Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dosenti ziyaddin@mail.ru
- Аятоллахуд-узма Молла Мухаммед Ибн Мухаммед Багир
- ZAHİD XƏLİLİN UŞAQ ƏSƏRLƏRİNIN İDEYA-BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər
|
1. Rəsulzadə M.Ə. Tutacağımız Yol. Əsərləri. 111 cild,- Bakı: “Elm”, 2012,-596 s. 2. Rəsulzadə M.Ə. Qardaş köməyinin müvəffəqiyəyi. Əsərləri. 111 cild,- Bakı: “Elm”, 2012,-596 s. 3. Вердиева Х. Первая мировая война и беженцы – мусульмане Кавказа. «Ирс», №2(44), 2010 4. Курцев А.Н. Беженцы первой мировой войны в России. http://historystudies.org 5. Перинчек Мехмет. Армянский вопрос в 120 документах из российских государственных архивов. М.: Лаборатория Книги, 2011.- 256 с. 6. Газета «Бакинец», №50, 29 сентября 1914 г. «Эхо дня». 7. Газета «Бакинец», №50, 9 сентября 1915 г. «Баку, 9 сентября». 8. Газета «Баку», №1, 1 января 1915 г. «C театра Кавказской войны. (От нашего корреспондента). Беженцы». Filologiya məsələləri – №3, 2014
354 9.
Газета «Баку», №1,1 января 1915 г. «Общество помощи беженцам». 10. Газета «Баку», №100, 7 мая 1915 г. «Из армянской печати. Армяне- беженцы». 11. Газета «Баку», №150, 10 июля 1916 г. «Правда» турок об армянах и правда фактов». (По поводу брошюры турецкого правительства «Правда об армянском революционном движении и мерах правительства». Константинополь. 1916 г.). 12. Газета «Баку», №16, 21 января 1915 г. «Пресса». 13. Газета «Баку», №175, 10 августа 1916 г. «Армянская жизнь. На помощь 500.000 армян». 14. Газета «Баку», №216, 29 сентября 1915 г. «Помощь беженцам». 15. Газета «Баку», №245, 1 ноября 1914 г. «Баку, 1 ноября». 16. Газета «Баку», №45, 26 февраля 1915 г. «Эчмиадзинскому съезду». 17. Газета «Баку», №72, 3 апреля 1915 г. «Кондак католикоса». 18. Газета «Каспий», №1, 1 января 1916 г. «Мусульманская жизнь в 1915 году».
19. Газета «Каспий», №102, 9 мая 1915 г. «Заметки мусульманина. Когда же, наконец?». 20. Газета «Каспий», №17, 22 января 1915 г. «Одностороннее» положение»». 21. Газета «Каспий», №20, 25 января 1915 г. «Заметки мусульманина. Неуменье или преступление» 22.
Газета «Каспий», №20, 25 января 1915 г. «Добрая зависть». 23. Газета «Каспий», №202, 11 сентября 1914 г. Заметки мусульманина. Что нам нужно делать? 1. 24. Газета «Каспий», №223, 8 октября 1915 г. «Заметки мусульманина. О детском приюте». 25.
Газета «Каспий», №227, 13 октября 1915 г. «Воззвание». 26. Газета «Каспий», №4, 6 января 1915 г. «О помощи беженцам- мусульманам». 27. Газета «Каспий», №40, 20 февраля 1915 г. «Заметки мусульманина. Не забудьте».
Lalə Hacıyeva Birinci Dünya Müharibəsi qaçqınlarının məsələləri Bakının rusdilli mətbuatında Xülasə
Təkcə Osmanlı İmperatorluğundan, Qars və Batumdan Qafqaza 300 minə yaxın qaçqın pənah gətirmişdi. Məqalədə Bakıda rus dilində nəşr olunan qəzetlərin qaçqın məsələlərinə münasibəti təhlil olunur. Tədqiqat ilkin mənbələr – araşdırılan dövrün qəzet məqalələri əsasında aparılmışdır.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
355 Lala Hajiyeva Questions of refugees of the First World War on pages of Russian-speaking press of Baku Summary
With the beginning of the First World War began a never-ending stream of refugees from Ottoman Empire, Kars, and Batumi to Caucasus. Their number exceeded 300.000 the person. In article is investigated the attitude of the Baku press in Russian to refugee problem. Research has been carried out on primary sources of the examined period.
Rəyçi: Şamil Vəliyev filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №3, 2014
356 ZİYƏDDİN MƏHƏRRƏMOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dosenti ziyaddin@mail.ru “FAZİL İRƏVANİ” KİMİ TANINAN AYATOLLAXUL-UZMA MOLLA MƏHƏMMƏD İBN MƏHƏMMƏD BAĞIR Açar sözlər: İrəvanlılar və İrəvan şairləri, “Azərbaycan ədəbiyyatı, “Qızılgül və bülbül”, Fazil İrəvani, “İrəvanilər” , Mamaqani, Vayya de Floribal Key words: Iravanis and Iravan poets, Azerbaijan literature, Fazil İravani, Mamagani, Vayya de Floribal, “Rose and nightingale” Ключевые слова: «Иреванцы и иреванские поэты», «Азербайджанская литература», «Роза и соловей». Qərbi Azərbaycanın, xüsusən də İrəvan şəhərinin və onun ərazisinə daxil olan xanlıqların yaşayış məskənlərin taqədimdən hansı xalqa mənsub olduğunu, kimin vətəni olduğunu sübut sübut etmək üçün dəlillərə istinad etmək zərurətini yaradır. Həmin ərazidə gedən tarixi proseslərin daimi aboregen əhali olan azərbaycanlıların həyatında verdiyini, fövqəldövlətlərin himayəsi ilə ermənilərin bu əraziləri özününküləşdirməsi fürsətdən istifadə edərək er adlarını, toponimləri tez-tələsik dəyişdirməsi faktları Vətənini sevən hər bir azərbaycanlını düşündürmüşdür. Zəka sahibləri yer adlarının dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü nəzərdə tutan məqsədləri pozmağa diqqətlə yanaşmışlar. Odur ki, İrəvan və onun əhatə etdiyi mahalların ərazilərində anadan olan alim və şairlərin, adlı-sanlə və ünlü şəxsiyyətlərin əksəriyyə- ti özlərinə soyad(nisbə,məkani təxəllüs) kimi qəbul edərək özlərini vətənləşdirmişlər. İrəvan xanlığının adlı-sanlı adamları Vətənlərinin əzəli Azərbaycan torpaqları oldu- ğunu birr fakt kimi “İrəvani” nisbəsi məkani təxəllüsünü adlarına əlavə etmişlər. [M.Mahmudov, 1983,1983,181-191.] Bu torpaqlardakı yaşayış məskənlərinin özlərinin əzəli yurdları olmasını, heç bir yadellinin gələcəkdə özünə yurd-yuva çıxa bilməməsi üçün nisbələri ilə tarixdə yaşamasını məntiqi baxımdan dəyərli və maraqlı etmişlər. [E.Q. İrəvanilər , Çaşıoğlu, Bakı, 2000, s,3-8 ] Fazil İrəvani də bunisbə ilə tanınan tarixi şəxsiyyətlərdəndir. Neçə illərdir ki, torpaqlarımızın bir hissəsi qəsbkar qonşularımızın işğalı aıtındadır. Bu torpaqların Azərbaycana məxsus olduğunu sübüt edən sənəd və tarixi abidələri ermənilər təhrif edərək mənimsəyib özününküləş- dirirlər. Onlar qədim Azərbaycan torpaqlarını mənimsəyir. Ancaq fakt fakt olaraq qalır, nəinki təkcə Dağlıq Qarabağ, Ağdam, Şuşa və sair rayonlar, hətta Ermənistanın indiki paytaxtı İrəvan şəhəri Azərbaycanın tarixi ayrılmaz tərkib hissəsi sayılır. İrəvan şəhəri Azərbaycanın tərkibindən ayrılana qədər müsəlman şəhəri olmuşdur. Bu şəhər bir çox müsəlman alimlərinin vətəni olmuşdur. Onlardan biri də Fazil İrəvanidir. “Fazil İrəvani” kimi tanınan Ayatollaxul-uzma Molla Məhəmməd ibn Məhəmməd Bağır 1782-ci ildə qədim İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Doğma şəhərində ilk ibtidai dini təhsilini aldıqdan sonra o, dini biliklərini təkmilləşdirmək üçün İraqa yola düşüb. Əvvəlcə o, Kərbəla şəhərinə gedir, təhsilinin birinci mərhələsini alır. 4 il ərzin- də onun əsas müəllimi “Zavabitül-üsul” kitabının müəllifi Seyid İbrahim Müsəvi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
357 Qəzvini (təxminən 1846-cı ildə vəfat edib) olmuşdur. Bu müddət ərzində Fazil İrə- vani müsəlman hüququnun incəliklərini və üsullarını mənimsəmişdir. Sonradan F.İrəvani cəfəri təriqətinin elmi paytaxtı hesab edilən Nəcəf şəhərinə köçür. Vaxtilə burada o, böyük müctəhidlərin dərslərinə davam edir. Şeyx Həsən Kaşifül-Gita (1846-ci ildə vəfat edib), ”Cəvahirül-kəlam” kitabının müəllifi Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfi (1850-ci ildə vəfat edib) və müctəhidlərin şeyxi Murtuza Ənsari (1799-1864) kimi elm nəhəngləri F.İrəvaninin biliklərini lazı- mi istiqamətə yönəltmişlər və onun qabiliyyətli müctəhid olmasına köməklik etmişdilər. Tarixçilərin yazdığına görə, Fazil İrəvani təhsilinin son mərhələsində yalnız Şeyx Ənsarinin dərslərində iştirak edir. Uzunmüddətli təhsil və tədqiqatdan sonra o, öz müəllimləri Şeyx Murtuza Ənsari və Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfinin razılığı ilə özünü hərtərəfli müctəhid kimi formalaşdırıb göstərə bilmişdir. O, Nəcəf şəhərindəki elmi mərkəzdə dərs verməklə, müxtəlif elmi mövzularda mühazirələr oxumuşdur. Müsəlman hüququndan verdiyi dərslər məzmun və əhatəsinə görə çöx yüksək qiymətləndirilmişdir. Fazil İrəvani həm də Qafqazın ilk Şeyxülislamlarından biridir. İlk təhsilini molla məktəbində almış, 20 yaşında Qahirənin “Əl-Əzhər” universitetində ali dini təhsil almaq üçün göndərilmişdir. Təbrizin 1892-ci ildə vəfat etmiş şeyxülislamı Hacı Mirzə Mahmud onun yetişməsində xüsusi rol oynamışdır. Təhsilini başa vurduqdan sonra təxminən 25 il Qahirənin din xadimləri ilə çiyin-çiyinə çalışan bu görkəmli ila- hiyyatçı İrana qayıtmış, Təbriz və İsfahan şəhərlərinin məscidlərində axundluq etmişdir. XIX əsrdə yaşamış, islam dini sahəsində məşhur xadim olmuşdur. Dərin en- siklopedik biliyə və bəlağətli nitq qabiliyyətinə malik olan Fazil İrəvani gənc nəslə islam dininin incəliklərini öyrətməklə yanaşı, yaradıcılıqla da ciddi məşğul olmuşdur. Onun qədim Şərq tarixinə, dini fəlsəfəyə, müsəlman dünyasının milli adət- ənənələrinə aid yazdığı qiymətli məqalələri təkcə İranda deyil, digər Yaxın Şərq ölkələrində də hörmət və ehtiramla qarşılanmış, müəllifinə böyük nüfuz qazandırmışdır. Doğma yurdunu özünə əbədi məbədgah sayan, daim öz əzizlərinin xiffətini çəkən Fazil bir neçə ildən sonra öz ana yurduna qayıdır və İrəvandakı Göy camenin baş axundu vəzifəsində fəaliyyətə başlayır [62]. Dini elmlərə, Şərq tarixinə və fəlsəfəsinə mükəmməl bələd olan Fazil İrəvani 1843-cü ildə müctəhid rütbəsi kimi yüksək elmi dərəcəyə layiq görülür və Qafqaz Müsəlmanları Şiə Ruhani İdarəsi sədrinin müavini vəzifəsinə irəli çəkilir. 1846-cı ildə isə Qafqaz Müsəlmanları Şiə Ruhani İdarəsinin sədri və şeyxülislamı seçilir. Qafqaz regionunda yeni dini məktəb və mədrəsələrin yaradılması, gənc nəslin bütün dinlərə hörmət və ehtiram tərbiyə edilməsi, milli mənsubiyyətindən və dini etiqadından asılı olmayaraq Qafqazda yaşa- yan bütün millətləri vahid bir ailənin üzvləri kimi yaşayıb-yaratmağa, dostluq və qar- daşlığa dəvət etmək sahəsindəki uğurlu fəaliyyəti və xeyirxah əməllər carçısı kimi tanınması Rusiya və İran dövlətləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Onun həmin dövlətlər tərəfindən orden və medallarla təltif olunması da bu qiymətin bariz təzahürüdür. Axund Fazil İrəvani bir sıra qiymətli ədəbi, tarixi və dini əsərlərin də müəl- lifidir. Həmin əsərlərin bəziləri müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq İrəvanda, Təbrizdə, Sankt-Peterburqda, Berlində, Parisdə nəşr edilib. Görkəmli alimin “Kitabi-Təharət” (“Paklıq kitabı”) əsəri 1883-cü ildə Təbrizdə çap olunub. Kitab Molla Əhməd
Filologiya məsələləri – №3, 2014
358 Kuzəkünanının tapşırığı ilə tacir Həsən Məhəmməd Mehdi Kuzəkünanı tərəfindən fars dilində çap edilmişdir. [ Azərbaycan kitabı (bibloqrafiya). I cild 1780-1920-ci illər, Bakı,1963, səh.17. ] Tədqiqatçıların fikrincə, onun “Tarixi-İrəvan” adlı əsəri də əlyazma şəklində olmuşdur. Təəssüf ki, həmin əlyazma tapılmamış, erməni şovinistləri tərəfindən məhv edilmiş, ya da başqa ad altında Ermənistanın arxivlərində saxlanılır. Fazil İrəvani gənc yaşlarında “Qızılgül və bülbül” adlı bir povest də yazıb, əlyazması şəklində saxlanılıb. 1812-ci ildə Sankt-Peterburqda eyni adda iki kitab çap olunmuşdur. Erməni dilində kitabın adı “Qızılgül və bülbül haqqında əxlaqi roman”, rus dilində nəşr olunan kitab isə “Qızılgül və bülbül haqqında alleqorik povest” adlanır. Müəllifi güya saray müşaviri, İrəvanlı Xocens Markar Geqamyandır. 1826-cı ildə “Qızılgül və bülbül” Parisdə Azərbaycan dilində çap olunub. Çox keçmədən Vayya de Floribal adlı bir şəxs kitabı fransız dilinə çevirib və 1832-1833-cü illərdə iki dəfə çap etdirib. Bir qədər sonra isə Jozef Fon Hammer əsəri alman dilinə çevirib. 1892-ci ildə “Qızılgül və bülbül” alman dilində çap olunaraq, İrəvani Xocens Markar Geqamyanın “orijinal əsəri” kimi erməni, rus, fransız, alman oxucularına təqdim edilmişdir. Fransız tədqiqatçısı Vayya de Floribal 1892-ci ildə məsələyə aydınlıq gətirərək bildirir ki, “Qızılgül və bülbül” türk müəllifi Fazil İrəvaninin əsəridir. Xocens Markar sadəcə olaraq onu erməni və rus dillərinə tərcümə edəndən sonra “öz əsəri” kimi çap etdirmiş, dünya oxucularını çaşdırmışdır. Kitabın əsl müəllifi bəlli olduqdan sonra belə, ermənilər “Qızılgül və bülbül”ü 1950-ci ildə yenə də erməni [106-203] müəllifinin əsəri kimi Freznada (ABŞ) çap etdirmişlər”. Bunu görən Geqamyan plagiatlıq edərək əsəri öz adına çıxıb. Sonradan ermənilərin özləri tərəfindən etiraf edilib ki, “Qızılgül və bülbül” povesti X.M.Geqamyanın yox, Fazil İrəvaninindir. [136] Əsəri xaricdə yaşayan ermənilərin ləhcəsinə çevirib hissə-hissə “Anahit” jurnalında çap etdirən erməni Arşad Çobanyan da “Qızılgül və bülbül” povestinin Fazil İrəvaniyə məxsus olduğunu bildirib. Beləliklə, Markar Geqamyan ifşa olunub. Fazil İrəvaninin həmin “Qızılgül və bülbül” əsərinin orijinalı Matenadaranda – M.Maştos adına Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Irəvanda yerləşən bu institutun Şərq ədəbiyyatı şöbəsində 28 vərəqlik Azərbaycan dilində olan 222 nömrəli əlyazmanın da üzü Fazil İrəvani tərəfindən köçürülmüş, həmin məcmuədə Azər- baycan şairlərinin şeirləri və deyişmələri toplanıb. 1871-ci ildə Lənkəranda müəllim işləyən şair Mirzə İsmayıl Qasir (1805-1900) və məhkəmə katibi və Sadıq bəy Mehmandarov ağır ehtiyac içində yaşayan əhaliyə şəhərin Forştat hissəsində məskunlaşmış rusların və almanların əkdikləri kartofdan yemələrini məsləhət gör- düklərinə görə ruhanilər onların hər ikisinin Lənkərandan qovulması barədə qərar çıxarırlar. Başqa əcnəbi millətlərin becərdiyi kartofu murdar adlandıran savadsız ruhanilər şair Qasiri və hüquqşünas Sadıq bəyi kafir adlandırır və kartofdan istifadəni camaata qadağan edirlər. Qasir və Sadıq bəy bu barədə məktubla Qafqaz şeyxülislamı Fazil İrəvaniyə müraciət edirlər. O, Lənkəran ruhanilərinin düzgün olmayan qərarını ləğv etməklə, hər iki açıqfikirli ziyalının məktubu ilə əlaqədər onların müdafiəsi möv- qeyində dayanır. Şeyxülislam 1872-ci ilin dekabrında tutduğu vəzifədən istefa verir və İrəvan şəhərinə köçür. İrəvanda olan məşhur “Şeyxülislam məhəlləsi” erməni-Azərbaycan münaqişəsi başlayanadək o böyük şəxsiyyətin – Fazil İrəvaninin adını daşıyırdı. Filologiya məsələləri – №3, 2014
359 Axund Fazil İrəvaninin ən böyük xidmətlərindən biri də onun çoxlu tələbə yetişdirməsidir. O dövrdə Təbrizin şeyxülislamı, tanınmış alim Hacı Mirzə Məhəmməd (M.Tərbiyyət, “Danışməndani Azərbaycan”. V -1987, səh.95), həmçinin bütün Qafqazda və İranda məşhur olan alim və tarixçi Mühəqqiq İrəvani də Fazil İrəvaninin yetirmələrindəndir. İrəvani Fazil çətin hadisələrin ətraflı izah edilməsi sahəsində daha çox tanınırdı. Fazil İrəvaninin dini nə dərəcədə tədris etməsinə misal onu göstərmək olar ki, Təbriz şəhərinin dörd yüz səksən il ərzində ardıcıl şeyxülislamı olan nəslin axırıncı şeyxülislamının təhsil alması ona ümid edilmişdir. Fazil İrəvaninin həyatı, yaradıcılığı barədə hələ sağlığında yazan biblioqraflar onun əqlli, bilikli, elmləri bilən adamların istinad mənbəyi olduğunu qeyd etmişlər. Onun intellektual, rəvayətlər, hekayətlər və povestlər yazan, elmi biliklər üzrə peşəkar və məlumatlı, görkəmli alim olduğunu heç kim inkar etməmişdir. Onun müasirləri onun yüksək insani keyfiyyətlərini səciyyələndirərək deyirmişlər: “Nə qədər ki, Ayətullah Fazil İrəvani sağdır, mənə fitva vermək üçün yaxınlaşmayın, onun qarşısında öz fikrimizi demək bizə yaraşmaz” (Şeyx Məhəmmədhəsən Mamaqani, 1822-1905). F.İrəvani ömrü boyu islam maarifçiliyinin yayılmasına çalışmış, son qəpik-quruşunu təhsil alan tələbələrə xərcləməyi özünə böyük şərəf saymışdır [62]. Görkəmli ədib, alim və ictimai xadim Fazil İrəvani 1888-ci ilin noyabrında Nəcəf şəhərində vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Təəssüf doğuran odur ki, indiyədək Azərbaycan tarixindən və ədəbiyyatından bəhs edən kitablarda bu görkəmli şəxsiyyətin adına yalnız epizodik hal kimi rast gəlinir” [180].
Ədəbiyyat:
1. İrəvan xanlığı.AMEA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, BakıA, 2009,Azərbaycan, səh.,203. 2. Mahmudov Malik.VII-XI əsr ərəb dili, Azərbaycan alimləri, Bakı, Azərbaycan EA-nın nəşri, 1983, səh.,181-191. 3. E.A.Mehrəliyev, “İrəvanilər”,, Çaşıoğlu, Bakı, 2000, səh., 3-10. 4. M.Tərbiyət. “Danışməndani Azərbaycan”. Bakı, ADU-nun nəşri, V 1987, səh., 4,35, 77,95,110,189,345,230. 5. Ek- Shia.Open. Az. 6. İsrafil Məmmədov, İrəvan dəftəri,Bakı, “Adiloğlu” , 2008, səh., 21. 7. Gülməmməd Məmmədov, “Vedibasar” qəzeti, 1-15 avqust, 2008, N 16. Azəraycan kitabı(bibloqrafiya), I cild, 1780-1920-ci illər, Bakı, 1963, səh.,17. Filologiya məsələləri – №3, 2014
360 Зияддин Магеррамов Аятоллахуд-узма Молла Мухаммед Ибн Мухаммед Багир Резюме
В статье представлены определенные сведения о жизни и деятельности одной из выдающихся личностей Азербайджана XIX века- Аятоллахуд-узма
Иревани», который имел особые заслуги в формировании и развитии ХIX века «Иреваниской литературной среды».
Ziyaddin Maharramov Ayatollakhul-uzma Molla Muhammed ibn Muhammed Bagir known as “Fazil Iravani” Summary
Iravan was considered a Moslem city. It was the city of Moslem scientists. One of these scientists was Fazil Iravani. The article is devoted to some information about Fazil Irıvani’s biography and his works which were published from Armenian authors’ behalf. He is famous for his works such as “Tarixi İrəvan” (The History of Iravan), “Qızılgül və bülbül” (Rose and nightingale”. The article touches upon the works which were published from Armenian authors’ behalf.
Rəyçi: Professor Akif Bayramov Filologiya məsələləri – №3, 2014
361 H.BAĞIROVA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu elay.salmanlı@gmail.com ZAHİD XƏLİLİN UŞAQ ƏSƏRLƏRİNIN İDEYA-BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: şair, şeir, mövzu, vətən, təbiət, uşaq, dil, ədəbiyyat, rlassik, müasir Ключевые слова: поэт, стихотворение, родина, природа, ребенок, язык, литература,классический, современный Keywords: poet, poem, homeland, nature, child, language, literature, classical, modern
Müasir Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan tanınmış şair Zahid Xəlil gənc nəslə ünvanlanmış bir sıra dəyərli lirik , süjetli şeirlər, hekayələr, povestlər müəllifidir. Şifahi xalq ədəbiyyatına, klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatına, eləcə də dünya uşaq ədəbiyyatına dərindən bələd olan Z.Xəlil öz yaradıcılığında folklor və klassik ədəbiyyat motivlərinə ardıcıl müraciət etmiş, uşaqların həvəslə mütaliə etdiyi dərin məzmunlu, yüksə sənətkarlıq nümunəsi olan şeirlər, poemalar, mənzum nağıllar, hekayə və povestlərlər yazmışdır. Vaxtilə görkəmli sənətkarımız S.Vurğun uşaq ədəbiyyatına böyük tələblər mövqeyindən yanaşır, bu ədəbiyyatla bağlı məsələlərin heç də sadə və asan olmadığını dönə-dönə nəzərə çatdırırdı. Şairin aşağıdakı fikirləri onun uşaq psixologiyasına, uşaq dünyasına dərindən bələd olduğunu, oxucuya humanizm mövqeyindən yanaşdığını sübut edir: «Uşaq insandır! Onun sadə görünən oynaq, daim xoşbəxt və azad təbiətində böyük insanların bütün xassələri mövcuddur. Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb-incimək, ağlamaq, gülmək, qəzəblən- mək, xatırlamaq, xəyala dalmaq, ümid və arzulara bağlanmaq, yaxşılıq, hörmət, bütün insan xassələri uşaqlıq aləmində mövcuddur. Demək istəyirəm ki, biz uşaqla danışdığımız zaman – insanla danşdığımızı, uşaq üçün yazdığımız zaman – insan üçün yazdığımızı unutmamalıyıq.»(s.36) Z.Xəlilin şeir yaradıcılığı müasir mərhələdə bu tələblərə cavab verməsi, poe- tik ənənələri davam və inkişaf etdirməsi ilə seçilir. Onun yaradıcılığı mövzu, məz- mun, janr, dil, üslub baxımından çoxşaxəli, rəngarəngdir. Sənətkarın poeziyasında vətənə məhəbbət duyğularının tərənnümü, didaktik düşüncələrin bədii əksi başlıca yer tutur. Şairin şeirlərində uşaqlara əməksevərlik, təbiətə məhəbbət,elmə, biliyə həvəs oyadılması, onların idraki bacarıqlarının inkişafı da ön plana çəkilir. Şairin əsərlərinin başlıca qəhrəmanı müasirimiz olan uşaqdır. Onun mənəvi aləmi, hiss və duyğuları, davranışı şairin əsərlərində poetik əksini tapır. Uşaqları elmə, biliyə, milli mənəvi dəyərlərə sadiqliyə səsləyən şeirlərində ədib gənc nəslin əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnməsi niyyətini ön plana çəkir. Ədibin satirik şeirlərində əsas tənqid hədəfləri zahiri gözəlliyə aludə olanlar, nadanlıq və cəhalət, əqidəsizlik, öz nöqsanını görə bilməmək, kobudluq və s. mənəviyyata zidd olan hallardır. «Yаlаnçı İmrаn» şеirinə diqqət еdək:
Filologiya məsələləri – №3, 2014
362 Qаbın аğzını аçdı, Mürəbbəni yеdi о, Аmmа gəlib yаvаşcа Аnаsınа dеdi о, Quyruğunu bulаdı, Pişik gəlib yаlаdı, Аnаsı bахdı оnа İnаnmаdı sözünə Mürəbbənin şirəsi Bulаşmışdı üzünə.
Təbiət şairin uşaq əsərlərində müraciət etdiyi başlıca mövzulardandır. Z.Xəlilin təbiət şeirləri sadəcə təbiətin gözəlliklərinin təsviri deyil. Bu əsərlər kiçik yaşlı oxucularda təbiətə məhəbbət hissi ilə yanaşı, təbiətdə mövcud olan quşları, heyvanları, bitkiləri qorumaq, onların qayğısına qalmaq arzusu oyadır. Bu əsərləri oxuyan uşaqlarda təbiəti müşahidə etmək, öz müşahidələrinin nəticələrini ifadə etmək arzusu baş qaldırır. Təbiət şeirləri uşaqları mənəvi baxımdan zənginləşdirir, gözəllik duyğusunu inkişaf etdirir. Məlumdur ki, bir çox gənc oxucular nəsr əsərlərində təbiət təsvirlərini oxumağı sevmir, mütaliə zamanı qarşılaşdıqları belə səhnələrin üstündən ötüb keçirlər. Oxucuların təbiət təsvrlərinə laqeydliyinin qarşısını almaq üçün peyzaj lirikası, təbiət mənzərələrinin təsvir edildiyi şeirlərin mütaliəsini təşkil etmək faydalıdır. Bu baxımdan Z.Xəlilin təbiət şeirləri nümunə ola bilər. Azərbaycanın zəngin təbiəti şairin bu mövzuda şeirlərində bütün əlvanlığı, rəngarəngliyi, çalarları ilə əks olunmuşdur. Şairin yazın gəlişini təsvir edən aşağıdakı misraları bədii təsvirin orijinallığı, uşaq ruhuna, psixologiyasına uyğunluğu ilə diqqəti cəlb edir:
Bizim bağçamıza bir çəmən düşüb, Sürüşüb, baharın çiynindən düşüb. Gündüzlər o qədər quzu var orda, Xırpaxırp otlayır quzular orda. Səhər otlar üstdə şehdən inci var, Şehlər quzuların gözütək parlar. Düzü, başdan-başa tərifdir çəmən, Quzu tükü kimi zərifdir çəmən.
Ədibin «Qaranquş», «Şanapipik», «Qartallar», «Durnalar», «Ağacdələn», «Sərçələrin nəğməsi» və s təbiət şeirlərində quşların həyat tərzi, əlamətləri, özlərinəməxsus xüsusiyyətləri, səciyyəvi hərəkətləri haqqında məlumat verilir. «Qaranquş» şeirində bu quşun özünəməxsus əlamətləri uşaq təfəkkürünə uyğun bədii dillə təqdim olunur:
Rəngi qara, döşü ağ, Ay quyruğu haça quş. Sən göylərdə uçanda, Filologiya məsələləri – №3, 2014
363 Balaca təyyarəyə Oxşayırsan, qaranquş!
Göründüyü kimi, şair uşaq poeziyası üçün ənənəvi olan bir mövzuya yeni mü- nasibəti obrazlı bir dillə ifadə edə bilmişdir. Beləliklə, şair oxucunu quşlara qayğı- keş münasibət barədə düşünməyə sövq edir. Əsərdə quşları sevmək, onları qorumaq barədə gurultulu sözlər, ifadələr yoxdur. Lakin təsvir edilən hadisə ibrətamiz olduğu üçün balaca oxucunun hiss və duyğularına təsir edir, onu düşündürür, təbiətə mü- nasibətdə öz mənəvi mövqeyini müəyyənləşdirməyə vadar edir. .“Nərə çəkdi dalğalar», «Tayalar», «Yay», “Şəffaf cığır”, «Durnalar», «Də- nizə axşam düşür», «Qar», «Sərçələrin nəğməsi» şeirləri də təbiət mövzusuna həsr olunmuşdur. Bu əsərlərdə təbiət təsvirləri bilavasitə uşaqla, onun hiss və duyğuları ilə əlaqədə verilir. Məlumdur ki, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qaynaqlarından biri də folklor- dur. «Azərbaycan folkloru elə zəngin mənəvi sərvətdir ki, burada epik dastanlarla, dərin fəlsəfi mündəricəli poeziya nümunələri, janrından asılı olmayaraq bu folkloru bir küll halında səciyyələndirən böyük bəşəri–ictimai problematika vüsəti, əsrlərin süzgəcindən keçib gəlmiş əsl xalq müdrikliyi ilə bərabər, yalnız uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş həm janr, həm də estetik çalarlar baxımından son dərəcə müxtəlif, rəngarəng nümunələr də çoxdur: bir tərəfdən sırf uşaq nağılları, biri tərəfdən tapmacalar, bir tərəfdən yanıltmaclar, o biri tərəfədən uşaq nəğmələri, bir tərəfədən saysız uşaq oyunlarının yüksək bədii səviyyəli poetik tekstləri, o biri tərəfdən dəcəl, şən, fərəhli uşaq şeirləri…»( 1, s.43-44) Z.Xəlilin uşaq əsərləri folklorla sıx bağlıdır. Belə ki, ədibin bir çox uşaq əsərlərində bilavasitə şifahi xalq ədəbiyyatına müraciət edilir, folklor mövzuları və janrlarından yaradıcılıqla istifadə olunur. Həmin əsərlərdə folklora xas olan xüsusiyyətlər – dilin aydınlığı, axıcılığı, şirinliyi, xeyirxahlıq, düzlük, mübarizlik, əməsevərlik, qəhrəmanlıq kimi mənəvi keyfiyyətlərin xalq deyim tərzində ifadəsi diqqəti cəlb edir. Bu da öz növbəsində uşağın təfəkkürünün, təxəyyülünün inkişa- fına gətirib çıxarır, uşaq ədəbiyyatının üslubi imkanlarını genişləndirir. Z.Xəlilin yaradıcılığında da folklorun yanıltmac janrından yaradıcılıqla bəhrə- lənmək meyilləri diqqəti cəlb edir. Bu yanıltmacların öz orijinallığı ilə diqqəti uşaq- ların orfoepik qaydalara yiyələnməsi, nitq inkişafı baxımından böyük əhəmiyyəti vardır.
«Tutu», «Aşır», «At» şeir-yanıltmacları uşaqların dil qüsurlarının aradan qal- dırılması, çətin tələffüz olunan ifadələrin səslənmə formasının öyrənilməsində çox əhəmiyyətlidir:
Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|