Шу  йили  Навоий  Сарой  муҳрдори  лавозимига  тайинланади  ва 

унга ката имтиёз, мартаба, мулк берилади. 

Шоир  болалик  йилларида  Ҳиротда,  кейин  Машҳадда,  кейин  яна 

Самарқандга  кетгунга  қадар  Ҳиротда  яшаган  даврларида  бирор  масъулиятли 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

432

давлат  хизматини  бажармаган.  У  бу  даврда  Хуросонда  машҳур  шоир  бўлиб 

етишган.  Аммо,  Абусаид  Мирзо  саройида  ўз  қобилияти  ва  куч-қудратига 

муносиб  бирор  вазифани  бажаришни  умид  қилган.  Афсуски,  шоир  маълум 

муддатга Ҳиротни ташлаб кетишга мажбур бўлади ва ёш йигит орзу-умидлари 

Самарқандда рўёбга чиқади. 

Бухоро  амири  Абдуллахоннинг  ўғли  Абдулмўминхон  ўзи – «Том  ут-

таворих» («Тарих тугали») асарида Навоийга махсус боб бағишлайди. Унинг 

берган  маълумотига  кўра,  Алишер  Навоий  Самарқандда  Султон  Аҳмад 

Мирзонинг мулозими эди, «Чиғатой амири» деган мансабга эга эди. Бу ҳақда 

«Мажолис  ун-нафоис»ни  форс  тилига  ўгирган  таржимон  Султон  Муҳаммад 

Фахрий  Ҳиротий  ҳам  шундай маълумот  беради: «Дарҳол  Ҳусайн Мирзо  бир 

кишини  юбориб,  Султон  Аҳмад  Мирзодан  Навоийни  талаб  қилди».  Демак, 

шоир «амир» даражасига Самарқандда кўтарилган.  

Шоирнинг онаси ҳақида ҳам баъзи тафсилотларни аниқлаш мумкин. Ўз 

фарзанди  қаторида  Султон  Ҳусайн  Бойқародек  шаҳаншоҳни  бағрига  босиб 

катта қилган бу мўътабар аёл афғонистонлик амирлардан Абу Саид Чангнинг 

қизи бўлган. У туркий – жалойир уруғига мансуб бўлган. Буни шоир вафоти 

билан  боғлиқ  бир  маълумот  тасдиқлайди.  Навоий  китобдорларидан  бири 

Мавлоно  Али  Бурҳоний  шундай  дейди:  Навоий  подшоҳни  кутиб  олишдан 

олдин  бир  шеър  ёзган  экан.  У  китобдорни  ярим  кеча  чақириб, «кўчир»,  деб 

буйруқ  беради.  Кўчирилган  уч  байтдан  иборат  шеърни  бир  йигит  орқали 

подшоҳга жўнатади: 

 

 

  Не кўзум ёрой ул оразни манзур айламак, 

 

  Не тилим ҳадди онинг отини мазкур айламак. 

 

  Яъни ул кўнглумда, бал жонимда дард ўти эрур, 

 

  Кўз била тилни анинг ишида маъзур айламак. 

 

  Эй Навоий, қил фидо жонғаким жон, лоф эрур – 

 

  Ошиқ ўзни ишқ даъвосида машҳур айламак. 

 

Навоий  шоҳ    билан  Работи  Шоҳмалик  яқинидаги  Хожа  Аббос  деган 

жойда  Ҳиротдан 11 тош  узоқда,  Астробод  йўлида  учрашади.  У  шу 

учрашувдан  сўнг  пайғамбар  ёши  саналмиш 63 ёшида  сакта  касали  билан 

вафот  этади.  Навоийнинг  дафн  маросимини  шоирнинг  тоғаси  Ҳасан  Али 

Жалойир  бошқарган.  Шоирнинг  жасади  ўзи  қурдирган  Масжиди  Жомеъ 

бурчагидаги  мақбарага  қўйилади.  Демак,  шоир  она  томонидан  жалойир 

уруғига мансуб экан (Қаранг: П. Равшанов. Тарих бадиияти. Тошкент, 1989). 

Шоир  онасининг  шахсияти  ҳақида  бирор  манбада  аниқ  маълумот 

учрамайди.  Ҳатто,  бу  мўътабар  аёл  исми  ҳам  номаълум.  Бу  борада  илмий 

фаразларгина  мавжуд.  Шоирнинг  онаси  қачон  вафот  этганлигини  ҳам  биз 

билмаймиз. «Насойим  ул-муҳаббат»  асаридаги  бир  кичик  маълумот  ўспирин 

Алишер  подшоҳ  Абулқосим  Бобур  Мирзо  билан  янги  пойтахт  Машҳадга 

кетгунига қадар онаси ҳаёт бўлганлигидан далолат беради. Навоий бу асарда 

Мавлоно  Лутфий  билан  бўлган  мулоқотлари  ҳақида  гапириб,  шундай  ёзади: 

«Бу  фақир  борасиға  кўп  илтифоти  бор  эрди  ва  фотиҳа  ўқур  эрди  ва  доим 

волида  мулозаматиға,  ризои  хотириға  тарғиб  қилур  эрди».  Ушбу  парчадан 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

433

маълум бўлишича, Навоий Мавлоно Лутфий ҳузурига бориб юрган йилларида 

онаси ҳаёт бўлган, Лутфий унга онасини рози қилишни насиҳат қилган. 

Алишер  жуда  кичиклигиданоқ  фазилатли,  улуғ  кишилар  даврасига 

интилган.  Тафт  чўлларида  машҳур  Шарафиддин  Али  Яздий  ўйнаб  юрган 

болалардан бирини ёнига чорлаганда, биринчи бўлиб Алишер югуриб борган 

ва шайхдан дуо олган. Ҳиротга қайтгач эса табиатан илмталаб Алишер шаҳар 

аслзода зодагонлари хонадонларидаги шеърият мажлисларида иштирок этган. 

Лутфийшунос олим Э. Аҳмадхўжаев Алишернинг энг яқин дўсти, кейинчалик 

соҳибдевон  шоир  Шайхимбек  Суҳайлий  ҳақида  шундай  ёзади: «Лутфийнинг 

диққат-эътибори ва муҳаббатини жуда эрта қозонган ва унинг доимий дўстона 

муносабатига  сазовор  бўлган  ёш  Алишер  Навоий  қалби  шеъриятга  муҳаббат 

билан  тўлган  ёш  дўсти  Суҳайлийни  улуғ  шоир  билан  таништирган  бўлиши 

мумкин».  Ушбу  муаллифнинг  фикрича,  бу  учрашув  ва  дўстлик 

муносабатларининг  бошланиши  Лутфийнинг 90 ёшларига,  яъни 1456 

йилларга тўғри келади. Бу даврда Суҳайлий 11-12 ёшларда, Навоий эса 14-15 

ёшларда бўлган. 

Ҳ. Зариповнинг «Навоий Лутфий билан танишуви балки Саййид Ҳасан 

Ардашер воситаси билан бўлгандир, чунки Саййид Ҳасан Ардашернинг уйида 

бўлган суҳбатларда Лутфий ғазаллари мақталиб ўқилар эди», деб ёзади. 

Худди шу йилларда бўлажак миллат қуёшига подшоҳ Абулқосим Бобур 

Мирзо эътибор беради ва уни давлат хизматига тайёрлаб тарбиялаш учун ўзи 

билан бирга Машҳадга олиб кетади. Аммо, умри вафо қилмай Бобур тез орада 

вафот этади, Навоий эса Машҳаддан Ҳиротга машҳур шоир сифатида қайтади. 

 

* * * 

 

Ёш Алишернинг Машҳадга кетгунга қадар бўлган ҳаётида юз берган бир 

ажойиб  воқеа  учқунлари  бизгача  етиб  келган.  Йирик  навоийшунос  олим 

Абдуқодир  Ҳайитметов  «Болаликнинг  шеърий  ихтиролари»  номли 

мақоласида  Алишер  мактабга  қатнаб  юрган  йилларида  ўзи  билан  ҳамсабақ 

бўлган,  ниҳоятда  одобли,  ойга  ёки  юлдузчага  ўхшаган  бир  қизчани  тоза 

муҳаббат  билан  севганлигини  маълум  қилади.  Бунга  шоирнинг  «Қачон 

мактабда  ул  моҳи  муаддаб»  мисраси  билан  бошланувчи  ғазалини  мисол 

келтиради.  Ғазал  мазмунидан  маълум  бўлишича,  ёш  Алишер  қизчани 

чақириб, учрашиш учун унинг муаллимига хат киритиб илтимос қилади: 

 

 

  Муаллим қуллуғига хат берурмен, 

 

  Гар озод ўлса ул сарви шакарлаб.  

 

Шу  мазмундаги  маълумот  шоир  форсий  шеърияти  мажмуаси  бўлмиш 

«Девони Фоний»даги «Дар баёни воқеъ» (Бўлган воқеа баёни) деб номланган 

ғазалида ҳам бор. Ғазал: 

 

 

  Сўйи гулшан рафтаму сарви хиромонам набуд, 

 

  Гиря зўр овард, к-он гулбарги хандонам набуд., 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

434

Маълум бўлишича, ёш Алишер ўзи севган қиз билан бир боғда (шубҳа йўқки, 

қизнинг  боғида)  учрашишга  ваъда  олган.  Аммо,  у  боққа  келганда  уни 

«рақиблар» (балки  қизнинг  ака-укаларидир)  кутиб  олишган  ва  ўртада  жанг 

бўлган. Бу пайтда ёмғир ёғиб турган эди, дейди шоир. Аммо,  мен рақиб билан 

шундай  олишдимки,  ўша  пайтда  қотил  қўриқчиларга  ишқим  сири  аён  бўлди 

ва менда жон ғами ҳам йўқ эди: 

 

 

  Бо нигоҳбонони қотил сирри ишқам шуд аён, 

 

  З-он ки аз бадҳоли он соат ғами чонам набуд, 

 

дейди. 

Ёш  Алишер  ҳаётининг  Машҳадга  боргунга  қадар  бўлган  баъзи 

тафсилотлари,  самимий,  болаларча  муҳаббати  учқунлари  ана  шулардан 

иборат.  Шоирнинг  бетакрор  севги  қиссасининг  кейинги  давр  тафсилотлари 

ўзбек  адабиётшунос  олимлари  А.  Ҳайитметов,  Б.  Валихўжаев,  И.  Салоҳий 

каби олимлар тадқиқотларида анча батафсил ёритилган.   

 

Фойдаланилган адабиётлар: 

 

1.  Валихўжаев  Б.  Мумтоз  сиймолар. II жилдлик, I-жилд.  Тошкент:  Абдулла 

Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 2002. 

2.  Воҳидов Р. Алишер Навоий ва илоҳиёт. Бухоро: «Бухоро», 1994. 

3.  Иззат  Султон.  Навоийнинг  қалб  дафтари.  Тошкент: «Адабиёт  ва  санъат», 

1973. 

4.  Салоҳий Д. «Бадоеъ ул-бидоя» малоҳати. Тошкент: Фан, 2003. 

5.    Қаюмов А. Алишер Навоий. Тошкент: «Камалак», 1991.