Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети



Yüklə 3,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/31
tarix30.12.2019
ölçüsü3,49 Mb.
#30029
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   31
em XX


Ə.Şeyxцlislamoв 

ввввввv 

Х.Султанов 

вахтлар  мцщаъир  тяшкилатына  рящбярлик  етмишди.  Азярбайъан 

забитляринин  чоху  Я.  Аьаоьлунун  кюмяйи  иля  ордуда  хидмят 

эюстярирдиляр. 

1924-ъц  илдя  хариъи  бцронун  гярары  иля 

Азярбайъан Эянъляр Бирлийи йарадылыр. Азярбай-

ъан  мцщаъирляринин  тямсил  олуна  биляъяйи  йени 

сийаси  тяшкилат  йаратмаг  сащясиндя  фяал  иш  апа-

рылырды.  Мягсяд  бцтцн  сийаси  мцщаъирляри  бир 

арайа топламаг иди. Бу мягсядля 1924-ъц илдя 

Истанбулда 

Азярбайъан 

Милли 

Мяркязи 


йарадылды.  Еля  щямин  илдя  Авропада  илк 

мцщаъир  сийаси  тяшкилаты  «Азярбайъан  Истиглал 

Комитяси» фяалиййятя башлады.  

1930-ъу  иллярин  яввялляриндя  ССРИ-дян 

олан  Тцркийядяки  сийаси  мцщаъирляр  Авропа  юлкяляри  иля  ялагяляр 

йаратмаьа  башладылар.  Лакин  30-ъу  иллярин  биринci  yarısıнда 

Azərbaycan siyasi mцhacirəti арасында kəskin ixtilaflar баш гал-

дырды.  Azərbaycan  milli  mərkəzi  və  «Mцsavat»  Partiyasının 

Xarıcı  Bцrosu  daxilində  qruplaĢmalar  yarandı.  Səfi  bəy 

Rцstəmbəyli вя Mustafa Vəkilov Azərbaycan Milli Mərkəzinin, 

«Mцsavat»  ın  Xarici  Bцrosunun  fəaliyyətinin  Тцrkiyə 

чərчиvəsində  məhdudlaĢmasına  gюrə  M.  Ə.  Rəsulzadəni  tənqid 

edir, Qərbyюnлц siyasətin tərəfdarı kimi чıxıĢ edirdilər. Parisdəki 

Azərbaycan mцhacirlərinin bir qrupu (Əkbər ağa Şeyxцlislamov, 



Ъейщун бяй Щаъыбяйли) да ихтилафлара гошулдулар.

 

Парис групуна Я.Топчубашов рящбярлик 



едирди. Бу група М.Й.Мещдийев, Я.Шейхцлис-

ламов, 


Мящяммяд 

Мящяррямов, 

Ъ.Щаъыбяйли  дахил  иди.  Истанбул  групуна  ися 

М.Я.Рясулзадя  рящбярлик  едирди  вя  щямин 

група  Ш.Рцстямбяйли,  Муса  Ряфийев  вя  б 

дахил  иди.  Щятта  онлар  да  бир-бирини 

Азярбайъана хяйанятдя иттищам едирляр. 

Мцщаъирляр  айры-айрылыгда  юз  милли  тяш-

килатларыны гурмагла йанашы, болшевизмя гаршы 


 

220 


бейнялхалг бирлик дя йаратдылар. «Гафгаз конфедерасийасы Шурасы» 

вя  «Прометей»  адлы  ики  беля  бирлик  йарадылмышды.  Бу  тяшкилатлар 

мцщаъирятдя  милли-азадлыг  идеолоэийасынын,  дювлятчилик  шцурунун 

формалашдырылмасында ящямиййятли рол ойнамышлар.  

Хариъдяки Азярбайъан мцщаъиряти нцмайяндяляринин фяалий 

йяти советляр бирлийинин рящбярлийини, шяхсян Сталини наращат едирди. 

1922-ъи илдя Тцркийядя М.Я.Рясулзадянин «Азярбайъан Ъцмщу-

риййяти»  ясяри  няшр  олунанда  И.  Сталин  Азярбайъан  КП 

рящбярлийиня  16  сентйабр  1923-ъц  ил  тарихдя  мяктуб  эюндяряряк 

Мусабяйова,  Мирзяйана,  Ахундова,  Кирова  вя  Орхелашвилийя 

мяслящят  эюрцр  ки,  Рясулзадя  ялейщиня  ъаваб  щазырласынлар. 

Мяктубда  ъавабын  цмуми  рущунун  щцъум  характерли  олмасы, 

щеч  бир  щалда  Рясулзадянин  юзцнц  тямизя  чыхармасына  вя 

мцдафия  олунмасына  йол  верилмямяси  билдирилирди.  Мяктубда 

М.Я.Рясулзадянин  ашаьыдакылара  эюря  эцнащландырылмасы  ваъиб 

сайылырды: 

1. Дюнцклцкдя (о яввялъя болшевик иди); 

2.  Тцркийя  халгынын  мянафейиня  хяйанятдя  (о  вя  онун 

партийасы-мцсаватчылар-Тцркийя  халгына  кюмяк  едян  Гызыл 

Ордунун Азярбайъана дахил олмасы ялейщиня чыхырды); 

3.  Азярбайъан  халгынын  мянафейиня  хяйанятдя  (о  вя  онун 

партийасы Азярбайъан кяндлиляринин бяйлярин зцлмцндян там азад 

олунмасы ялейщиня чыхырды); 

4. Шярг халгларынын мянафейиня хяйанятдя (о вя онун парти-

йасы  Шярг  азадлыг  щярякатынын  дайаьы  вя  байрагдары  олан  совет 

республикаларынын  пролетариаты  ялейщиня  мцстямлякя  вя  асылы 

юлкялярин  гяддар  дцшмяни  Инэилтяря  гаршысында  буйруг 

булайырдылар); 

5. Мцсават аьалыьы дюврцндя ермяни-татар гырьынынын тяшки-

линдя (бурадаъа ону Азярбайъан Прушкевичи адландырмалы); 

6. 

Шамахы 


таланынын 

тяшкилиндя 

(бурадаъа 

ону 


Азярбайъанын  таланчысы  адландырмалы).  Бирбаша  демяк  лазымдыр 

ки, Рясулзадя «Мцсават» дан сонра халг мядяниййяти тяняззцля 

цьрайыб» гянаяти иля Азярбайъан пролетариаты вя зийалыларына йалан 


 

221 


Щ.Аьайев 

сюйляйир.  (фактллар  вя  рягямляр  эятирмяли,  мцгайисяли  тактика 

сечмяли). 

Эюрцндцйц  кими,  Сталин  Рясулзадяни  хяйаняткарлыгда  тяг-

сирляндиряряк  она  гаршы  щцъума  кечмяйя  чаьырыр.    Русийа  ХИК 

Чичеин  дя  ЫВ  Цмумазярбайъан  Советляр  гурултайындакы 

чыхышында мцсаватчыларынТцркийядяки фяалиййятиндян наращатлыьыны 

билдирмишди. 

Азярбайъанын  руспяряст  партийа  вя  дювлят  хадимляри  - 

М.Д.Щцсейнов,  Я.Н.Гарайев,  Д.Бцнйадзадя,  М.Гулийев, 

С.М.Яфяндийев,  тядгигатчылардан  А.Райевски,  Й.А.Ратгаузер, 

Н.Прелин, С.Сеф, А.Стек лов вя б. мцщаъирлярин «ифшасы» цчцн китаб-

чалар 

йазыр, 


чыхышлар 

едирдиляр. 

Азярбайъан 

Фювгяладя 

Комиссийасынын  сядри  М.Ъ.Баьыров  бир  заманлар  цзв  олдуьу 

«Мцсават» партийасынын фяалиййятини кяскин тянгид едирди. 

Заман  Азярбайъан  мцщаъирятинин  дяйярли  цзвляринин 

арасына да тяфригя салды, «лидерлик» хястялийи онлара да сирайят етди. 

Чякиш мяляр онларын сыраларыны сарсытмыш, нятиъядя парчаланма баш 

вермишди. Онлар хариъи юлкялярдя дцнйаларыны дяйидиляр. 

Азярбайъан  мцщаъирятинин  эюркямли  нцмайяндяляриндян 

бири  Щясян  бяй  Мяшяди  Щцсейн  оьлу  Аьайев  (1875-1920)  иди. 

Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин банилярин 

дян  вя  рящбярляриндян  бири  олан  Щясян  бяй 

1875-ъи илдя Ъянъядя анадан олмуш, Эянъядя 

классик  эимназийада  тящсил  алдыгдан  сонра 

Щ.З.Таьыйевин  мадди  йардымы  иля  Москва 

Университетинин  тибб  факцлтясиня  дахил  олмуш 

вя  1901-ъи  илдя  университети  битирмишдир.  Эян-

ъядя  щякимлк  фяалиййятиня  башлайан  Щясян 

бяй  гязет  вя  журналларда  мягалялярля  чыхыш 

етмиш,  1906-ъы  илдя  онун  «Силк,  синиф,  фиргя» 

китабы чап олунмушду. Щямин китабчайа эюря 

тягибляря  мяруз  галан  Щ.Аьайев  бир  мцддят  Иранда  йашамаьа 

мяъбур  олмушду.  Мцщаъирятдян  гайытдыгдан  сонра  Щясян  бяй 

«Южный  Кафказ»  гязетиндя  редактор  ишлямиш,  1914-ъц  илдя 

Х.Ряфибяйли иля бирликдя Эянъядя илк ъямиййят йаратмышды.  


 

222 


1917 - ъи ил Русийа Феврал буржуа ингилабы диэяр Азярбайъан 

зийалылары кими Щ.Аьайевин щяйатына да тясир етмишди. О, Н.Йусиф-

бяйлинин  рящбярлийи  иля  Эянъядя  йарадылан  «Тцрк  Ядями-

Мяркязиййят Партийасы» нын тяшкилиндя иштирак етмишди. Щ.Аьайев 

Гафгаз мцсялманлары гурултайынын иштиракчысы олмушду. 

Щясян  бяй  Аьайев  Загафгазийа  Сейминин  дя  ишиндя  фяал 

иштирак етмиш, орада Мцсялман фраксийасынын цзвц олмуш, 1918-ъи 

ил  майын  27-дя  елан  едилян  Азярбайъан  Милли  Шурасынын  Ряйасят 

Щейятинин  сядр  мцавини  сечилмишди.  Щ.Аьайев  Истиглал 

Бяйаннамясини илк имзалайанлардандыр. 

Щясян бяй Аьайев 1918-ъи ил  декабрын 7-дя Бакыда ачылан 

Азярбайъан Парламентинин иъласында парламент сядринин мцавини 

сечилмишди.  Парламентя  сядр  сечилмиш  Я.Топчубашов  Бакыда 

олмадыьы  цчцн  сядр  вязифясини  дя  Щ.Аьайев  иъра  етмиш,  онун 

тяшяббцсц иля бир сыра ганунвериъи актлар гябул едилмишди. 

Азярбайъанда  совет  щакимиййяти  гуруландан  сонра 

Щ.Аьайев  Тифлися  мцщаъирят  етмиш,  1920-ъи  ил  ийулун  19-да 

муздлу  ермяни  гатили  тяряфиндян  гятля  йетирилмишди.  Щясян  бяй 

Аьайев Тифлисдя дяфн олунмушду. 

Вязиров  Йусиф  Мирбала  оьлу  (Чямянзяминли  Йусиф  Вязир) 

(1887-1943) Шушада анадан олмуш, ибтидаи тящсилини Шушада, орта 

тящсилини 

ися 

Шуша 


вя 

Бакы 


реалны 

мяктябляриндя  (1897-1909)  алмышды.  Кийев 

Университетинин  щцгуг  факцлтясини  битирян 

Йусиф  Вязир  Саратов,  Ровно,  Бугач 

шящярляринин  мящкямя  органларында  чалыш-

мышды. 


Йусиф  Вязир  тялябялик  илляриндя  чошгун 

ядяби йарадыъылыгла мяшьул олмуш, бир-биринин 

ардынъа  щекайя  китабларыны  няшр  етдирмишди. 

1916-1917-ъи  иллярдя  «Ачыг  сюз»  гязетиндя 

«Бизим  студентляр»,  «Бизя  ъидди  мятбуат 

чохдан  лазым  иди»,  «Щцррийят»,  «Ики  алям», 

«Зярури мясяляляр» кими актуал мювзуларда мягаляляри чап олун-

мушду.  Йусиф  Вязир  «Мцсават»  партийасынын  Кийевдя  шюбясини 



Й.В.Чямянзяминл

и 

 

223 


йарадараг  она  рящбярлик  етмиш,  1917-ъи  илдя  чап  олунан 

«Азярбайъан  мухтариййаты»  китабында  мухтар  Азярбайъан 

идейасыны иряли сцрмцшдц. 

Й.В.Чямянзяминли  Крымда  оларкян  Азярбайъан  Халг 

Ъцмщу риййятинин Кийевдя сяфири тяйин олунур. Лакин болшевикляр 

Кийеви яля кечирдикляри цчцн ора эедя билмир. 1919-ъу илин йайында 

Истанбулдан кечяряк Бакыйа гайыдан Йусиф Вязир милли дювлят вя 

гуруъулуг  ишляриня  гошулур.  Ъцмщуриййятин  сяфири  тяйин  олунан 

Йусий  Вязир  йенидян  Истанбула  гайыдыр.  АХЪ  йыхылдыгдан  сонра 

Истанбулда  сяккиз  ай  сяфирлик  фяалиййятини  давам  етдирян  Йусиф 

бяйин  «Азярбайъан  Халг  Ъцмщуриййятинин  сабиг  елчиси»  имзасы 

иля  «Азярбайъан  ядябий  йатына  бир  нязяр»,  «Тарихи,  ъоьрафи  вя 

игтисади Азярбайъан» китаблары чап олунур. 

   Й.В.Чямянзяминли  бязи  «Мцсават»  чыларла  ихтилафына» 

эюря  Истанбулдан  Парися  эедир,  Клиши  шящяриндяки  автомобил 

заводуна рящбярлик едир. О, 1926-ъы илин апрел айынын 3-дя вятяня 

гайыдыр.  Сонракы  10  илдя  онун  «Студентляр»,  «Гызлар  булаьы», 

«Ган ичиндя» романлары вя щекайяляри няшр едилир. 

Йусиф Вязир 10-на йахын Авропа вя Шярг диллярини билирди. О 

да, диэяр   зийалыларымыз кими репрессийайа мяруз галыр, Йазычылар 

Итти фагындан чыхарылыр. 1940-ъы ил йанварын 27-дя Юзбякистан ССР-

ин  Црэянъ  шящяриндяки  педагожи  институтда  мцяллим  ишляйяркян 

щябс олунур  вя Бакыйа эятирилир. 1940 - ъы ил февралын 26-да Чямян 

зяминли  1919  -  ъу  илдя  «Мцсават»  щюкумятинин  сяфири  ишляйяркян 

инэилис-франсыз  вя  Тцркийя  кяшфиййат  органлары  иля  ялагядя 

олмагда,  1927-ъи  илдя  мцсаватчыларын  йаратдыглары  антисовет 

блока  кечмякдя,  юз  щямфикирляри  арасында  мцнтязям  олараг 

яксингилаби  эюрцшляр  тяблиь  етмякдя  вя  1931-ъи  илдя  Азярбайъан 

яксингилабчы-миллятчи  тяшкилатынын  тяркибиня  дахил  олмагда 

эцнащландырылыр. Лакин Й.Вязир юзцнц эцнащкар щесаб етмядийини  

онун  щаггында  тяртиб  олунан  гярарын  алтындан  щямин  сюзляри 

йазыр. 


1940-ъы ил ийулун 11-дя кечирилян хцсуси мцшавиря Йусиф Мир-

бала  оьлу  Вязирову  1940-ъы  ил  йанварын  27-дян  8  ил  мцддятиня 

ислащ-ямяк дцшярэясиндя щябс ъязасына мящкум едир. 


 

224 


М.Б.Мяммядзадя 

Й.В.Чямянзяминли  1943-ъц  ил  йанварын  3-дя  Горки  вила 

йятинин  Сухобезводнойе  кяндиндя  вяфат  етмишди.  Онун  мяняви 

репрессийасы ися 1956-ъы илядяк давам етмиш, 1956-ъы ил февралын 28-

дя онун иши цзря щюкм ляьв едилмиш, иш хятм олунмушду. 

Мирзя  Бала  Мяммядзадя  (1898  -  1959)  1898-ъи  илдя 

Абшеронун  Зиря  кяндиндя  анадан  олмушду.  Мирзя  Бала  «Рус-

татар»  мяктябиня  дахил  олмуш  вя  1914-ъц  илдя  ораны  битирмишди. 

Ядяби йарадыъылыьа щяля мяктябдя охуйаркян башламышды. «Рус -

татар»  мяктябини  битирдикдян  сонра  Мирзя  Бала  3-ъц  али  ибтидаи 

мяктяби  баша  вурмуш,  тящсилини  Бакы  техники  сянайе  мяктябиндя 

рус  дилиндя  алмышды.  Феврал  ингилабындан  сонра  сийаси  фяалиййятя 

гошулан  Мяммядзадя  «Мцсават»  партийасынын  сыраларына  дахил 

олмуш,  щямин  дюврдя  «Ачыг  сюз»,  «Бясирят»  вя  диэяр  мятбу 

органларда  сийаси  проблемлярля  баьлы  хейли  мягаля  чап  етдир 

мишди.  

1918-ъи илдя М. Б. Мяммядзадя Эцръцстанда йашайыр. Сийа-

си-иътимаи фяалий- йятини Тифлисдя давам етдирян ядиб АХЪ елан олу-

нандан  сонра  «Эянъляр  Йурду»  журналында 

редактор  кими  фяалиййят  эюстярир.  Щямин 

дюврдя  М.Б.Мяммядзадянин  Тифлисдя  «Ики 

ингилаб  арасында»  адлы  рисаляси  чап  олунур. 

Китабчада  1905  вя  1917-ъи  илляр  ингилаблары 

арасында олан дюврдя Азярбайъанда мятбуат, 

маариф,  мядяниййят,  театр,  рущани  вя  гадын 

мясяляляри тарихиня нязяр салынмышды. 

М.Б.Мяммядзадя  1918-ъи  ил  декабрын 

7-дя  ачылан  Азярбайъан  парламентиндя 

стенографчы  ишлямишди.  1919-ъу  илин  октйабрында  «Мцсават» 

партийасынын Бакы комитясиня цзв сечилмишди. 

1920-ъи  ил  апрелин  27-дя  Азярбайъанын  ХЫ  Гызыл  Орду 

тяряфиндян  ишьалынын  сящяриси  эцнц-апрелин  28-дя  Ъяфяр 

Ъаббарлынын 

евиндя 

«Мцсават» 



ын 

МК-нин 


сядри 

М.Я.Рясулзадянин  рящбярлийи  иля  истилачылара  гаршы  мцбаризя 

апармаг  цчцн  эизли  Мцгавимят  Комитяси  йарадылыр.  Комитяйя 

сядр Мирзя Бала Мяммядзадя, катиб Ъ.Ъаб барлы сечилир. Комитя 



 

225 


«Истиглал»  гязетини  няшр  етмяйя  башлайыр.  М.Б.Мяммядзадя 

Н.Няримановла,  С.Аьамалыоьлу  вя  б.  иля  сийаси  чякишмялярдя 

олмуш,  Азярбайъан  торпагларынын  ермяниляря  верил  мясиня  гаршы 

етираз етмишди. 

М.Б.Мяммядзадя советляр дюняминдя Азярбайъан Али Халг 

Тясяррцфаты Шурасында тяръцмячи вя орта мяктябдя мцяллим ишляйир, 

мятбуатла  ялагясини  кясмир,  «Йени  йылдыз»  журналында  Азярбайъан 

тарихиня  даир  силсиля  мягаляляр  чап  етдирир.  М.Б.Мяммядзадя  ана 

дилимиздя  «Азярбайъан  тарихи»  анлайышынын  ясасыны  гойанлардандыр. 

1922-ъи  илдя  онун  «Азярбайъан  тцрк  мятбуаты»  адлы  китабы  няшр 

олунмушду. 

Йерли  щюкумят  органлары  «Истиглал»  гязетинин  няшриндян  вя 

Мцгавимят  Комитясинин  цзвляринин  фяалиййятиндян  яндишяляндийи 

цчцн  1923-ъц  илин  ийулун  ахырларында  комитя  цзвлярини  щябс  едир. 

Бу дяфяки щябсдян ъаныны гуртаран М.Мяммядзадя 1924-ъц илин 

бащарынын  сонуна  кими  эизли  йашайыр,  май  айында  Иранын  Янзяли 

шящяриня  мцщаъирят  едир.  О,  бир  мцддят  Тябриздя,  сонра  ися 

Сулдуз  шящяри  ятрафында  шоссе  йолу  чякилишиндя  мцщяндис-техник 

ишляйир.  Ейни  заманда  о,  Истанбулда  М.Я.Рясулзадянин 

редакторлуьу  алтында  няшр  олунан  «Йени  Гафгасийа»  журналына 

мягаляляр эюндярир. Нящайят, о, 1927-ъи илдя Истанбула кючцр. Еля 

щямин  илдя  онун  «Азярбайъан  мисаки  миллиси:  28  Майыс  Истиглал 

Бяйаннамясинин тящлили», «Ермяниляр вя Иран» адлы китаблары чап 

олунур. Отузунъу иллярин яввялляриндя о, Истанбул Университетинин 

щцгуг факцлтясини битирир. 

1931-ъи  ил    М.Я.Рясулзадя    вя    М.Б.Мяммядзадя  цчцн 

аьыр  ил  олур.  Совет  Иттифагынын  тяляби  вя  Тцркийя  щюкумятинин 

эюстяриши иля М.Я.Рясулзадя вя  онун силащдашлары Истанбулу тярк 

едяряк  бир  мцддят  Варшавада  йашайырлар.  1932-ъи  илдя 

М.Б.Мяммядзадя дя Варшавайа кючцр. 1936-ъы илдя Варшавада 

кечирилян «Милли Азярбайъан «Мцсават» халг фиргяси» нин цчцнъц 

гурултайында М.Б.Мяммядзадя йахындан иштирак едир. 

Икинъи Дцнйа мцщарибясинин башланмасы вя Полшанын Щитлер 

Алманийасы тяряфиндян ишьалындан сонра М.Б.Мяммядзадя йени 

дян Истанбула кючцр. 


 

226 


1949  -  ъу  илдя  М.Б.Мяммядзадянин  йахындан  иштиракы  иля 

Анкарада  «Азярбайъан  Кцлтцр  Дярняйи»  нин  ясасы  гойулур. 

1951-ъи илдя щямин дярняк М.Б. Мяммядзадянин «Азярбайъан 

тарихиндя тцрк Албанийасы» китабыны чап едир. 

1954-ъц  идян  М.Б.Мяммядзадя  Мцнщендя  йерляшян 

ССРИ-ни  юйрянян  институтда  чалышыр  вя  Азярбайъан  дилиндя 

бурахылан  сийаси  журналын  редактору  олур,  институт  елми  шурасынын 

сядри  вя  сядр  мцавини  вязифялярини  иъра  едир.  Бу  мцддятдя 

М.Б.Мяммядзадя ССРИ-дяки тоталитар режимя даир хейли мягаля 

няшр  етдирир.  Цмумиййятля,  М.Б.Мяммядзадянин  ики  миндян 

чох  мягаляси  чап  олунмушду.  О,  йазыларында  Мирзя  Бала, 

Нущоьлу,  А.Кут,  М.М.Мяммядзадя,  М.Б.Дашдямир  вя  Яли 

Кутлук имзаларындан истифадя етмишди. 

Мирзя  Бала  Мяммядзадя  1959-ъу  илдя  мартын  8-дя 

Истанбулда цряк хястялийиндян вяфат етмишди

Ъейщун  Ябдцлщцсейн  оьлу  Щаъыбяйли  (2.2.1891,  Шуша-

22.10.1962, Парис) 1891-ъи илдя Шушада анадан олмушду. Ибтидаи 

тящсилини  Шуша  рус  -  татар  мяктябиндя  алдыгдан  сонра  орта 

тящсилини Бакыда тамамламышды. 1908-ъи илдя Цзейир бяйля бирликдя 

Я.Щцсейн задянин мцдири олдуьу «Сяадят мяктяби» ндя мцяллим 

ишлямишди. 

Ъ.Щаъыбяйли  1901-ъи  илдя  милйончу-хейриййячи  Муртуза 

Мухтаровун  вясаити  иля  Петербург  Университетинин  щцгуг 

факцлтясиня  дахил  олмуш,  орадан  Парися 

эедяряк  Сарбонна  Университе  тиндя  оху-

мушду.  1916-ъы  илдя  тящсилини  баша  вуран 

Ъ.Щаъыбяйли 

Бакыйа 


гайыдараг 

мцщяррирликля мяшьул олмуш, чохсайлы мяга 

ляляр  дяръ  етдирмишди.  АХЪ  дюврцндя 

«Азярбайъан» гязе тинин редакторларындан 

бири  олмуш  дур.  Гязет  1918-ъи  илин  нойаб 

рындан  Ъ.Щаъыбяйлинин  редакторлуьу  иля 

Азярбайъан  дилиндя  чыхмышды.  О,  Парися 

эедян нцмайяндя щейятиня дахил едилмишди.                           



Ъ. Щаъыбяйли                   

 

227 


Ъ.Щаъыбяйлинин 1919-ъу илдя Парисдя франсыз дилиндя «Илк мц-

сялман республикасы Азярбайъан»  китабы чап олунмуш,  щямин илдя 

«Певйц де Монде мцзцлман» журналында чап олунан мягалясиндя 

1918-ъи  илдя  дашнагларын  Бакыда,  Шамахыда,  Кцрдямирдя  вя  Хач-

мазда  азярбайъанлы  ящалини  кцтляви  шякилдя  гырмасыны  кяскин  ифша 

етмишди. 

Ъ.Щаъыбяйли  1920-ъи  ил  апрел  чеврилишиндян  сонра  Вятяня 

дюня  билмямиш,  юмрцнц  мцщаъирятдя  баша  вурмушду.  Онун 

Парисдя  няшр  олунмуш  китаб  вя  мягаляляриндя  Азярбайъан 

мяфкуряси ясас йелярдян бирини тутмушду. 

Ъ.Щаъыбяйли Ябдцррящман бяй Фятялибяйли-Дцдянэинскинин 

тяшкил  етдийи  «Азярбайъан  Милли  Бирлик  Мяълиси»  идаря  щейятинин 

цзвц,  Мяълисин  органы  олан  вя  няшрини  1954-ъц  илдя  дайандыран 

«Азярбайъан» журналынын (Мцнхен) редактору олмушду. 

Ъ.Щаъыбяйли Азярбайъан милли-азадлыг щярякатынын тяяссцб-

кешляриндян бири иди. 



 

Азярбайъана  кечмишдян 

милли  проблем  -  ярази 

проблемляри 

галмышды. 

ХХ  ясрин  мцхтялиф  дювр-

ляриндя  йенидян  ортайа  чыхан  ярази  мцбащисяляри  ичярисиндя 

Нахчыван,  Зянэязур  вя  Даьлыг  Гарабаьын  адлары  тез-тез  чякилир. 

Реэиондакы  мцбащисяли  мясялялярин  щяллиня  Загафгазийа  респуб 

ликаларынын  рящбярляринин  фяргли  мювгелярдян  йанашмасындан 

истифадя  едян  мцхтялиф  синифлярин,  иътимаи  гцввялярин  вя 

ъямиййятлярин  нцмайяндяляри  бундан  бящрялянмяйя  ъящд 

эюстярир, 

дашнаглар 

ися 

антиазярбайъан 



ящвал-рущиййяни 

гцввятляндирир вя мцсялманларын Тцркийя иля бирляшмяк истямяляри 

щаггында шайяляр йайырлар. 

Ермянистанда  совет  щакимиййятинин  гурулмасындан  сонра 

антиазярбайъан  гцввяляринин  фяаллыьы  нисбятян  артыр.  1920-ъи  илин 

нойабрын 30 - да АК (б) П  МК Сийаси вя  Тяшкилат бцроларынын 

бирля 

шмиш 


иъласы 

кечирилир. 

Иъласда 

Н.Н.Няриманов, 

Г.Н.Камински, 

Й.Д. 


Статсова, 

Г.К.Оръоникидзе, 



5.4. Милли проблемлярин болшевиксайаьы 

щялли. Нахчыван МССР-ин йарадылмасы 

вя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти 

нин тяшкили 

 

228 


М.Б.Гасымов,  Я.Н.Гарайев,  С.А.Данелйан,  М.Д.Щцсейнов, 

А.Р.Серебровски  иштирак  едирляр.  Иштиракчыларын  50%-дян  чохуну 

диэяр  миллятлярин  нцмайяндяляри  тямсил  едян  бу  иъласда  совет  вя 

ингилаб  комитяси  адындан  Ермянистан  щюкумятиня  Бяйаннамя 

щазырланмасы вя онун Н.Н.Няриманов тяряфиндян елан олунмасы 

гярара алыныр. Бяйаннамядя бидирилмяли иди ки, Совет Азярбайъаны 

иля  Совет  Ермянистаны  арасында  щеч  бир  сярщяд  йохдур. 

Н.Няримановун чыхышында вя гярарда, Бакы Советинин елан етдийи 

Бяйаннамядя  Нахчыван  щаггында  мясяля  галдырылмамышды. 

Лакин  ертяси  эцн  гязетлярдя  дяръ  олунмуш  Бяйаннамядя  «Зян-

эязур  вя  Нахчыван  гязаларынын  яразиси  Совет  Азярбайъанынын 

айрылмаз  щиссясидир» сюзляри ялавя олундуьу ашкарланыр. Бунунла 

да,  Г.Оръоникидзе,  С.Киров  вя  онларын  щямфикирляри  халглар 

арасында  мцнагишялярин  аловланмасы  цчцн  тохум  сяпмишдиляр. 

Анъаг  Н.Няриманов  вя  силащдашларынын  ъясаряти  вя  тякиди  иля 

Нахчываны Ермянистана бирляшдирмяк ъящди баш тутмады. 1920-ъи 

ил  декабрын  2-дя  Александрополда  баьланан  сцлщ  мцгавилясиня 

ясасян Ермянистан Нахчыван, Шярур вя Шахтахтыда сясвермя йолу 

иля  хцсуси  идарячилийин  ишиня  мцдахиля  етмямясини  ющдясиня 

эютцрдц.  1920-ъи  ил  декабрын  28-дя  Ермянистан  ССР  Ингилаб 

Комитяси  бяйанатла  чыхыш  едяряк  Нахчыван  ящалисиня  юз 

мцгяддяратыны  азад  сурятдя  тяйин  етмяк  щцгугу  верилдийини 

билдирди.  Анъаг  Азярбайъан  юз  торпагларынын  бцтювлцйцня  наил 

ола  билмяди.  Зянэязур  гязасынын  бир  щиссяси  Ермянистанын  «ялиня 

кечди». 

Нахчыван дийары бящс олунан дюврдя яксингилаби гцввялярин 

тяпкисиня  синя  эярмяли  олду.  Йалныз  1921-ъи  ил  мартын  16-да 

РСФСР иля Тцркийя арасында баьланан Москва  мцгавилясиндян 

сонра ермяни фитняляриня сон гойулду. Мцгавилянин 3-ъц бяндиня 

ясасян  Нахчыван  вилайяти  «Азярбайъанын  гяййумлуьу  алтында  о 

шяртля  мухтар  ярази  олурду  ки,  Азярбайъан  бу  гяййумлуьу 

цчцнъц дювлятя эцзяштя эетмяйяъякдир». 

1921-ъи  ил  октйабрын  13-дя  Москва  иля  Тцркийя  арасында 

Гарс  мцгавиляси  имзаланды.  20  маддядян  вя  3  ялавядян  ибарят 

олан  мцгавилянин  биринъи  маддясиндя  дейилирди  ки,  1921-ъи  ил  16 



 

229 


март  тарихдя  Совет-Тцркийя  арасында  баьланан  мцгавилядян 

башга    (Москва  мцгавиляси  ия  –  М.Я.)  Загафгазийа  яразисиндя 

яввялляр  мювъуд  олан  дювлятлярля  вя  Загафгазийайа  даир  цчцнъц 

дювлятлярля  баьланан  бцтцн  мцгавиляляр  ляьв  едиляряк  гцввядян 

дцшмцш щесаб едилир. 

2 вя 3-ъц маддялярдя разылыьа эялян тяряфляр эцъ васитяси иля тя-

ряфляря мяъбур едилян щеч бир бейнялхалг мцгавиля вя сянядляри гя-

бул етмир, капитулйасийа режиминин гцввядян дцшдцйц елан едилирди. 

4,  5  вя  6-ъы  маддялярдя  щяр  ики  тяряф  арасындакы  сярщяд  вя 

ярази  мясяляляринин  гайдайа  салынмасы  шярщ  едилирди.  (Нахчыван 

вилайяти  Азярбайъан  ССР  щимайясиндя  мухтариййат  тяшкил  едя 

билярди.  Батуми  шящяри  лиманы  иля  бирликдя  Эцръцстан  ССР-я 

верилирди) 

7 вя 8-ъи маддялярдя щяр ики тяряф сярщяд районларында йаша-

йан ящалинин сярщядди кечмяляри вя гаршы тяряфин йай вя гыш отлаг-

ларындан  истифадя  етмясиня  даир  конвенсийалар  баьланмасы 

нязярдя тутулурду. 



9-ъу  маддядя  боьазлардан  бцтцн  халгларын  тиъарят  эями 

ляринин сярбяст щярякятинин тямин едилмяси мягсядиля, Тцркийянин 

мцстягиллийиня  щюрмят  едилмяк  шярти  иля  Гара  дяниз  дювлятляри 

нцмайяндяляринин конфрансынын чаьырылмасы нязярдя тутулурду. 



10-ъц  маддядя  разылыьа  эялян  тяряфляр  ющдясиня  эютцрцрдцляр 

ки, юз  юлкяляри дахилиндя  гаршы  тяряфля  мцбаризя  апармаг мягсяди 

иля йарадылмыш тяшкилат вя групларын фяалиййятиня йол верилмяйяъяк-

дир. 


11, 12  вя 13-ъц маддялярдя разылыьа  эялян  тяряфляр  гаршы  тя-

ряфин  яразисиндяки  вятяндашларын  щцгуг  вя  вязифяляриня  олдуглары 

юлкялярин  ганунларынын  ня  дяряъядя  тятбиг  едилмяси,  гаршы 

тяряфлярин  яразисиня  эедян  вятяндашлара  даща  мцнасиб  гайдалар 

тятбиг  едилмясиня  даир  вя  гаршы  тяряфин  вятяндашларынын  йашадыьы 

юлкялярин  табелийиндян  имтина  етмяк  щцгуглары  щаггында  сазишя 

эялмяляри нязярдя тутулурду. 

14,  15  вя  16  -  ъи  маддяляр  щярби  ясирляря,  гачгынлар  вя 

мцщарибя  иля  ялагядар  ъинайят  едянлярин  азад  едилмяси  вя 

гайтарылмасы мясяляляриня шамил едилирди. 


 

230 


17, 18 вя 19-ъу маддяляр щяр юлкя арасында дямир йол, теле-

граф вя с. васитялярин тезликля ишя салынмасына,  игтисади, малиййя вя 

консул конвенсийаларынын баьланмасына щяср едилмишди. 

20-ъи  маддядя  онун  тясдиг  олунмасы,  мцбадиля  йери  вя 

щансы вахтдан гцввяйя минмяси шяртляри эюстярилмишди. 



3  ялавядя  ися  сярщядлярин  щансы  яразилярдян  кечмяси  дягиг-

ляшдирилмишди.  



Yüklə 3,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin