Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Bağçılıq getdikcə daha da çox əmtəə istehsalı xarakteri alırdı. Bağçılıq 
m
əhsulları təkcə Şimali Azərbaycanın özündə satılmır, həm də getdikcə daha 
çox miqdarda Cənubi Qafqazın digər rayonlarına və Rusiyaya aparılırdı. 80-ci 
illərin ortalarında Quba qəzasından dəniz vasitəsi ilə Həştərxana və Nijni 
Novqoroda hər il 92 min pudadək alma və armud qaxı, 30 min pudadək qoz 
aparılırdı. Bakı quberniyası üzrə bağçılıq məhsullarının ixrac olunmasında əsas 
yeri Göyçay qəzası tuturdu. 
Bağçılığın inkişafına və mütəxəssis bağbanların hazırlığına kömək 
məqsədilə 1896-cı ildə Mərdəkanda ilk xüsusi bağçılıq məktəbi açıldı. Bu məktəb 
H.Z.Tağıyev tərəfindən təşkil olunmuşdu. Elə həmin ildə Qubada xəzinənin 
vəsaiti hesabına ikinci bağçılıq məktəbi açıldı. Bu məktəblərin şagird 
kontingentinin az olmasına və bağçılığın inkişafına zəif təsir etməsinə 
b
axmayaraq, onlar bağçılıqda aqrotexniki üsulların yayılmasında mühüm rol 
oynadı. 
Üzümçülük də xeyli inkişaf etmişdi. Şimali Azərbaycanda ölkə 
hüdudlarından çox-çox uzaqlarda məşhur olan əla üzüm növləri becərilirdi. 1870-
1890-
cı illərdə Şimali Azərbaycanda üzümlüklə sahəsi orta hesabla təxminən 15 
min desyatinə çatır, hər il 4,55 mln. pud üzüm yığılırdı. Şamaxı, Göyçay, Bakı, 
Yelizavetpol və Şuşa qəzaları ölkənin əsas üzümçülük rayonları idi. Yelizavetpol 
qəzasında üzümçülüyün inkişafı sahəsində Yelenendorf koloniyası fərqlənirdi. 
Üzüm məhsulunun çox hissəsi şərab istehsalına sərf olunurdu Üzüm məhsulu 
həmçinin yerli bazarlarda satılır, Zaqafqaziyanın iri şəhərlərinə və Rusiyanın 
daxili quberniyalarına aparılırdı. 
Yüzilliyin 70-90-cı illərində kənd təsərrüfatında geridə qalmış texnika 
tətbiq edilirdi. Xış ən başlıca əkin aləti idi. Bundan başqa, yerlərdə istehsal 
olunmuş kotanlar da vardı. Kotanlar öz konstruksiyasına görə çox ağır idi və 
xüsusən də bərk torpaqlarda 6-9 cüt öküz və camış qoşulmasını tələb edirdi.
90-
cı illərdən başlayaraq, kotanların, özü də təkcə yerli deyil, həm də 
kənardan gətirilən kotanların sayı getdikcə daha çox artırdı. Bu sonuncu kotanlar 
başlıca olaraq, rus köçkünlərinin, varlı kəndlilərin və bəzi iri torpaq sahiblərinin 
təsərrüfatlarında işlədilirdi. 1897-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında, Cənubi 
Qafqaz dəmir yolunun keçdiyi qəzalarda cəmisi 565 təkmilləşdirilmiş kotan var 
idi. Digər alətlərdən quberniyada bir neçə taxıldöyən və iki buxarla işləyən 
samankəsən maşın var idi. Elə həmin 1897-ci ildə Bakı quberniyasında 53 
təkmilləşdirilmiş biçin maşını var idi. Kənd təsərrüfatı maşınları və alətlərinin 
yayılmasında Qafqaz Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyəti də müəyyən rol oynayırdı. 
1885-
ci ildə cəmiyyət tərəfindən Yelizavetpol və Kürdəmirdə kənd təsərrüfat, 
maşınlarının iki sınağı keçirilmişdi. 1894-cü ildə cəmiyyət yenidən daha 4 belə 
sınaq təşkil etmişdi. 1900-cü ildə Yelizavetpolda kənd təsərrüfatı alətlərinin 
istehsalı üzrə emalatxanalar açıldı. Şimali Azərbaycanda kənd təsərrüfatı 
maşınları və alətlərinin yayılmasında xüsusi firmalar az rol oynamırdı. 90-cı 
illərdə Bakıda bu firmaların anbarları açılmağa başladı. “Qustov List”, sonra isə 

---

14
“Stepun qardaşları”nın texniki kontorları Bakıda kənd təsərrüfatı alət və maşınları 
ilə ticarət etməyə başladı. 
Yüzilliyin 70-90-cı illərində kənd təsərrüfatı istehsalı sahələrində 
kapitalist münasibətləri formalaşırdı. Məlum olduğu kimi, kapitalizmin inkişafı 
məsələsində muzdlu əməyin yayılma dərəcəsi daha böyük əhəmiyyətə malikdir.
70-90-
cı illərdə muzdlu əmək kənd təsərrüfatının bütün sahələrində, bəzi 
sahələrdə çox, bəzilərində isə az dərəcədə tətbiq edilirdi. Taxılçılıqda işləyib 
ödəmə sistemi ilə qovuşan muzdlu əməyin tətbiqi ilbəil genişlənirdi. Taxılçılıqda 
kişi əməyinə nisbətən az əmək haqqı ödənilən qadın əməyi də tətbiq olunurdu; 
əmək haqqı işin xarakterinə görə ödənilirdi. Muzdurlar ya iş heyvanları və ya 
onlarsız işə girirdilər. Bu o deməkdir ki, muzdurların sıralarına həm tamamilə 
torpaqsız kəndlilər, həm də öz iş heyvanı, deməli, pay torpağı, lakin çox kiçik, 
kəndlini təmin edə bilməyən pay torpağı olan kəndlilər də daxil idilər. Belə pay 
torpağı olan kəndli əlavə qazanc axtarmağa məcbur idi, yəni pay torpaqlı muzdlu 
fəhlə idi. Bu, muzdla işçi tutmağın qarışıq xarakterini, işləyib ödəmə və kapitalist 
sistemlərinin qarışıq xarakterini göstərir. Kənd təsərrüfatı üçün muzdlu fəhlə 
qüvvəsinin əsas mənbəyi çox kasıb, habelə cüzi pay torpağı olan kəndlilər idi. 
Digər mənbə Cənubi Azərbaycandan, qismən də Dağıstandan gəlmiş 
kəsbkarlardan ibarət idi.
T
axılçılıqda muzdlu əməyin tətbiqi 80-ci illərin ortalarında, əmtəə 
istehsalının daha güclü surətdə inkişaf etdiyi dövrdə xüsusilə qüvvətləndi. Bu 
illərdə Azərbaycan kəndində sosial təbəqələşmə prosesi xüsusən güclənir, bu da 
icma torpaq mülkiyyətinin kəndin varlı təbəqələrinin əlində cəmləşməsinə zəmin 
yaradırdı. Torpağın kəndin varlı yüksək təbəqələrinin əlində cəmlənməsi 
qaçılmaz surətdə muzdlu əməyin tətbiqinə gətirib çıxarırdı. Muzdlu əməyin daha 
geniş şəkildə istifadə olunduğu köçkün təsərrüfatları bu baxımdan daha qabarıq 
şəkildə fərqlənirdilər. 
Muzdlu əməkdən üzümçülükdə, xüsusən məhsul yığımında istifadə 
olunurdu. Burada həmçinin qadın və yeniyetmə əməyi tətbiq edilirdi. Forer 
qardaşları, Xublarov qardaşları kimi sahibkarların təsərrüfatları isə büsbütün 
muzdlu əməyə əsaslanırdı. Bəzən üzümçülük rayonlarında sənaye tipli 
təsərrüfatlar yaradılırdı. 1885-ci ildə Yelizavetpol şəhərində, demək olar ki, 
bütünlüklə ticarət burjuaziyasının nümayəndələrinə mənsub olan 1277 üzüm bağı 
var idi.
Kapitalist münasibətləri tütünçülükdə də aydın nəzərə çarpırdı, daha 
doğrusu, burada sırf kapitalist təsərrüfatları mövcud idi. Şimali Azərbaycanın 
ipəkçilik sahəsində bəzi hallarda bir qədər irihəcmli təsərrüfatlara rast gəlinsə də, 
bu istehsal sahəsi əsasən xırda kənd təsərrüfatı xarakteri daşıyırdı. Ona görə də, 
əksər hallarda ipəkçiliklə ailənin öz üzvləri məşğul olurdular. Lakin muzdlu əməyə 
əsaslanan təsərrüfatlar da var idi. Şimali Azərbaycanda böyük sahəli tut 
bağlarına malik olan iri torpaq sahibkarları var idi. Onlardan bəziləri barama 
qurdlarının bəslənməsi ilə bilavasitə məşğul olmur və öz bağlarını, məhsulun 
müəyyən hissəsi müqabilində, icarəyə verirdilər. 
Pambıqçılıqda muzdlu əmək də geniş tətbiq olunurdu. Burada xalis 
kapitalist tipli təsərrüfatlar var idi. Məsələn, Tağıyevin 1896-cı ildə satın aldığı 
”Yevlax mülkü”ndə muzdlu əmək tətbiq edilməklə pambıqçılıqla məşğul olurdular. 
1896-
cı ildə onun bu mülkündə 39 daimi işçi var idi. Təsərrüfatla özləri məşğul 
olan bəzi bəylərin təsərrüfatlarında da həmçinin pambıq muzdlu əmək tətbiq 

---

15
edilməklə becərilirdi. Cavanşir qəzasında Məlikbəylərbəyov familiyalı birisi 1891-
ci ildə öz mülkündə 80, Bədirbəyov isə 300 desyatin sahədə pambıq səpdirmiş, 
bütün işlər muzdlu əməyin tətbiq olunmaqla görülmüşdü. Bəzi bəylər torpaqlarını 
öz pambıqçılıq təsərrüfatlarında muzdlu əməkdən geniş istifadə edən varlı 
kəndlilərə icarəyə verirdilər. Pambıq tarlalarında rus köçkünlərinin muzdlu 
əməyindən xüsusən intensiv surətdə istifadə olunurdu. Məsələ onda idi ki, 
məhsul yığımı dövründə istər varlı kəndli, istərsə də qolçomaq və ortabab olsun, 
hər bir pambıqçı yığımı tez başa çatdırmağa tələsirdi. Çünki məhsul yığımı 
büsbütün iqlim şəraitindən asılı idi. Ona görə də, demək olar ki, pambıqçıların 
əksəriyyəti məhsul yığımı dövründə muzdur tutmalı olurdu.
Muzdlu əməkdən kənd təsərrüfatının digər sahələrində də istifadə 
olunurdu. Hətta zəfərançılıqda plantasiyaların əkini zamanı muzdlu əmək tətbiq 
edilirdi. Burada, başlıca olaraq, Cənubi Azərbaycandan olan kəsbkarlar 
işləyirdilər. 1897-ci il əhali sayımının məlumatlarına görə, Şimali Azərbaycanın 2 
quberniyasında 26515 daimi kənd təsərrüfatı fəhləsi qeydə alınmışdır. Bu rəqəm 
xeyli azaldılmışdır. Əslində o, 40-50 min nəfərə çatırdı. Bütövlükdə götürdükdə 
isə kənd təsərrüfatı üçün daimi deyil, mövsümi, müvəqqəti fəhlə qüvvəsi 
səciyyəvi idi, onların sayı ildə 100 min nəfərə çatırdı.