Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети



Yüklə 3,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/31
tarix30.12.2019
ölçüsü3,49 Mb.
#30029
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   31
em XX


Мцгавиляни  Тцркийя  тяряфиндян:  Казым  Гарабякир  паша, 

Вяли  бяй,  Мухтар  бяй,  Мяндух  Шювкят  бяй;  Азярбайъан 



тяряфиндян: Бещбуд Шахтахтински; Эцръцстан тяряфиндян: Ш.Елиава, 

А.Сванидзе;  Ермянистан  тяряфиндян:  А.Мравйан,  П.Манинзйан; 



РСФСР тяряфиндян: Й.Ганески имзаламышлар. 

Азярбайъан  ССР  тяркибиндя  Нахчыван  ССР  йарадылмасы 

тарихи  зярурятдян  иряли  эялирди.  Нахчыванын  ъоьрафи  вя  эеосийаси 

мювгейи, 

1920-ъи 

илдя 


дийарын 

ящалисинин 

61%-нин 

азярбайъанлылардан ибарят олмасы, Нахчываны Азярбайъанла тарихи 

теллярин  бирляшдирдийи,  ящалинин  яксяриййятинин 

Нахчываны 

Азярбайъанын  айрылмаз  щиссяси  щесаб  етмяси,  нящайят  Нахчыван 

дийарынын  Азярбайъан  ССР  иля  сых  игтисади,  мядяни  вя  сийаси 

ялагяляри бу зяруряти шяртляндирян сябяб лярдяндир. Бунлары нязяря 

алан  Азярбайъан  К  (б)  П  МК  вя  Азярбайъан  щюкумяти 

Нахчыванын партийа, совет вя тясяррцфат органлаына даим кюмяк 

эюстярир,  дийарын  кянд  тясяррцфатынын  бярпасы  цчцн  вясаит  айырыр, 

тяърцбяли ишчиляри Нахчывана эюндярирди. 

1921-ъи  илин  сонунда  Нахчыванда  кечирилян  сечкилярдян 

сонра,  1922-ъи  илин  йанварын  25-дя  Нахчыван  ССР-ин  Биринъи 

Советляр гурултайынын чаьырылмасы, Нахчыван Ингилаб Комитясинин 

ляьв  олунмасы,  Нахчыван  Иъраиййя  Комитяси  вя  Нахчыван  ССР 

Халг  Комиссарлары  Совети  йарадылмасы  да  бу  зярурятдян  иряли 

эялирди.  Диэяр  тяряфдян,  Нахчыван  ящалиси  Гарс  мцгавилясиндян 

яввял  вя  сонра  да  дийарын  Азярбайъан  ССР-я  бирляшдирилмяси 

барядя дяфялярля мцраъият етмишди. 1921-ъи илин яввялиндя кечирилян 

ряй сорьусунда да Нахчыван ящалиси Азярбайъан ССР тяркибиндя 

галмасына сяс вермишди. 


 

231 


Бцтцн бунлардан сонра Нахчыван юлкя партийа комитясинин 

структуру  АК  (б)  П-нин  гяза  советляринин,  гяза  партийа  коми 

тяляринин, АК (б) П-нин нащийя комитяляринин структуруна уйьун-

лашдырылды.  Бу  сащядя  1922-ъи  илин  май  айынын  22-дя  мцзакиря 

олунан  Нахчыван  дийары  щаггында  Ясаснамя  вя  Нахчыван  ССР 

Конститусийасынын  лайищяси  хцсуси  рол  ойнады.  Ясаснамядя 

Нахчыван  дийары  Азярбайъан  ССР-ин  гяййумлуьу  алтында 

мухтар  республика  елан  олунур  вя  Нахчыван  Совет  Сосиалист 

Республикасы адландырылырды. 

Нахчыван  ССР  Конститусийасынын  лайищясиндя  дийарда 

вятяндашлар  дининдян,  иргиндян  вя  милли  мянсубиййятиндян  асылы 

олмайараг  бярабярщцгуглу  елан  едилир,  милли  азлыгларын  щцгуг 

бярабярлийинин  мящдудлашдырылмасы  ганун  позьунлуьу  щесаб 

олунурду. 

1923-ъц  ил  йанварын  18-дя  Загафгазийа  Юлкя  Комитясинин 

Ряйасят  Щейяти  Нахчыванын  Мухтар  Республикайа,  Нахчыван 

ХКС  вя  Нахчыван  МИК-нин  Нахчыван  Дийар  Иъраиййя 

Комитясиня чеврилмяси щаггында гярар гябул етди. Азярбайъан К 

(б)  П    МК-нын  гярары  иля  1923-ъц  ил  йанварын  21-дя  Нахчыван 

МИК вя Нахчыван ХКС ляьв олунду вя Нахчыван Дийар Иъраиййя 

Комитяси йарадылды. 

Нахчыван  ССР-ин  Нахчыван  дийарына  чеврилмяси  вя  онун 

мухтар  ващид  щцгугунда  Азярбайъан  ССР  тяркибиня  верилмяси 

бюлэянин  ящалиси  тяряфиндян  бяйянилди.  1923-ъц  ил  февралын  2-дя 

чаьрылан  ЫЫЫ  Цмумазярбайъан  Советляр  гурултайы  дийарын 

Азярбайъанын айрылмаз щиссяси олдуьуну тясдиг етди. Бундан аз 

сонра,  ийунун  16-да  Азярбайъан  МИК-нин  цчцнъц  сессийасында 

Нахчыван  дийарынын  Азярбайъан  ССР-ин  мухтар  щиссяси  кими 

онун  тяркибиня  дахил  олмасы  щаггында  Нахчыван  Советляр 

гурултайынын вясатяти тясдиг едилди. 

1923-ъц  ил  декабрын  11-дя  Азярбайъан  К  (б)  П    МК 

Нахчыван дийарынын Нахчыван Мухтар Республикасына чеврилмяси 

мясялясини  мцзакиря  едяряк  Азярбайъан  МИК-я  тяклиф  етди  ки, 

Нахчыван Мухтар Республикасынын йарадылмасы барядя мясяляни 

Загафгазийа  МИК  гаршысында  галдырсын.  Декабрын  31-дя 


 

232 


Казым  

Гарабякир паша 

Азярбайъан МИК бу барядя гярар гябул етди вя гярарын тясдиги 

Загафгазийа  МИК-дян  хащиш  олунду.  Загафгазийа  МИК  Г.М. 

Мусабяйовун  мярузясини  вя  Азярбайъан  ССР  МИК-нин 

вясатятини  нязяря  алараг  Нахчыван  ССР-и  Азярбайъан  ССР 

тяркибиндя  Нахчыван  Мухтар  Совет  Сосиалист  Республикасы  елан 

етди. 

Азярбайъан  ССР  МИК-нин  лайищясиня  ясасян  Нахчыван 



Республикасынын  дювлят  щакимиййяти  апараты  Азярбайъан  ССР, 

Загафгазийа  СФСР  вя  ССРИ  Конститусийасына  уйьун  олараг, 

йерли  советлярдян,  онларын  гурултайларындан  вя  иъраиййя 

комитяляриндян,  ХКС  вя  МИК-дян  ибарят  тяшкил  едилмяли  иди. 

Лайищя  1924-ъц  ил  февралын  4-дя  АК  (б)  П    МК    Ряйасят 

Щейятиндя  мцзакиря  олунду.  Дцзялишлярдян  сонра  Нахчыван 

Мухтар  Республикасы  щаггында  Ясаснамянин  щазырланмасы 

гярара алынды. 

«Нахчыван  Республикасы  щаггында  Ясаснамя»нин  лайищяси 

1924-ъц  ил  февралын  24-дя  АК  (б)  МК  Ряйасят  Щейятиндя 

мцзакиря  олундугдан  сонра  щямин  илин  апрелиндя  йени 

«Ясаснамя»ни 

Азярбайъан 

ССР 


МИК 

тясдиг 


етди. 

«Ясаснамя»нин  икинъи  маддясиндя  эюстярилирди  ки,  Нахчыван 

республика  кими  Азярбайъан  ССР-ин  тяркибиня  дахил  олур.  Бу 

маддя  Азярбайъан  ССР-ин  ЫВ  Советляр  гурултайы  тяряфиндян 

(1925-ъи  11  март)  Азярбайъан  ССР  Конс  титусийасына  ялавя 

олунду. 

Тцркийянин  истиглал  савашында  фяал  иштирак  едян,  Шярг 

ъябщясинин команданы кими бир сыра язяли тцрк торпагларынын эери 

гайтарылмасында, 

дашнагларын 

сцлщ 

баьламаьа 



мяъбур 

едилмясиндя 

вя 

Нахчыванын 



ермяни 

дашнагларындан 

тямизлянмясиндя 

явязсиз 


хидмятляр  эюстярянлярдян  бири  дя  Казым 

Гарабякир паша (1882-1948) олмушдур. «Истиг-

лал»  ордениня  лайиг  эюрцлян  Казым  Гарабякир 

паша али щярби тящсил алмыш, Балкан (1912-1913) 

вя  Биринъи  Дцнйа  (1914  -1918)  мцща-

рибяляриндя  иштирак  етмишди.  О,  Азярбайъанда 


 

233 


баш верян щадисялярля йахындан марагланмыш, Гарс конфрансында 

(1921)  Нахчыванын  ярази  бцтювлцйцнцн  горунуб  сахланмасында 

сямяряли дипломатик фяалиййят эюстярмишди. 

Казым  Гарабякир  паша  Нахчыванын  мядяни  щяйатында 

йахындан иштирак етмишди. Онун рящбярлийи иля Нахчыван шящяриндя 

фяалиййятини  бярпа  етмиш  театрда  тцрк  йазычыларынын  ясярляри 

тамашайа  гойулмуш,  тядрис  мцяссисяляри  ишя  башламыш,  бюлэядяки 

мяктябляр  цчцн  Тцркийядян  чохлу  дярсликляр  эятирилмишди.  Бир 

груп эянъ Тцркийя щярби мяктябляриня охумаьа эюндярилмишди. 

Тцрк  халгынын  истиглал  мцбаризяси  баша  чатдыгдан  сонра 

ордудан тярхис олунан Казым Гарабякир паша миллят вякили кими 

фяалиййят эюстярмиш, 1946-ъы илдя Тцркийя Бюйцк Миллят Мяълисиня 

башчылыг етмишди. 

Нахчыван  шящяриндя  Казым  Гарабякир  пашанын  хатирясиня 

Тцркийя  Дяйанят  Ишляри  Вягфи  тяряфиндян  мясъид  инша  едилмишди. 

Мясъидин  1999-ъу  ил  октйабрын  13-дя  олан  ачылышында  Щейдяр 

Ялийев иштирак етмишди. 

Азярбайъан  тарихинин  ян  аьрылы-аъылы  сящифяляриндян  бири  дя 



Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин тяшкилидир. 

Мялум  олдуьу  кими,  мцхтялиф  вахтларда  Азярбайъан 

яразисиня  кючцрцлмцш  ермяниляр  милли  азлыглар  арасында  чохлуг 

тяшкил  етмиш,  онларын  яксяриййяти  язяли  Азярбайъан  яразиси  олан 

Гарабаьын  даьлыг  щиссясиндя  азярбайъанлыларла  гоншулугда 

йашамышлар. 

Лакин  Севет  щакимиййятинин  илк  эцнляриндян  дашнаглар  фит-

някарлыг  етмяйя  башладылар.  Азярбайъан  щюкумяти  Гарабаьдан 

вя  Зянэязурдан  гошунларын  чыхарылмасы  щаггында  Ермянистан 

щюкумятиня  нота  эюндярся  дя,  ялверишли  мягам  тапан  кими 

дашнаг  гошунлары  Азярбайъан  яразисиня  щцъум  едирдиляр. 

Нящайят,  Гызыл  Орду  Азярбайъана  гошун  щиссяляриня  кюмяйя 

эюндярилди.  1920  -  ъи  ил  ийунун  19-да  ися  Э.В.Чичериня  хябяр 

верилирди  ки,  Азярбайъан  Гарабаьа,  Зянэязура,  Нахчывана  вя 

Шярур-Дяряляйиз  гязасына  иддиа  едир.  Гарабаьда  вя  Зянэязурда 

совет  щакимиййяти  елан  олунуб  вя  ады  чякилян  яразиляр  юзлярини 

Азярбайъан  Совет  Республикасынын  бир  щиссяси  щесаб  едир… 


 

234 


Азярбайъан  щеч  бир  щалда  Гарабаь  вя  Зянэязурсуз  кечиня 

билмяз». 

К.Оръоникидзе  илк  вахтлар  Ермянистана  вя  Азярбайъана 

аид  мясялялярин  Москвада  щяр  ики  тяряфин  нцмайяндяляринин 

иштиракы  иля  щялл  едимясини  тяклиф  едирди.  Лакин  сонра  онун  фикри 

дяйишди. Мяркяз ися мясяляни Азярбайъанын иштиракы олмадан щялл 

етди. Н.Няриманов бу ъцр щялл просесиня дяфялярля етираз ется дя, 

нятиъя  црякачан  олмамышды.  Дашнаглар  вязиййятдян  истифадя 

едяряк  щям  гярбин,  щям  дя  Москванын  икили  сийасятиндян 

йарарланмаьа чалышдылар. 

1920-ъи  илин  ийунунда  Азярбайъан  КП  МК-да  ики  буро-

Сийаси  бцро  вя  Тяшкилат  бцросц,  щабеля  МК  катиби  вязифяси  тясис 

едилир.  МК  Сийаси  Бцросуна  Няриманов,  Нанейшвили, 

М.Д.Щцсейнов,  А  Микойан,  Ломинидзе,  Тяшкилат  бцросуна 

Саркис  (Даниелйан),  К.Струа,  Д.Бцнйадзадя,  Я.Гарайев 

сечилдиляр. В.И.Нанейшвили МК катиби тясдиг олунду.  

1920-ъи  ил  ийулун  10-да  ХЫ  ордунун  сийаси  шюбясинин 

нцмайяндяляри  вя  Ермянистанда  совет  щакимиййяти  гурулана 

гядяр  орадакы  РСФСР-ин  сялащиййятли  нцмайяндяси  олан 

Б.В.Легранын  иштиракы  иля  АК  (б)  П  МК  Бцросунун  иъласы 

кечирилир.  Мярузячи  А.Н.Караэюзов  инэилис  щюкумятинин  икили 

сийасят 


йеритдийини 

тясдигляйяряк 

билдирир 

ки, 


Гарабаь 

коммунистляри  «Гарабаьын  Азярбайъана  бирляшдирилмясини 

зярури»  сайырлар,  ермяни  кяндляри  Ермянистанын  тяркибиня  дахил 

олмаг истямирляр». 

Еля щямин эцн Н.Няриманов, РК (б) П Гафгаз Бцросунун 

цзвц  В.Мидивани,  АК  (б)  П  МК  цзвляри  А.И.Микойан, 

В.Нанейшвили,  ХЫ  орду  Щярби  Игилаб  Шурасынын  цзвляри  Кешник, 

Левандовски,  Михайлов  РК  (б)  П  МК-йа  мцраъият  эюндяряряк 

Зянэязур  вя  Гарабаьын  Азярбайъана  бирляшдирилмясини  ваъиб 

щесаб едирляр. 

Ийулун 15-дя АК(б)П МК Н.Няримановун, Г.Оръоникид-

зенин,  Й.Статсованын,  М.Щцсейновун,  Д.Бцнйадзадянин, 

А.Микойанын  вя  В.Легранын  иштиракы  иля  Ермянистанла  сцлщ 

мясялясини  мцзакиря  едяряк  Гарабаь  вя  Зянэязурун 



 

235 


Азярбайъана  бирляшдирилмяси  щаггында  гярар  гябул  едир.  Лакн 

РСФСР-ин Емянистана олан исти мцнасибяти нятиъясиндя 1920-ъи ил 

августун 10-да Йереванда РСФСР иля дашна щюкумяти арасында 

баьланмыш  мцгавилядя  Гарабаь,  Зянэязур  вя  Нахчыван 

мцбащисяли вилайятляр елан олунур. 

Беляликля, сийаси гцввяляр арасында мцбаризя гызышыр. Йалныз 

Загафгазийада совет щакимиййяти гурулдугдан сонра РК (б) П 

МК  Гафгаз  Бцросу  1921-ъи  илин  майында  Азярбайъан, 

Ермянистан вя Эцръцстан арасында сярщядляри мцяййянляшдирмяк 

цчцн  С.М.  Кировун  сядрлийи  иля  щяр  цч  республиканын  нцмайян-

дяляриндян ибарят комиссийа йаратмаьы гярара алыр. 

Вязиййятин  гейи-сабитлийиндян  истифадя  едян  дашнаглар 

сярщядйаны  районлара  щцъум  едир,  кяндляри  талан  едир,  ящали 

арасында гырьынлар тюрядирдиляр. 

Гарабаь  мясялясиндя  ики  фикир  мювъуд  иди.  Бунлардан 

биринъиси Гарабаьын Азярбайъанын тяркибиндя сахланылмасы, диэяри 

ися  Гарабаьын  Емянистанын  тяркибиня  верилмяси  вя  Даьлыг 

Гарабаьда ермяниляр арасында ряй сорьусу кечирилмяси. 

1921-ъи  ил  ийулун  4-дя  РК  (б)  П    МК  Гафгаз  бцросунун 

иъласында Гарабаь мясяляси мцзакиря олунду. Иъласда бцро цзляри 

Оръоникидзе,  Махарадзе,  Няриманов,  Мйасников,  Киров, 

Назаретйан,  Орахелешвили,  Фигатнер,  МК  цзвц  Сталин, 

Азярбайъан  Хариъи  Ишляр  Комиссары  М.Д.Щцсейнов,  Гафгаз 

комсомол  бцросунун  катиби  Брейтман,  Эцръцстан  КП  МК 

цзвляри  Синсадзе,  Мидивани  вя  Сианидзе  иштирак  едирдиляр.  Иъласда 

Гарабаьын  Азярбайъанын  тяркибиндя  сахланмасына  Няриманов, 

Махарадзе,  Назаретйан  (3  сяс);  ялейщиня  Оръоникидзе, 

Мйасников, Киров, Фгатнер (4 сяс) сяс вердиляр. 

Икинъи  мясялядя  -  Гарабаьын  Ермянистанын  тяркибиня 

верилмяси  вя  Даьлыг  Гарабаьда  ряй  сорьусунун  ермяниляр 

арасында  апарылмасы  мясяляси  сяся  гойулдугда  лещиня  - 

Оръоникидзе,  Мйасников,  Киров,  Фгатнер,  Назаретйан  (5  сяс)

ялейщиня  -  Няриманов,  Махарадзе  (2  сяс)  сяс  вердиляр.  Нятиъядя 

РК  (б)  П  МК  Гафгаз  Бцросунун  1921-ъи  ил  ийулун  4-дяки 

пленуму  Даьлыг  Гарабаьын  Ермянистан  ССР-ин  тяркибиня  дахил 


 

236 


едилмяси вя ряй сорьусунун йалныз Даьлыг Гарабаьда кечирилмяси 

щаггында гярар гябул етди. 

Сталин Гарабаь мясялясиндя икили мювге тутурду. Мясялянин 

пленумда мцзакирясиндя вя сясвермядя Сталин иштирак етмяся дя, 

ермяни ящалисинин йыьъам йашадыьы яразилярин Ермянистана бирляш-

дирилмясини зярури щесаб едирди. 

Проблемин  ъиддилийини,  бу  ъцр  гярарларын  тюрядя  биляъяйи 

фясадлары нязяря алан Н.Няриманов мясялянин РК (б) П  МК-да 

мцзакирясини зярури щесаб етди. Онун гятиййяти сайясиндя 1921-ъи 

ил  ийулун  5-дя  Гафгаз  Бцросу  Сталинин  иштиракы  иля  4  ийул  тарихли 

гярара  йенидян  бахды  вя  «Мцсялманлар  вя  ермяниляр  арасында 

милли  сцлщцн  зярурилийини,  Йухары  вя  Ашаьы  Гарабаьын  игтисади 

ялагялярини,  онун  Азярбайъанла  даими  ялагясини  ясас  тутараг, 

Даьлыг 


Гарабаьын 

Азярбайъан 

ССР-ин 

щцдудларында 



сахланылмасы,  онун  тяркибиня  дахил  олан  Шуша  шящяриня  инзибати 

мяркяз  олмагла  эениш  мухтариййат  верилмяси»  щаггында  гярар 

гябул етди. 

1921-ъи  ил  ийулун  20-дя  АК  (б)  П    МК-нын  Сийаси  вя 

Тяшкилат  Бцросу  Гарабаьын  Конститусийасыны  щазырламаг  цчцн 

комиссийа йаратмаьы гярара алды. 

ДГМВ-нин  йарадылмасы  щаггында  гярар  Азярбайъанда 

бирмяналы  гаршыланмады.  Даьлыг  Гарабаьын  мухтариййаты 

щаггында мясяля 1922-ъи илин нойабрында АК (б)  П  МК-нын вя 

Бакы  Комитясинин  пленумунда  мцзакиря  олунду.  1922-ъи  ил 

декабр  айынын  яввялляриндя  РК  (б)  П  МК-нын  Ряйасят  Щейяти 

С.М.Киров  башда  олмагла  Азярбайъан  ССР  ХКС  йанында 

Даьлыг  Гарабаьын  ишляри  цзря  Мяркязи  Комиссийанын  вя 

А.М.Караэюзовун  сядрлийи  илдя  Даьлыг  Гарабаьын  ишляри  цзря 

Комитянин тяркибини тясдиг етди. 

Даьлыг  Гарабаьын  ишляри  цзря  комиссийанын  вя  комитянин 

йарадылмасы  иътимаиййятдя  мцхтялиф  ряйляр  доьурду.  Гарабаьын 

ики  щиссяйя  бюлцнмясинин  сцни  олмасы  щаггында  фикирляр 

сяслянмяйя башлады. 

1923-ъц ил ийулун 7-дя Азярбайъан ССР МИК «Даьлыг Гара-

баь  Мухтар  Вилайятинин  тяшкили  щаггында»  декрет  верди.  Гядим 


 

237 


Ханкянди  щямин  илин  август  айынын  10-да  Степанакерт 

адландырылды  вя  бу  ад  68  ил  сонра  -  1991-ъи  илин  нойабрын  26-да 

ляьв едиляряк язяли ады бярпа олунду. 

1923-ъц  ил  октйабрын  8-дя  АК  (б)  П    МК-нын  Ряйасят 

Щейяти Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин тяшкили щаггында АК 

(б)  П  МК  гярарынын  иъра  вязиййятини  мцзакиря  етди.  Щямин  илин 

нойабрын  7-дя  ДГМВ-нин  Биринъи  Советляр  гурултайы  чаьырылды. 

Гурултайда 132 нцмайяндя иштирак едирди. Нцмайяндялярин 116 

няфяри  ермяни,  16  няфяри  азярбайъанлы,  12  няфяри  гадын  иди. 

Гурултайы 

Загафгазийа 

МИК 


адындан 

Щ.Щ.Султанов, 

Азярбайъан  ССР  ХКС  адындан  Ч.И.Илдырым  вя  И.И.Довлатов 

саламладылар.  Гурултай  25  няфярдян  ибарят  илк  ДГМВ  МИК 

сечди.  Караэюзов  (сядр),  М.  Салйан,  В.Н.Бцнйадов,  С.В 

Манукйан,  А.Б.  Кетикйан  (катиб),  М.  Арзанйан  вя  б.  ибарят 

Ряйасят Щейяти тясдиг едилди. 

1924-ъц  ил  нойабрын  26-да  «Даьлыг  Гарабаь  Мухтар 

Вилайяти  щаггында  Ясаснамя»  дяръ  олунду.  Ясаснамяйя  эюря 

Шуша  гязасыдан  Шуша  шящяри  вя  Ханкянди,  115  кянд,  Ъаваншир 

гязасындан  52  кянд,  Гарйаэин  гязасындан  30  кянд,  Губадлы 

гязасындан ися Гарадяряси кянди ДГМВ-ня верилди. 

Беляликля,  империйанын  щаким  даиряляри  даща  бир  мцнагишя 

оъаьынын ясасыны гойдулар. 

 

Республикада  формалашан  «совет 



инзибати-амирлик  системи»  ъямиййятин  бц 

тцн сащяляриня, о ъцмлядян советлярин фяалиййятиня эцълц тясир етди. 

Щакимиййят  органларынын  функсийалары,  конститусийа  щцгуглары 

мящдудлашдырылмаьа башланды. 

Ялбяття, инзибати - амирлик шяраитиндя сечкилярин демократик 

принсипляр  ясасында  кечирилмяси  гейри  -  мцмкцн  иди.  Беля  ки, 

имтийазлы,  ясил  задяэан  тябягялярин  нцмайяндяляри,  дини  мяра 

симляря  ямял  едян  кяндли,  ортабаб  вя  касыблар  ганунсуз  олараг 

сечки щцгугундан мящрум едилир, онлара гаршы сярт давранылырды. 

Бу сябябдян дя, 1929 - ъу ил сечкиляри синфи зиддиййятляр шяраитиндя 



5.5.Советляр ялейщиня  

цсйанлар 

 

238 


кечди. Сечки щцгугу ялдя етмяк истяйянляр сечки иъласларыны позур, 

бязян террора ял атырдылар. 

Рясми  даиряляр  цсйанчылара  «бандит»,  «силащли  гулдур 

дястяси» ады веряряк Фювгяладя цчлцклярин сярянъамына верирдиляр. 

Мясялян,  Нахчыван  МССР  цзря  цчлцк  (сядр  Ибращим  Таьыйев, 

цзвляри  41-ъи  Нахчыван  сярщяд  дястясинин  ряиси  Никишев  вя 

Азярбайъан ДСИ-нин Нахчыван Вилайят шюбясинин ряиси Йагубов) 

гыса  мцддятли  иъласларда  бу  ъцр  мясяляляря  бахмышдылар. 

Иъласларда Нахчыван ХКС сядри Вялибяйов, Гязянфяр Мусабяйов 

вя Аьащцсейн Рясулзадя иштирак етмишдиляр. 

Щадисялярин  эедиши  эюстярди  ки,  синфи  мцбаризянин  сярт 

ганунлары  игтисади  вя  сийаси  бющраны  йахынлашдырыр.  Бцтцн  юлкядя 

олдуьу  кими,  Азярбайъанда  да  голчомаглара  гаршы  мцбаризя 

эцълянди.  Голчомаг  аиля  башчысы  антисовет,  антикоммунист, 

яксингилабчы кими щябс олунур, эцллялянир, йахуд сцрэцн едилирди. 

1930 - ъу илин февралында голчомагларла мцбаризя  мягсяди 

иля  даща  бир  сярт  аддым  атылды.  ССРИ  МИК  вя  ХКС  -  нин  гябул 

етдийи «Голчомаг тясяррцфатларынын юзбашына кючмясинин вя онлар 

тяряфиндян  ямлакын  сатылмасынын  гадаьан  едилмяси  щаггында» 

гярара  эюря  юзбашына  кючян  вя  ямлакыны  сатан  голчомагларын 

ямлакы дярщал мцсадиря олунмалы иди. Яслиндя голчомагларын бир 

синиф кими ляьв едилмяси просесиндя  ортабаблар да голчомаг ады 

алтында  щябс  олунур,  тахыл  тядарцкц  планыны  юдямяйян  варлы 

кяндлиляр  щаггында  инзибати  актлар  тяртиб  олунурду.  Йарым  ил 

ярзиндя  4.662  варлы  кяндли  тясяррцфаты  мящв  едилмишди.  «Тройка» 

лар  кяндя  айаг  ачмышды.  «Дцшмянляр»  ин  яксингилабчы  кими 

ъязаландырылмасы  вя  эцллялянмяси,  партийа  сыраларындан  хариъ 

едилмяси  ади  щал  алмышды.  1934  -  ъц  илдя  Аьдаш  районунда  540 

коммунистдян 266 - сы партийадан чыхарылмыш, 340 колхозчу анти-

совет цнсцр кими эцллялянмишди. Эянъянин Няриманов даирясиндя, 

Ширванын  Уъар  даирясндя,  Шамхор  даирясинин  Битдили  кяндиндя, 

Нахчыван  МССР-дя,  Нуха  -  Загатала  даирясиндя  баш  верян 

гийамлар вя кцтляви чыхышлар амансызлыгла йатырылды. 1929 - 1935 - 

ъи иллярдя Азярбайъанда голчомаглар бир синиф кими ляьв едилди. 



 

239 


20-30 - ъу иллярдя бцтцн юлкядя олдуьу кими, Азярбайъанда 

да  партийадахили  сийаси  бющран  эцълянди.  Партийа  цзвляринин  вя 

цзвлцйя  намизядлярин  йохланылмасына  башланды.  Тямизлянмя 

пярдяси  алтында  минлярля  зийалы  партийадан  узаглашдырылды. 

Азярбай ъан К (б) П  сыраларында чякишмя, групбазлыг, интригалар 

эцълянди. 

Азярбайъан  партийа  тяшкилатынын  ишиндяки  нюгсанларын  ясас 

сябябляриндян  бири  кадр  сийасятиндяки  яйинтиляр  иди.  Совет 

щюкумяти  Азярбайъаны  руслашдырыр,  йерли  кадрлар  вязифяляря 

бурахылмырдылар. Тцрклярин (азярбайъанлыларын) цмумиликдя гейри 

–милляляря эюря нисбяти ашаьыдакы кими иди: 

1.  1928-ъи  илдя  Азярбайъан  Баш  Игтисад  Шурасында  тцркляр 

цмум ишчилярин йцздя 31-ни, 1931-ъи илдя йцздя 22-ни; Сыьорта ида-



рясиндя  -  1928-ъи  илдя  цмум  ишчилярин  йцздя  31-ни,  1929-ъу  илдя 

йцздя 12-ни, 1931-ъи илдя йцздя 14-нц; Азярбайъан Петрол Комитя-



синдя  -  1928-ъи  илдя  цмуми  ишчилярин  йцздя  9-ну,  1929-ъу  илдя 

йцздя  7-ни,  1931-ъи  илдя  йцздя  14-нц;  Дювлят  План  Комитясиндя 

1928-ъи илдя цмуми ишчилярин йцздя 67-ни, 1929-ъу илдя йцздя 7-ни, 

1932-ъи  илдя  йцздя  5-ни  тяшкил  едирди.  1933-ъц  илин  декабрынадяк 

Азярбайъан  КП  МК-нын  биринъи  катиби  вязифясиня  мяркяз 

тяряфиндян  гейри-миллятлярдян  олан  кадрлар  тяйин  олунмушлар. 

Йалныз 1933-ъц илин декабрында М.Ъ. Баьыров биринъи катиб тяйин 

едилмишди. 

Азярбайъан  щямкарлар  вя  комсомол  тяшкилатлары  да 

деформасийайа уьрамышды. 

1930  -  ъу  илин  феврал  айында  Нахчыван  МССР  -  дя  совет 

щакимиййяти  ялейщиня  цсйан  галхды.  Бу  цсйанда  ян  фяал  цзвляр 

Кечили вя Нащачир дястяляриндян иди. 

Нащаъир 


дястяси 

Нахчыван 

мащалында 

ордунун 


олмамасындан  истифадя  едяряк  цсйана  гоншу  Сираб,  Яразин, 

Ябрякинис  кяндлярини  дя  ъялб  етмишди.  Кечили  -  Шащбуз  цсйанчы 

дястяляри  дя  онларла  бирляшмишди.  Бундан  горхуйа  дцшян  йерли 

щакимиййят онларын бир щиссясини щябс етмишди. 

Цчлцйцн  1930-ъу  ил  22  сенйабрда  чыхарылан  гярарына  эюря 

Кечили кяндиндян Мяммядяли Ъяфяряли оьлу, Салам Исмайыл оьлу, 



 

240 


Шащсувар Кярим оьлу, Ейваз Кярим оьлу, Мяммядяли Мямяд-

щцсейн  оьлу,  Мцслцм  Эцлмяли  оьлу,  Шащбуз  кяндиндя  Мямяд-

щцсейн  Мазан  оьлу,  Паша  Щцсейняли  оьлу  ямлаклары  мцсадиря 

едилмякля  эцлляляндиляр.  Цмумиййятля,  цчлцйцн  1930-ъу  ил  22  вя 

23  сентйабр  тарихли  гярары  иля  Кечили  кяндиндян  10  няфяр,  Кцкц 

кяндиндян  5  няфяр,  Бечяняк  кяндиндян  4  няфяр,  Яряфся 

кяндиндян  9  няфяр,  Лякятаь  кяндиндян  3  няфяр,  Нащаъир 

кяндиндян 12 няфяр, Эюйнцк кяндиндян 6 няфяр, Дизя вя Тейваз 

кяндляринин щяр бириндян бир  няфяр эцллялянмя  ъязасына мящкум 

едилмишдиляр. 

Советя  гаршы  силащлы  дястялярин  юнцндя  Муьан  бюлэяси 

эедирди. Бурада цсйанчылар Садай бяйин ятрафында топлашмышдылар. 

Бу сябябдян дя, цсйанчыларын ортадан галдырылмасы цчцн Эцлмям 

мядовун  рящбярлийи  алтында  дястя  бюлэяйя  эюндярилди.  Онун 

командирлийиндя  150  няфяр  вар  иди.  Совет  дястяляри  иля  Мустафалы 

кяндиндя  2  саат  дюйцш  олмушду.  Дюйцшдя  Садай  бяйи  тутмаг 

мцмкцн олмадыьындан совет дястяляри онун ятрафында оланларын 

аилясиндян  13  гадын  вя  28  ушаьы  щябс  едирляр.  Щябс  олунанлар 

арасында Садай бяйин гайынатасы, баъылары вя ушаглары да вар иди. 

Онлар  Салйан  щябсханасына  эюндярилирляр.  Дястя  мартын  26-да 

Ялвянд  вя  Моллакянд  арасында  гайыгларла  Кцр  чайыны  кечирляр. 

Щямин эцн совет дястяляри Муьанда Мустафа бяй вя Щясян бяй 

Мустафаоьлуну цсйанчы олдуьу цчцн щябс едирляр. Апрелин 2- дя 

Садай бяйя гаршы щцъумларда 16 няфяр  цсйанчы ясир дцшцр. Садай 

бяйля  ялагяли  олан  цсйанчылар  апрел  айында  Сабирабаддан 

Кцрдямиря  кечирляр.  Баш  верян  дюйцшдя  Садай  бяй  йараланыр  вя 

Гарыш  кянди  йахынлыьындакы  мешяляря  чякилир.  Цсйанчылара  сон 

зярбяни  вурмаг  цчцн  ялавя  дястяляр  эюндярилир.  Чцнки,  советляря 

мялумат вермишдиляр ки, Садай бяйин дястясиндя 23 бяй, 1 хан, 2 

молла, 5 сейид, 8 торпаг  сащиби вя 3 гулдур йер алмышды. Бундан 

башга Муьанда Дурушлу, Хырмандалы, Дадашбяйли, Тязякянд вя 

Гарлы  кяндляриндя  5  цсйанчы  дястя  фяалиййят  эюстярирди.  Мялумат 

долашырды  ки,  цсйанчылара  Тцркийя  вя  Ирандан  да  кюмяклик 

эюстярилир. 



 

241 


 20-ъи  иллярин  сонунда  фярди  кяндли  тясяррцфатларыны  бирляш 

диряряк  коллектив  тясяррцфатлар  йарадылмасы,  цмумиликдя  Совет 

щюкцмятинин щяйата кечирдийи аграр сийасят Азярбайъанын бир сыра 

бюлэяляриндя цсйан щяддиня чатан мцгавимят щярякаты иля мцша-

йят  олунду.  Мцгавимят  щярякаты  йалныз  сосиал-игтисади  характери 

иля  дейил,  щям  дя  сийаси  мащиййяти  иля  фярглянирди.  Беля 

цсйанлардан  бири  дя  1930-ъу  илин  апрел  айында  Шякидя    баш 

вермишди. 

Бюлэянин  мяркязи  олан  Шяки  ъянубда  Йевлах  вя 

Загаталайа,  асфалт  йолла  Эцръцстана  гядяр  узанырды.  Бюлэя 

шималда  Даьыстан,  Гярбдя  Загатала  вя  Эянъя,  ъянубда  вя 

шяргдя  Ширванла  щямсярщяд  иди.  Бюлэя  даьлар  вя  мешяликлярля 

ящатя  олунмушду.  Нуха  ели  кечмиш  Эюйнцк  вя  Ъяфярабад 

даиряляринин  бирляшмясиндян  йаран  мышды.  Бу  даирялярдя  елин 

30.403  няфярлик  ящалисинин  29.000  няфярини  тцркляр  тяшкил  едирди. 

Чох аз бир гисми лязэиляр вя башгаларындан ибарят иди. 1926 - ъы ил 

гейдиййатына эюря Нуха даирясиндя 71.000 няфяр ящали йашайырды. 

1930 - ъу илдя  ящалинин сайы 84.000 няфяря чатмышды. Ящалинин 90 

%  -  ни  тцркляр,  9  %  -  ни  лязэиляр,  удин  вя  даь  йящудиляри  тяшкил 

едирди. Даирядя 26 кянд совети  варды. Шящяр ящалисинин сайы 24 - 

27.000  няфяр  арасында  иди.    Кянд  ящалиси  ясасян  арпа  вя  буьда 

беъярирди.  Щямчинин  барама  гурду  йетишдирилир,  гоз  вя  фындыг 

тядарцк  олунурду.  Кяндлярдя  сянайе  обйектляри  олмадыьындан 

чялтикдян башга щеч бир мящсул ихраъ олунмурду. 

Бюлэянин сярщядляриня Варташен (индики Оьуз) вя Гах дахил 

иди.  Бурада  21.186  няфяр  йашайырды.  12  кянд  совети  варды. 

Цмумиликдя,  бюлэя  ящалисинин  ясас  мяшьулиййятини  ипякчиликля 

йанашы  гоз  вя  фындыг  тядарцкц,  ят  вя  дяри  мящсуллары  истещсалы, 

мейвячилик, тцтцнчцлцк вя щейвандарлыг тяшкил едирди. 

1929 - ъу ил ийун айынын 19- да Азярбайъан ССР ХКС-нин 

гярарына  ясасян  Загатала  –Нуха  бюлэя  Иъраиййя  Комитясинин 

мцраъияти  нязяря  алынараг  Нуха  ады  дяйишдирилиб  Шяки  адландырыл 

мышды. Гярары Азярбайъан МИК тясдиг етмишди. 

Цсйан яряфясиндя Шякидя сосиал-игтисади вя мяняви-психоложи 

вязиййят олдугъа эярэин иди. Щакимиййят нцмайяндяляри «дцшмян 


 

242 


цнсцрляриня  гаршы  мцбаризя»  шцары  алтында  халгын  мадди  вя 

мяняви  щяйатына  мцдахиля  едирди.  «Мцбариз  аллащсызлар» 

ъямиййяти тяряфиндян тюрядилян гейри-яхлаги щярякятляр дя йерлярдя 

наразылыгла  гаршыланырды.  Верэилярин  аьырлыьы  нятиъясиндя  Шякидя 

сяняткарлыг демяк олар ки, ифлас щяддиня чатмышды. Щятта бир груп 

даббаг  -  Ялякбяр  Щаъы  Мустафа  оьлу,  Идрис  Щаъы  Салам  оьлу, 

Щцсейн  Салам  оьлу,  Рясул  Мящяррям  оьлу,  Исмайыл  Ъяфяр  оьлу 

вя диэярляри кустар истещсала гаршы йеридилян сийасятдян, фящлялярля 

кяндлиляр  арасында  йол  верилян  айры-сечкиликдян  наразы  олмалары 

барядя ХКС-нин сядриня яризя йазмышдылар. 

Шяки  цсйанынын  башында  Баш    Шабалыд  кянд  сакини  Молла 

Мустафа  Мяммяд  оьлу  Шейхзадя  дурурду.  Молла  Мустафа 

савадлы,  поетик  илщама  малик  бир  шяхс  олмушду.  Молла  Мустафа 

иля  йанашы  полковник  Бящрам  бяй  Нябибяйов  да  цсйан  рящбяри 

кими даща чох фярглянмишди. 

Шякидя  дцнйайа  эюз  ачан  Бящрам  бяй  Нябибяйов  Санкт-

Петербургдакы  Константин  артиллерийа  мяктябинин  мязуну  иди. 

1918-1920-ъи  иллярдя  Гарабаьда  ермяниляря  гаршы  дюйцшмцшдц. 

Шякидя 

цсйан 


башланаркян 

Б.Нябибяйов 

Шяки 

щярби 


комиссарлыьында сяфярбярлик шюбясиня рящбярлик едирди. 

Цсйан  рящбярляриндян  бири  дя  Щцсейн  Ясядулла  оьлу  иди. 

Онун  бабасы  Шякинин  Инчя  кяндинин  газысы  олмушду.  Щцсейн 

бяйин  атасы  бир  мцддят  кянддя  йашадыгдан  сонра  шящяря 

кючмцшдц. 

Цсйан  щярякатында  фярглянян  шяхслярдян  бири  дя  Ясядулла 

Садыхов  иди.  Вахты  иля  Щаъы  Зейналабдин  Таьыйевин  йанында 

гуллуг етмиш Я.Садыхов  рус дилиндя тящсил алмышды. Эюйнцк кянд 

коперативиндя мцщасиб ишляйирди. 

Яслян Анадолудан олан Исмайыл Щаъы яфянди, Мустафа бяй 

Ялиъанбяйов  вя  вахтиля  Охуд  кяндиндя  барамаачан  мцяссися 

сащиби олмуш Кор Умар да цсйанын тяшкилиндя фярглянмишдиляр. 

Цсйан  1930-ъу  ил  апрелин  13-дя  башлады.  Бюйцк  яксяриййяти 

суварилярдян  ибарят  олан  200  няфяр  цсйанчы  щямин  эцн  Эюйнцк 

(шимал-гярб)  вя  Зяйзид-Бидейиз  (ъянуб-шярг)  истигамятляриндян 

шящяря  щцъум  едиб  ону  яля  кечирирляр.  АК  (б)  П    Нуха  Район 



 

243 


Комитясинин  биринъи  катиби  Риза  Бабайевин  Бакыйа  вердийи 

мялуматда бидирилирди ки, Нухайа щцъум едян цсйанчыларын сайы 

500  няфярдян  артыг  имиш.  Шящяр  цч  эцн  цсйанчыларын  ялиндя  галыр. 

1930-ъу  ил  апрелин  16  вя  17-дя  Бакыдан  эялян  орду  щиссяляри 

цсйаны  амансызлыгла  йатырыр.  Цсйанын  йатырылмасында  64-ъц 

Гафгаз  полку,  66-ъы  Гафгаз  ескадронунун  9-ъу  полкунун  бир 

ротасы вя 4-ъц полкун ротасы иштирак етмишляр.  

Гошун  динъ  ящалийя  дя  диван  тутмуш,  цсйанын  баш  вердийи 

кяндляр  йандырылмышды.  Апрелин  12-дян  17-дяк  180  адам  юлдц 

рцлмцш,  150  няфяр  йараланмыш,  кцтляви  щябсляр  заманы  865  няфяр 

тутулмуш,  онлардан  226  няфяриня  цсйанда  иштирак  иттищамы  иряли 

сцрцлмцшдц.  Цсйанын  йатырылмасында  иштирак  едян  щюкумят  гцв 

вяляриндян 73 няфяр щялак олмуш, 98 няфяр йараланмышды. 

Цсйанчыларын  бир  щиссяси  мцгавимят  эюстяря  билмядикляри 

цчцн  даьлара  чякилмиш,  гачагчылыгла  мяшьул  олмушлар.  Нухада 

гачагчылыг  щярякаты  10  илдян  артыг  давам  етмишди.  Шякинин  Баш 

Зяйзид  кянд  сакини  Аббас,  Худу  Ибращим,  Варташенин  (индики 

Оьуз  району)  Мухас  кяндиндян  олан  Тапдыг,  Шякинин  Бидейиз 

кяндиндян  олан  Ъяфяр,  Баш  Эюйнцк  кянд  сакинляри  Йунус  вя 

Кярим  даьлара  чякиляряк  юз  ятрафларына  йерли  сакинляри 

топламышлар.  Гачаглар  бир  сыра  кяндляри  нязарят  алтына  алмаьа 

мцвяффяг олмушлар. Бу ися йухары даиряляри «наращат» етдийиндян 

гяти  тядбирляр  эюрцлмясини  тяляб  етмишляр.  Л.Берийа  Тифлисдян 

М.Ъ.Баьырова  эюстяриш  вермишди  ки,  цсйанчылара  гаршы  мцбаризя 

цчцн  ашаьы  совет  фяалларындан  ибарят  дястяляр  йарадылмалы,  онлар 

цсйанчылардан  вя  йерли  ящалидян  алынан  силащларла  тяъщиз  едил-

мялидирляр. 

Йухарыларын эюстяриши ясасында тяшкил олунан дястяляр тезликля 

гачагларын  нязаряти  алтында  олан  Дящня  кяндиня  щцъум  едирляр. 

1930-ъу  ил  апрелин  17-дя  Молла  Сцбщан  Йусиф  оьлу,  Щаъы 

Мящяммяд  Садиг  оьлу,  Щябиллащ  Мустафа  оьлу,  Щаъы  Щцммят 

Гасым  оьлу,  Мяммядщясян  Ъялил  оьлу,  Щаъы  Ибращим,  Мустафа 

Салман  оьлу  кянддя  эцллялянирляр.  Ийирми  цч  няфяр  кянд  сакини-

Мящяммяд  Микайыл  оьлу,  Зцлгядяр  Муса  оьлу,  Щцсейн 

Сцлейман  оьлу,  Яли  Щаъы  Гасым  оьлу,  Зякяриййя  Казым  оьлу, 


 

244 


Искяндяр  Казым  оьлу,  Щаъы  Гузу  Садиг  оьлу,  Мащмуд  Щаъы 

Гузу оьлу, Мящяммяд Муса оьлу, Абдуращман Абдулла оьлу, 

Гаффар  Сцлейман  оьлу,  Исаг  Люйман  оьлу,  Мухтар  Мяммяд 

оьлу,  Йусиф  Мяммяд  оьлу,  Ялияшряф  Ибадулла  оьлу,  Ъамал 

Ибадулла оьлу, Яйри Ибадулла оьлу, Зийад Ъялал оьлу, Щаъы Йусиф  

Кцмчцзадя, Щамил Ъямаляддин оьлу, Нясруллащ Мяммяд оьлу, 

Магсуд Гядир оьлу вя Язиз Ъямил оьлу сцрэцня эюндярилдиляр. 

Шяки  гачагларындан  Аббас  ъясаряти  вя  мярдлийи  иля 

кяндлилярин  щюрмятини  газанмышды.  Яввялляр  милис  ишчиси  олмуш 

Аббас  халга  олан  зцлмцн  шащиди  олмуш,  йерли-йерсиз  донослар 

ясасында голчомаг вя йа варлы ады иля эцллялянян щямйерлиляринин 

фаъиясиня  дюзмямиш,  нящайят  дайысы  Щидайяти  щябс  етмяк 

щаггында  она  верилян  эюстяриш  Аббасын  сябр  касасыны 

долдурмушду. О, досту Худу Ибращимля гачагчылыьа башламышды. 

Танрыверди  Шяриф,  Ящмяд  Щцмбят,  Щайыл,  Щидайят,  Алы,  Аслан, 

Исфяндийар,  Яшряф,  Кор  Умар  вя  Абдулла  гачаг  Аббасын  ян 

йахын  силащдашлары  олмушлар.  Прокурор  Ашот  Ишханйан,  ДСИ-нин 

ямякдашлары  Тер-Григорйан,  Завен  Айрийан,  Равел  Шаломер, 

Иван Йеромин Гачаг Аббасы яля кечирмяк цчцн план щазырлайыр-

лар.  Тер-Григорйан  вя  Сурен  Мыкыртычйан  ипяк  фабрикини  йан-

дырмаг  вя  буну  тюрядянлярин  гачаглар  олдуьуну  йаймагла 

гачаглары  халгын  эюзцндян  салмаьы  планлашдырырлар.  Бу  ермяни 

фырылдаьындан  хябяр  тутан  Аббас  Шякийя  эяляряк  фящляляри  бу 

ниййятдян хябярдар едир вя Сурени юлдцрцр. 

Гачаг  Аббасын  фяалиййятиндян  яндишялянян  Дювлят  Сийаси 

Идаряси  (ДСИ)  яслян  Лянкярандан  олан  Ящмяди  Зяйзид 

ятрафындакы  мешяйя  мешябяйи  тяйин  едир.  Верилян  тапшырыьа  эюря, 

Ящмяд  тезликля  кянд  ящалиси,  о  ъцмлядян  Аббасын  аиляси  иля 

йахынлашмалы,  аилянин  севимлисиня  чеврилмяли  иди.  Аз  мцддят 

кечдикдян  сонра  Хуб  Ящмяд  ады  иля  танынан  ъасус  мешябяйи 

Аббасын  аиляси  иля  ялагя  йарада  билир.  Гыса  мцддятдя  Аббасын 

гардашлары Мяммяд вя Исраил щябс олунур вя эцллялянирляр, анасы 

Мядиня,  оьланлары  Фяррух  вя  Бялйар,  гызы  Физаля  щябс  едилирляр. 

Хуб  Ящмяд  яввялъядян  сийаси  идаря  иля  разылашдырылмайа  ясасян 

шящяря эяляряк Аббасын аилясини заминя эютцрцр, явязиндя ися Мя-


 

245 


диня  анайа  билдирир  ки,  бцтцн  бунларын  мцгабилиндя 

оьланларындан биринин цзя чыхмасы ваъибдир. Бу мялумат Аббаса 

чатдыгдан сонра о, Хуб Ящмядя инанмадыьыны билдирир. Арадан 

аз  мцддят  кечдикдян  сонра  Ящмяд  Физаля  иля  евляняряк  аилянин 

цзвцня  чеврилир.  Бундан  сонра  Аббас  гардашлары  Ящмяд  вя 

Йусифин цзя чыхмасына разылыг верир. Лакин гардашлар тяйин олунан 

йеря  эялян  кими  щябс  олунурлар.  Ящмяд  бу  ишдя  яли  олмадыьыны 

мяктуб  васитясиля  Аббаса  билдирся  дя,  Аббас  бу  ишин  онун 

тяряфиндян  тюрядилдийини  анлайыр.  Она  эюря  дя,  нювбяти  эюрцшдя 

Аббас Хуб Ящмяди эцлляляйир, Физалядян олан ики ушаьы ися ушаг 

евиня  верирляр.  Нящайят,  гачаг  Аббас  да  пусгуйа  дцшцр. 

Пусгуда  дуран  дястяйя  рящбярлик  еян  Бадалйан  вя  Вартанын 

дястяси иля Аббасын дястяси арасында дюйцш башланыр. Мцщасиряйя 

дцшян  Аббасын  силащдашлары  вурулур,  Аббас  юзц  ися  бир  нечя 

йердян  йара  алмасына  бахмайараг  ахыра  гядяр  вурушур  вя  сон 

эцллясини  юзцня  вурур.  1939-ъу  илдя  зяйзидли  Худу  Ибращим 

Абдулла  оьлунун  вя  бидейизли  Ъяфяр  Мирзя  оьлунун  дястяляри  дя 

ляьв едилир. 

Нуха-Загатала  даирясиндя  гачагчылыг  щярякатынын  мяшщур 

сималары  сырасында  Варташен  (индики  Оьуз)  районунун  Мухас 

кяндиндян  олан  Тапдыг  Цзейир  оьлу  Микайылов,  яслян  Шякинин 

Зяйзид  кяндиндян  олан  Мяъид  Исмайыл  оьлу  Мащмудов  да 

варды. 

Бюлэянин  ъоьрафи  мювгейи  цсйанчыларын  ишини  асанлашдырса 



да,  онлара  гаршы  мцбаризя  сянэимирди.  Даьыстан  вя  Эцръцстан 

сярщяд  хятти  вя  чятин  кечилян  даь  бюлэяляри  цсйанчыларын 

сыьынаъагларына  чеврилмишди.  Ян  тящлцкяли  груплар  Ъар,  Ялиабад 

вя  Нухада  иди.  Ъар    вя  Ялиабад  ели  кющня  Загатала  даирясиня 

баьлы  олан  Ялиабад,  Ъар  вя  Мухаг  даирялярини  бирляшдирирди. 

Бунларда  йашайан  31.000  няфяр  ящалинин  21.000  няфяри  тцрк, 

10.000  няфяри  авар,  сахур  вя  диэяр  азсайлы  халглара  мянсуб  иди. 

Бюлэядя Ислам Гараоьлу (кечмиш Ялиабад вя Мухаг даирясиндя) 

вя  Ябдцлмяъид  Бабайевя  (кечмиш  Ъар  даиряси)  баьлы  дястяляр 

щазыр  вязиййятдя  идиляр.  Цсйанчылар  халгдан  дястяк  эюрцрдцляр. 



 

246 


Дястя  бюлэянин  щюрмятли  вя  варлы  инсанлары  иля  ялагя  йаратмышды. 

Диэяр бюлэялярдя олдуьу кими, бурада да цсйан йатырылды.  

Антисовет чыхышларын эцълц олдцьц бюлэялярдян бири дя Ширван 

иди. Азярбайъан К (б)  П  МК – нын мялуматына эюря, 1930 - ъу 

илдя  Уъар  даирясиндя  бир  коммунист  юлдцрцлмцш,  Эянъя  «Гызыл 

Улдуз»  коллектив  тясяррцфаты  атяшя  тутулмушду.  1930  -  ъу  иллярдя 

Шамахы,  Мярязя  вя  Гарасу  елляриндя  дя  бу  ъцр  щадисяляр  баш 

вермишди. Баш верянлярин гаршысыны алмаг цчцн бюлэяйя 65 няфярлик 

бир  дястя  эюндярилмишди.  «Тройка»  тяряфиндян  11  няфяр  эцлля 

лянмишди.  Юлдцрцлянлярин  8-  и  торпаг  сащиби,  2-  си  дин  адамы,  бир 

няфяр  ися  сырави  кяндли  иди.  Августун  30  -  да  цсйанчы  дястянин 

рящбяри Мухтар Бякироьлу да щябс олунмушду. 

1930  -  ъу  илин  нойабр  айында  Гара  Мярйям  кяндлиляри   

советляря  гаршы  цсйан  галдырдылар.  Совет  дястяляри  онларла  да 

амансыз давранды. 1931-ъи илин нойабр айында кечирилян ямялиййат 

нятиъясиндя Эюйчай, Зярдаб, Уъар, Кцрдямир вя диэяр бюлэялярдя 

советляря  гаршы  вурушан  Мящяммяд  Щясян  оьлу  Хялиловун 

рящбярлик  етдийи  цсйанчы  дястяляр  ляьв  едилмиш,  цсйанчыларын  бир 

щиссяси Ирана гача билмишди. 

1930 - ъу илдя Губада 200-300 няфярлик  бир груп советляря 

гаршы  чыхмыш,  мцбаризя  цчцн  даьлара  чякилмишляр.  Онларын 

рящбярляри Щафиз Яфянди олмушду. 

1930 - ъу илдя Бакы кяндляриндяки чыхышлар щямин дюврдя баш 

верян  Нахчыван,  Гарабаь,  Эянъядяки  чыхышлардан  даща  еткили 

олмушду.  Бакы  кяндляриндя  30-  а  йахын  цсйанчы  дястя  фяалиййят 

эюстярирди. Яэяр 1930- ъу илин апрелин 19-на Бакы ятрафында 7.919 

дювлят  тясяррцфаты  вардыса,  цсйанчыларын  щцъумлары  нятиъясиндя 

онларын сайы 5.794 - я енмишди. 



Yüklə 3,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin