Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

7.6. XX əsrin sonunda ermə 

nilərin Azərbaycandan ərazi 

iddiaларı 

 

327 

Dağlıq  Qarabağda  baĢ  verən  hadisələrin  xalqdan 

gizlədilməsi  Azərbaycan  hюkumətinin  mюvqelərini  zəiflətdi,  baĢ 

verən hadisələr qarĢısında Azərbaycanın geri  чəkilməsinə səbəb 

oldu.  Azərbaycanın  mцdafiə  mюvqeyində  durması,  hadisələrin 

mərkəz  tərəfindən  dayandırılacağına  цmid  bəslənilməsi  erməni 

daĢnaгlarının  «Krunq”»  təĢkilatını  daha  fəal  hərəkət  etməyə 

vadar etdi, onların azğın hərəkətlərinə imkan yaratdı. 

Dağlıq Qarabağda Azərbaycan əleyhinə baĢ verən чıxıĢlar 

əslində  heч  bir  milli  zəminə,  sosial-iqtisadi  və  mədəni  geriliyя 

сюйкянмирди.  SSRИ  daxilində,  eləcə  də  xarici  дюvlətlərdə  эцълц 

təbliğat  imkanlarına  və  vasitələrinə  malik  olan  ermənilər 

hadisəyə  милли  don  geydirməklə  ictimaiyyətin  diqqətini  bu 

hadisəyə  cəlb  etmək,  bunунla  da  Azərbaycan  əleyhinə  hər  ъцр 

bюhtan  və  terrorlara  haqq  qazandırmaьа  nail  oldular.  Əslində 

Dağlıq  Qarabağda  ermənilərin  fəаllaĢması  Sovet  dюvlətinin 

daxilən  zəifləməsiндян,  Sovet  dюvləti  aparatında  erməniлярин 

цsтцнлцйя  малик  олмасындан  иряли  эялирди.  Йаранмыш  вязиййятдян 

истифадя едян еrmənilər Azərbaycanın tarixi əraziləri olan Dağlıq 

Qarabağı  hansı  yolla  olur-olsun,  Ермянистана  birləĢdirmək 

mцbarizəsinə qalxmıĢdılar. 

1985-ci ildə SSRĠ daxilində baĢlanan «yenidənqurma» dan 

istifadə  edən  ekstremist  əhval-ruhiyyəli  yuxarı  ермяни  dairələri 

yenidən  фяаллашараг  Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana  birləĢdiril-

məsi məsələsini ortaya atdılar. 

Vilayətdə erməni dili hakim dil idi. Ermənistanın Moskva 

havadarları  və  Ermənistan  rəhbərləri  baĢda  Sov.  ĠKP  MK-nın 

baĢ  katibi  M.S.Qоrbaчov  olmaqla  «1988-1995-ci  illərdə  Dağlıq 

Qarabağ  Muxtar 

Vilayətinin  sosial-iqtisadi  inkiĢafının 

sцrətləndirilməsi  tədbirləri  haqqında”»  qərar  qəbul  edilmiĢdi. 

Həmin  qərarla  vilayətdə  yaĢayan  erməni  əhalisinin  sosial-

iqtisadi  Ģəraitini  yaxĢılaĢdırmaq  цчцн  400  milyon  manat  vəsait 

ayrılmıĢdı.  Ancaq  nə  fayda  ki,  məqsəd  «Bюyцk  Ermənistan”» 

yaratmaq 

olduğundan 

erməni 

təcavцzkarları 

bununla 

sakitləĢmir,  1988-ci  ilin  fevralın  20-də  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar 

 

328 

Vilayəti  Xalq  Deputatları  Sovetinin  nюvbədənkənar  sessiyası 

чağыrılır,  vilayətin Azərbaycandan ayrılması вя Ermənistana bi-

rləĢdirilməsi haqqında qərar чıxarılır. Qərarda deyilirdi: «Dağlıq 

Qarabağ  erməni  əhalisinin  arzusunu  nəzərə  alaraq  vilayətin 

nюvbədənkənar  sessiyası  DQMV-нin  Azərbaycan  SSR-nin 

tərkibindən  Ermənistan  SSR-нin  tərkibinə  keчməsi  haqqında 

qərar qəbul edir. Eyni zamanda bu qərarı həyata keчirmək цчцн 

SSRĠ Ali Sovetinin qarĢısında məsələ qaldırıлыr”». 

Əlbəttə,  щямин  дюврдя  Dağlıq  Qarabağda  mцəyyən 

qцvvələr  vardı  ki,  onlar  vilayətin  Azərbaycandan  айрылмасынын 

арзуолунмаз  нятиъяляр  веряъяйини  баша  дцшцрдцляр.  1988-ci  il 

fevralın  22-дя  Xankəndində  кечирилян  partiya  fəallarının 

yığıncağında  да  bu  fikir  bir  daha  сяслянмишди.  Ancaq 

Кommunist partiyası юz nцfuzunu itirmək yolunda olduğundan, 

онун  hadisələri  yumĢaltmaq  səyi  heч  bir  nəticə  vermirди. 

Bюlgədə  hadisələrin  gediĢinə  «Krunk»  ”  və  «Qarabağ” 

komitələri»  nəzarət  edirdilər.  Azərbaycanlıların  yaĢadıqları 

kəndlərə silahlı hцcumlar təĢkil edilir, Москва ися яhalinin əmla-

kının talan olunmasıнa susurdu. 

1988-ci il февралын 24-дя Ağdam Ģəhəri yaxınlığında aчıq Ģə-

kildə iki nəfər azərbaycanlının ermənilər tərəfindən юldцrцlməsi 

dюvlət  tərəfindən  araĢdırılmadı.  Cəzasız  qalan  ermənilər  daha 

fitnəkar  щярякятляря  əl  atmağa  baĢladılar.  Ermənistanın  Qafan 

və  Masis  (Azərbaycanlıların  yaĢadıqları  digər  rayonlarda  bu  iĢ 

daha  erkən  baĢlamıĢdı)  rayonlаrında  tarixən  məskun  olan  on 

miнlərlə  azərbaycanlı  йерляриндян  vəhĢicəsinə  qovuldu.  Moskva 

bu  prosesə  də  gюz  yumdu.  Еrmənilər  Sumqayıt  hadisələrini 

təĢkil  етдиляр.  Бу  hadisəsini  əllərində  bayraq  edən  ermənilər 

Azərbaycanda  yaĢa  mağın  qeyri-mцmkцnlцyцnц  bцtцn 

ictimaiyyətə,  eləcə  də  dцnyaya  yaymağa  baĢladılar.  Bununla 

belə hadisələrə yaxından bələd olan xarici jurnalistlər hadisələrin 

haradan  və  kimlər  tərəfindən  idarə  olunduğunu  gюrцrdцlər. 

Fransız  jurnalisti  Aryel  Kurun  Ağdam  yaxınlığında  və 

Sumqayıtda  baĢ  verən  hadisələr  haqqında  yazmıĢdı: 

 

329 

«Azərbaycanlılarla  ermənilər  arasındakı  gərginlik  Moskvaya 

imkan  verir  ki,  buradakı  mюvqelərini  hakim  sifəti  ilə  saxlaya 

bilsin,  юzц də Qızıl ordu hissələrinin kюməyi ilə. Bizim əlimizdə 

sцbut  vardır  ki,  Sumqayıt  hadisəsini  tюrədən  azərbaycanlılar 

deyil». 

Dağlıq  Qarabağ  Мутар  Вилайяти  Xalq  Deputatları 

Sovetinin 

XX 

sessiyasının 

məlum 

qərarından 

sonra 

Azərbaycana, 

eyni 

zamanda 

Ermənistanda 

yaĢayan 

azərbaycanlı  əhaliyə  qarĢı  açıq  təcavцz  baĢlandı.  Ermənistan 

SSR-nin  Gюyчə,  Dərələyəz  (Yexeqnadzor,  Əzizbəyov  rayonu), 

Vedibasar  (Masis,  Ararat  rayonu),  Zəngəzur  (Qafan,  Sisyan, 

Meqri rayonu), Amasiya rayonu, Иряван Ģəhəri və диэяр yerlərdə 

dinc əhali ən alчaq цsullarла юz yerlərindən чıxarılmaьа baĢlandı. 

1988-ci il ийун айынын 15-дя Ermənistan ССР Ali Sovetinin 

sessiyası Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin  Ermənistan SSR-

nin tərkibinə birləĢdirilməsi məsələsini mцzakirə edib bəyənmiĢ, 

məsələniн  SSRĠ  Ali  Soveti  qarĢısında  qaldıрылмасы  haqqında 

qərar  qəbul  edilmiĢdi.  1988-ci  il  iyulun  18-də  SSRĠ  Ali  Sovetи 

«Dağlıq  Qarabağ  məsələsi”»  ni  xцsusi  iclasda  mцzakirə  ediр  вя 

мцzakirədə  Azərbaycan  və  Ermənistandan  olan  xalq 

deputatları, gюrkəmli alimlər, yazıчılar iĢtirak eдирlər. 

Həmin  iclasda  erməniлярин  tərяfdarları  olan  deputatlar 

Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana  verilməsinə  səy  etsələr  də, 

мягсядляриня  buna  nail  ola  bilmədilər.  Ġclasda  aydın  oldu  ki, 

Dağlıq  Qarabağ  vilayətində  baĢ  verən  hadisələr  uydurulmuĢ 

sosial-iqtisadi  geriliyin  və  milli  mцnasibətlərin  pozulmasının 

nəticəsi  deyil,  Ermənistanın  Azərbaycana  qarĢı  aчıq  ərazi 

iddiasıdır  və  bu  iĢin  əsil  təĢkilatчıları  Moskvada,  Иряvanda  və 

Stepanakertdə  məskundurlar.  Azərbaycan  KP  Dağlıq  Qarabağ 

Muxtar  Vilayəti  Кomitəsinin  birinci  katibi  H.A.Poqosyan  hə-

min  iclasda  юz  чıxıĢını  belə  tamamlamıĢdı:  «Bu  iki  millətin  nц-

mayəndələri  arasında  gцnbəgцn  minlərlə  iqtisadi  əlaqə  həyata 

keчirilməlidir. Ġndi bunlar mцmkцn olmur. Və gəлin realist olaq. 

Tezliklə mцmkцn olmayacaq. YaranmıĢ Ģəraitdə yeganə dцzgцn 

 

330 

qərar 

Dağlıq 

Qarabağın 

Azərbaycanın 

tərkibindən 

чıxarılmasıdır”». 

ЧıxıĢын мятни иля танышлыг эюстярир ки, бурада bir-birinə zidd 

olan  фикирляр  йер  алмышды.  Гeyd  edilirdi  ki,  vilayətin  iqtisadi  və 

sosial  inkiĢafına  400  milyon  manat  ayrılıb.  Ġldə  20  miлyon 

манатдан  istifadə  etməklə  10  ildə  bunun  200  miлyonundan 

istifadə  etmək  olar.  Əgər  istehsal  эцъцмцз  yoxdursa  həmin 

pullardan bizim yerimizə kim istifadə edəcək. Эюрцндцйц kimi, 

natiq vilayətin istehsal potensiаlının aĢağı olmasından narazıdır. 

ЧıxıĢın  bir  yerində  ися  deyiлиr:  «..son  on  illər  ərzində  yuxarı 

bцdcələr vilayətin inkиĢafına hər il orta hesabla 91 milyon manat 

pul  ayыrmıĢdır.  Vilayətin  юz  bцdcəsi  iĢə  4  miлyon  manatdır.  Biz 

heч  vaxt  юzgə  pulla  dolanmırıq.  Əgər  respublikada 

(Азярбаъанда)  adam  baĢına  2  kq  ət,  155  kq  sцd  istehsal 

edilirdisə,  vilayətdə  mцvafiq  olaraq  67  kq,  320  kq  мящсул 

истещсал  олунур.  Həm  də,  vilayət    bir  чox  məhsulları 

respublikanın  fonduna  verir».  Истяр-истямяз  бир  суал  мейдана 

чыхыр.  Gюrəsən,  istehsal  potensialı  olamayan  bir  vilayət  bu  cцr 

цsтцn  istеhsala  necə  наил  олмушдур.  Digər  tərəfdən,  vilayətin 

artıq məhsulları Azər baycan SSR-in ehtiyatlarına yox, bəs hara 

verilməli иdi. 

ЧıxıĢdaкы ədalətsiz, həm də qərəzli fikirлярдян бири дя одур 

ki,  «Qarabağın  aran  və  dağlıq  hissələrinin  əlaqələrinə  gəldikdə 

onlar arasında heч bir əlaqə yoxdur»” дейя исрар олунур. Демяли, 

ермяниляр  уйдурма  дялиллярля  Гарабаьы  тарихи  яразилярдян 

айырмаьа  ъящд  едирдиляр  Lakin  ermənilərin  tələblərinin  yerinə 

yetirilməsi aчıq Ģəkildə bir sıra beynəlxalq aktların pozulmasıна, 

SSRĠ-nin  dağılmasıна  сябяб  олаъаьындан  SSRĠ  Ali  Sovetи    бу 

тяляби йериня йетирмяди. 

«Bюyцk  Ermənistan»  yaratmaq  niyyətində  olan  quldurlar 

ġaumyan  kənд  (hazırda  Goranboy  rayonuna  birləĢdirilib)  вя 

Xanlar  rayonlаrının  (индики  Эюйэюл)  ərazilərinə  də  gюz 

dikmiĢdilər. 

Bu 

ərazilərdə 

qanlı 

cinayətlər 

tюrədiлир, 

аzərbaycanlıların  yaĢadıqları  kəndlər  dağıdıлыr,  ermənilərin 

 

331 

yaĢadıqları kəndlər isə himayəyə gюtцрцлərək onların rayonlarla 

əlaqəsinə imkan йададылырды. Ermənilər vilayət ərazisində olduğu 

kimi, burada da ancaq silahlı mцharibə aparırdılar. 

1989-cu  ilin  noyabrında  Azərbaycan  цчцн  mцhцm  strateji 

əhəmiyyət  daĢıyan  Gюygюl  yolu  ermənilər  tərяfindən  tutuldu. 

Yolun  tutulması  иля  onlarla  azərbaycan  kəndi  ilə  gediĢ-gəliĢ 

kəsildi.  Ən  baĢlıcası  isə,  bu  yol  Murov  dağından  keчməklə 

Kəlbəcərə  gedirdi.  Аrtıq  tezliklə  Ağdərə-Kəlbəcər  yolu  да 

ermənilər  tərəfindən  bağlanacaq  вя  Kəlbəcər  mцhasirə 

vəziyyətinə dцĢəcəkди. Gюйgюl yolu цzərində bir нечя kənd vardı 

ki,  орада  ermənilər  yaĢayırdı.  Bun  lardan  ən  bюyцyц  Ğaykənd 

idi.  Bu  kənd  əslində  erməni  quldur  larının  cəbhəxanasıна 

чеврилмишди. Bu vəziyyətin yaranmasına səbəb кяндин diqqətdən 

kənarda qalması, əlveriĢli coğrafi mюvqedə olması idi. 

Qarabağda  hadisələr  baĢlayandan  кяндя  Иряvandan 

mцntəzəm vertalyot uчuĢları təĢkil edilirdi. Stepanakert təyyarə 

limanı  nəzarət  altında  олдуьундан  Dağlıq  Qarabağ  ərazisinə 

gюndərilən  quldurlar  əvvəllər  bu  кяндя  gəlir,  sonra  yerlərə 

пайланырдылар.  1989-cu  ilin  son  aylarında  Чaykənd  ətrafınдa 

ermənilər  28  nəfər  azər  baycanlıны  qətlə  yetirmiĢdilər. 

Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1990-cı il yanvarın 9-da keчirилян 

sessiyaсында  ġaumyan  kənd  rayonunuн  Чaykəndlə  birlikdə 

Dağlıq  Qarabağ  ərazisi  kimi  эюстярилмяси  və  onларын  inkiĢafına 

dair bцdcə təsdiq edilмяси щадисялярин даща да гызышмасына сябяб 

олду. 

Чaykənd  sakinləri  bu  birləĢməni  təntənə  ilə  qeyd  eтдиlər. 

Həmin bayram mцnasibətilə yanvarın 11-də Dağlıq Qarabağdan 

və Иряvandan bu rayona 400 yцk maĢını иля бюйцк hissəsiни hərbi 

sursat тяшкил едян mцxtəlif yцklər gətirilиди. Йцклярля бирликдя hər 

birində  20  erməni  qulduru  олан  4  vertalyot    дa  Чaykəndə  gəl-

miĢdi.  Bцtцn  bunlardan  sonra,  Azərbaycanın  dюvlət  rəhbərləri 

hadisənin təhlцkəli olduğunu dərk etdilər. 

Баш  верян  щадисяляр  Sovet  ordusu  əsgərlərinin  gюzц 

qarĢısında  ъяряйан  едирди.  Dağlıq  Qarabağ  цzrə  Xцsusi  Ġdarə 

 

332 

Komitəsi  və  onun  rəhbəri,  ġuĢa  seчki  daiрəsindən  SSRĠ  Xalq 

deputatı  seчilmiĢ  Arkadi  Volski  Moskva  və  Иряvanın 

mюvqeyində  olduğundan  heч  bir  əməli  tədbir  gюrmцrdц. 

Azərbaycan  isə  юz  daxili  imkanları  səviyyəsində  юз  mцdafiəsi 

qayğısına qalmır, gюzləmə mюvqeyi tuturdu. Volskinin mюvqeyi 

Azərbaycanda  xalq  цчцн  aydın  олса  да,  щюkumət  dairələri  qəti 

addım  atmırdı.  Azərbaycan  xalqı  анлайырды  ки,  Volski 

Moskvanıн  бцтцн  планларынын  istiqamətvericisiдир.  Bu  сябябдян 

də,  Azərbaycanda  Ġttifaq  dюvlətinə  qarĢı  inamsızlıq  yaranırdı. 

Мцxalifət  qцvvələrи  Ġttifaq  dюvlətindən  ayrılmaq  tələbi  ilə  чıxıĢ 

edirdilər.  Москва  ися  икибашлы  ойун  ойнайыр,  Azərbaycana 

erməniлərin  əli  ilə  dərs  вермяк  цчцн  планлар  щазырлайырды.  Беля 

планларын тяркиб щиссяляриндян бири кими, 1990-cı il yanvarın 10-da 

Sov.  ĠKP  MK-nın  Siyasi  Bцrosu  «Dağlıq  Qarabağda  vəziyyəti 

normallaĢdırmaq haqqında»” qərar qəbul etdi. Гярарда Dağlıq 

Qarabağ  Хцsusi  Идаря Кomitəsi  юz  миссийасыны  «baĢa  чatdırdığı 

цчцн»  onun  iĢi  dayandırılıр,  яvəzində  Azərbaycan  SSR  Ali 

Soveti  Rəyasət  Heyətiнин  Рespublika  ТəĢkilat  Кomitəsinin 

yaradılması  nəzərdə  tutulурdu.  Əslində  belə  bir  qərar  1988-ci 

ildə olmalı idi ki, yaranan vəziyyətя мцвафиг олараг Azərbaycan 

mцstəqil hərəkət едя билsin. Артыг gec idi, erməni silahlı dəstələri 

yaradılmıĢ  və  fəaliyyət  gюstərirdiляр.  Еrməni  silahлыlarına  qarĢı 

mцnaqiĢə  zonasındaкы  azərbaycaнlılar  tərkisilah  edilmiĢdilər. 

Verilən  qərar  bir  də  ona  gюrə  gecikdirilmiĢdi  ki,  artıq  Дağlıq 

Qarabağ  mahiyyət  etibarilə  Azərbaycandan  iqtisadi  və  siyasi 

cəhətdən  Азярбайъандан  ayrılmıĢdı.  Бurada  hakimiyyəti 

«Bюyцk Ermənistan»” arzusu ilə yaĢayanlar idarə edirdilər. Milli 

mцnasibətlər o dərəcədə gərэinləĢmiĢdi ki, iki xalq qarĢı-qarĢıya 

dayanmıĢdı. 

Dağlıq  Qarabağ  цzrə  ТəĢkilat  Кomitəsinə  рящбярлик 

Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi V. P.Polyaniчkoйа щяваля 

едилди.  Комитя  əslində  Volskinin  iĢini  baĢqa  formada  davam 

etdirirdi. 

 

333 

Ermənilər nəinki Dağlıq Qarabağ ərazisində, ondan kənar-

larda  da  Azərbaycana  qarĢı  təxribatlar  tюrədirdilər.  Бelə  təxri-

batlardan  biri  1990-cı  ilin    yanvar  айынын  10-da  Ağdam 

rayonunda baĢ verdi. Rayondakı avtovağzal partladıldı.   

Qarabağ 

mцnaqiĢəsinin 

yaranması 

Azərbaycanı 

sonu 

gюrцnməyən  bəlaya  dцчar 

etsə də, аzəri tцrklərində milli Ģцurun йенидян oyanmasına səbəb 

oldu.  Azərbaycanın  ərazi  bцtюvlцyц  uğrunda  baĢlanan  kortəbii 

hərəkat tez bir zamanda milli-azadlıq hərəkatına чevrildi. 

Azərbaycanda gedən milli-azadlıq hərəkatı бир нечя мярщя-

лядян кечмишдир. 

Hərəkatın  биринъи  mərhələsi  1988-1989-cu  il  iyul  ayına 

qədərki  dюvrц  əhatə  edir.  Bu  mərhələ  milli-azadlıq  hərəkatının 

kortəbii  halda  baĢladığı  və  təĢkilatlanmaya  doğru  getdiyi  bir 

dюvrdцr. 

Бяллидир ки, 1988-ci ilin fevral ayında DQMV-də erməni se-

peratчı qцvvələri gizli fəaliyyətdən aчıq fəaliyyətə keчdi. Erməni 

seperatчıları Dağlıq Qarabağı Azərbaycan SSR-nin tərkibindən 

чıxarıb  Ermənistan  SSR-in  tərkibinə  verilməsi  tələbi  ilə  qeyri-

гanuni miтинqlər keчirməyə, imzalar toplamağa baĢladılar. Щəm 

Даьлыг  Гарабаьда,  həm  də  Ermənistanda  antitцrk  əhval-

ruhiyyə  artды.  Azəri  tцrklərinin  Ermənistandan  zor  gцcцnə 

qovulması  prosesi  baĢladı.  Artıq  fevral  ayının  икинъи  yarısında 

Ermənistandan 4 mindən чox азяри tцrkц говулду. 

Москванын  щадисяляря  лойал  мцнасибятиндян  истифадя  едян 

«Qarabağ»  və  «Krunk»  komitələri  Ermənistanda  və  Даьлыг 

Гарабаьда  gedən  hadisələri  bюyцk  ustalıqla  idarə  edir,  ərazi 

iddialarına nail olmaq цчцн hər cцr cinayətə əl atırdılar. 

Hadisələrin  getdikcə  kəskinləĢməsi  Bakıda  kortəbii 

mitiнqlərin  keчirilməsinə  səbəb  oldu.  Xalq  rəhbərlikdən  qəti 

tədbir  эюрцлməsini  tələb  eтdi.  Belə  bir  Ģəraitdə  «Qarabağı” 

mцdafiə  məqsədi  иля»  baĢ  verən  ayrı-ayrı  mitinq  və  чıxıĢlarda 

7.7. ХХ ясрин 80-90- ъы илляриндя 

Азярбайъанда милли-азадлыг мцба-

ризясинин эцълянмяси 

 

334 

tədricən  təĢkilatlanma  дюvrцnə  qədəm  qoyuldu.  Artıq  1988-ci 

ilin yayından etibarən qeyri-formal qruplar fəaliyyət gюstərмяйя 

башладылар.  Беляляриня  «Varlıq»”,  «Чənlibel»”,  «Yurd»”,  «Gənc 

alımlər»” və baĢqa xırda qrupları gюstərmək olar. 

1988-ci ilin yayında «Bakı alimlər klub”у»нda Azərbaycan 

ziyalılarının  nцmayəndələri  тяряфиндян  SSRĠ-nin  tərkibində 

suverenliyə nail olmaq Ģцarı irəli sцrən Pribaltika республикалары 

xalq  cəbhələri  tipində  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsi  (AXC) 

yaratmaq цчцн təĢəbbцs qrupu yaradıldı. Рespublikanın ictimai-

siyasi,  sosial-iqtisadi  və  mədəni  problemlərinin  həllinдə  xalq 

kцtlələrinin  fəal  iĢtirakını  təmin  etməyi  qarĢısına  məqsəd 

qoymuĢ «Varlıq”» групу бу сащядя юнямли рол ойнады. 

Azərbaycandа  milli  hərəkatın  I  mərhələsinin  ən  yцksək 

zirvəsi  17  noyabr  -  5  dekabr  gцnlərində  baĢ  verən  Meydan 

hərəkatı  oldu.  Gəncədə,  ġəkidə,  Mingəчevirdə,  диэяр  Ģəhər  və 

rayonlarda mitiнq və nцmayiĢlər keчirildi. 

Dekabrын  5-də  Azadlıq  (keч.Lenin)  meydanı  rus 

əsgərlərinin 

дəyяnəkləri 

иля 

mitiнqчиlərdən 

təmizləndi. 

«Тямизлянмя  ямялиййаты»  нда  500  nəfər  хясарят  алды,  бир  nəfər 

Ģəhid oldu. Bu, Azərbaycan xalqının azadlıq йолунда verdiyi ilk 

Ģəhid иди. Meydan hərəkatı Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatınıн 

liderləriniн  йетишмясиндя  ящямиййятли  рол  ойнады.  Meydan 

hadisələrindən  sonra  respublikada  nisbi  sakitlik  yarandı. 

Щərəkatın liderlərinin бир групу həbs олунду. 

1989-cu il fevral-mart aylarında AXC- nin təĢəbbцs qrupu 

ilə «Varlıq» qrupu arasında ялдя олунан saziĢ nəticəсинdə AXC-

nin Мцvəqqəti TəĢəbbцs Mərkəzi (MTM) təĢkil olundu. SaziĢə 

əsasən  AXC  MTM-nin  iĢчi  orqanı  olan  Koordinasiya  Ģуrası 

(hər qrupda 5 nəfər olmaqla 10 nəfər) təsis olundu. 

1989-ъу ил iyulun 16- da Бakıda yarımleqal Ģəraitdə AXC-

nin təsis konfransı keчirildi. Konfrans 15 nəfərdən ibarət  Ġdarə 

heyəti (ĠH) seчdi. Azərbaycan EA-нын Яlyazmaları Иnstiтutunun 

əməkdaĢı Əбцлфяз Əliyev AXC-yə sədr seчилdi. 

 

335 

AXC-nin yaranması ilə Azərbaycanda mili-azadlıq hərəka-

tının  kortəbii  və  тəĢkilatланma  mərhələsi  olan  I  mərhələ  баша 

чатды.  Бu  dюvrdən  baĢlayaraq  hərəkat  AXC  tərəfindən  idarə 

olunmağa  baĢladı  və  милли-азадлыг  щярякаты  икинъи  мярщяляйя 

(1989-cu il iyul 1990-cı il yanvar) гядям гойараг yцksələn xətlə 

inkiĢaf eтdi. 

Икинъи  мярщяляни  мilli  hərəkata  rəhbərlik  edən  AXC-də 

radikal  və  liberal  qanadларın  yaranması  вя  onlar  arasındakı 

kəskin  mцbarizə  dюvrц  kimi  də  сяъиййяляндирмяк  олар.  Bu 

mərhələ    рус  ордусу  тяряфиндян  Бakıda  тюрядилян  20  yanvar 

faciəsilə baĢa чatdı. 

1989-cu  il  iyul  айынын  29-да  və  аvqustун  12-дя  Bakıda 

AXC  tərəfindən  təĢkil  olunmuĢ  mitiнqlər  keчirилdi.  AXC  bu 

mitiнqlərdə  DQMV  XĠK-nın  ləvği,  Azərbaycanın  suverenliyi 

(Ġttifaq  daxilində),  iqtisadi  mцstəqilliyi,  vətəndaĢlıq  haqqında 

qanunlar  və  baĢqa  tələblərlə  чıxıĢ  edirdi”.  Respublika 

rəhbərliyinin митингчилярин tələblərин heч birиня cavab verməməsi 

бир  gцnlцk tətillə nəticələndi. 

Sentyabrın  4-дя  AXC-nin  təĢkil  etdiyi  mitiнqdə  яввялки 

tələbляр yenidən сяслянди. Tələblərə cavab verilməмяси сябябли bir 

həftəlik  цmummilli  tətil  baĢladı.  Tətilə  dəmiryolчuların 

qoĢulması  нятиъясиндя  həm  Cənubi,  həm  də  ġimali  Qafqazda 

dəmir yolu няглиййаты iflic вязиййятиня дцшдц. 

Mitiнq  və  tətil  иштиракчыларынын  сайынын  дурмадан  артмасы, 

республика  игтисадиййатынын  зяифлямяси  рespublika  rəhbərliyini  - 

Ə.Vəzirovу gцzəĢtə эetməyə məcbur etdi. 1989 - ъу ил сentyabrın 

15-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin nюvbədənkənar Х sessiyası 

iĢə  baĢladı.  Чox  gərэin  keчən  сессийада  DQMV-də  vəziyyət 

haqqında qərar qəbul ediлди. Сentyabrын  23-дя Azərbaycan SSR 

Ali  Soveti  suverenlik  haqqında  qanun  qəbul  etməyə  məcbur 

oldu.  Qanunda  respublika  mənafeyinin  ittifaq  mənafeyindəн 

цstцn tutulması вя SSRĠ-dən чıxmağa dair bənd яксини тапды. 

Xalqın tələbi ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti 1989-cu 

ilин oktyabrında AXC-ни rəsmi qeydiyyatdan keчирdi. 

 

336 

Azərbaycanda 

faktiki 

olaraq 

ikihakimiyyətlilik 

yaranmıĢdı. AXC-nin kцtləvi hərəkata чevrilməsi, burada bцtцn 

тяряфлярин təmsil olunması təbii olaraq fikir ayrılığına, ixtilaflara 

gətirib  чıxarmalı  idi.  Buna  gюrə  də,  AXC-nin  daxilində 

parчalanma 

prosesi 

baĢlandı. 

Бунунла 

йанашы, 

хalq 

hərəkatındaн  istifadə  edib  hakimiyyət  baĢına  keчmək  istəyən 

mafioz  qцvvələrин  AXC-йя  сохулмасы  да  radikal  və  liberal 

qanadларын формалашмасыны сцрятляндирди. 

Noyabr  ayından  baĢlanan  щярякат  дekabrda  AXC-nin 

Ġdarə  heyətiнин  istefası  ilə  baĢa  чatdı.  AХЪ-də  yenidən 

təĢkilatланma  башланды.  Нящайят,  1990-  ъы  ил  йанварын  6-7-дя 

кечирилян кonfransda liberallar radikallar цzərində qələbə чaldı. 

Мilli-azadlıq  hərəkatınıн  yцksəlməsi  Moskvanı  narahat 

etməyə bilməzdi. Ġmperiya milli-azadlıq hərəkatını boğmaq цчцн 

1989-cu  ilin  sonlarında  geniĢ  fəaliyyətə  baĢladı.  Ġlk  əvvəl  AXC 

дахилиндя  baĢ  verən  bюhrandan  istifadə  etməklə  onu  dağıtmağа 

və  milli  hərəkatı  zəiflətməyə  чalıĢdı.  Buna  nail  olmadıqda 

imperiya  эцъ  vasitəsi  ilə  hərəkatı  boğmaq  qərarına  gəldi. 

Yanvarın  13-də  Bakıda  erməni  talanları  təĢkil  olundu.  Чox 

чətinliklə yanvarın 16-da talanın qarĢıсы алынды. Йanvarын 17- дя 

Bakıda istefa tələbi иля mitiнqlər baĢladı. 

Moskva  Oyuncaq  hakimiyyəti  qurmaq  və  мilli-azadlıq 

hərəkatını  boğmaq  цчцн  yanvarın  19-dan  20-nə  keчən  gecə 

xəbərdarlıq etməдən Bakıya qoĢun yeritdi. ĠĢğalчı rus qoĢunları 

Bakıda  dəhĢətli  qırğın  tюrətdilər.  Rus  qoĢunları  bu  faciəni 

Kцrdəmirdə, Lənkəranda да реаллашдырдлар. Yцzlərlə adam həbs 

olundu. Lakin Moskva Azərbaycan xalqınıн azadlıq əzmini qıra 

bilmədi. 

Мilli  hərəkatın  III  mərhələsi  milli  -  azadlıq  hərəkatınын 

enməsi  və  sabitləшməsi  mərhələsi  кими  характеризя  олунур  вя 

1990-ъы  илин  yanvar  вя  1991-ъи  илин  avqust  айларыны  ящатя  едир. 

Artıq bu mərhələdə milli - azadlıq hərəkatının bayraдары rolunu 

oynayan  AXC-də  SSRĠ-dən  kənarda  mцstəqil  Аzərbaycan 

ideyasının  formalaĢması  baĢa  чatıр.  Azərbaycanın  mцstəqilлийи-

 

337 

нин ялдя едилмяси və ərazi bцtюvlцyцnцn qorunması цчцn tətil və 

mitiнqlərин кифайят етмядийини баша дцшян  дemokratik qцvvələr 

пarlamentдян istifadəни юня чякирляр.  

20  yanvar  faciəsindən  sonra  цmumиликдя  milli  hərəkatda 

zəifləmə və durğunluq dюvrц baĢladı. Bunun obyektiv səbəbləri 

vardı.  Мялумдур  ki,  20  yanvarda  xalq  hərəkatına  qanlı  divan 

tutulмасы, щярякат liderlərinin bir чoxuнун həbs олунмасы, bəzi-

ləriнин  mцhacirət  etmяси,  Бакыда,  о  ъцмлядян  рespublikanın  iri 

шящярляриндя фювгяладя vəziyyət rejimiнин тятбиги цмумиликдя щя-

ряката  мянфи  тясир  эюстярмишди.  Mərkəz  20  yanvar  faciəsindən 

sonra  oyuncaq  Ə.Vəzirovу,  oyuncaq  A.Mцtəlлibovla  əvəz 

etмишdi.  Azərbaycan  xalqı  isə  «Qanlı  Yanvar”»  hadisələrinин  

илщамвериъиси  олан  sovet  imperiyasına  етираз  вя  nifrət  əlaməti 

olaraq 40 gцnlцk tətil keчirdi. 

Ġlk  dюvrдя  AXC  ilə  республика  rəhbяrliйи  arasında  kəskin 

fikir  aйrılığı  йаранды.  Bunun  чox  təhlцkəli  сонлугла  битяъяйини 

щисс  едян  ziyalıларын  -  Azərbaycan  Eлмляр  Akademiyasının  75 

цзвцнцн  imzaladığı  «75-lərin  bəyanatı”»  verildi.  Bəyanatda 

республика rəh bərliйи иля AXC арасында диалогун тяшкили ясас йер 

тутурду. Нящайят, республика rəhbərliyinин AXC ilə dialoqу баш 

тутду,  MəĢvərət  ġurası  yaradıldı.  Mayın  17-də  кечирилян 

MəĢvərət  ġurasının  ilk  iclasıнда  Azərbaycanda  prezident 

postuнун  təsis  olunmaсы  və  mцstəsna  hal  kimi  prezidentин  Ali 

Sovetdə сeчirilməsi haqqынda разылашма ялдя олунду.  

Milli-azadlıq hərəkatının zəifləməsindən, onun tanınmıĢ li-

derlərinin həbsindən istifadə edən партийа елитасы 20 yanvar hadi-

sələri  сябябли  keъикmiĢ  parlament  seчkilərini  keчirmək  qərarına 

gəldi. 1990-cı il iyun айынын 26-да Ali Sovetин sessiyasında seчki 

qanunu гябул едилди вя сечкиляр щямин ilин sentyabr айынын 30-на 

təyin ediлди. 

Ġyul ayında AXC-nin təĢəbbцsц ilə Demokrtik Azərbaycan 

bloku (Demblok) təsis едилди вя buraya 50-yə qədər təĢkilat daxil 

oldu. Demblоk 166 seчki dairəsindən 231 namizəd irəli sцrdц. 

 

338 

Kцtləvi  saxtakarlıqla  мцшащидя  олунан  1990-ъы  ил  30 

sentyabr  сечикиляриндя  партийа  елитасы  qalib  gəldi.  Дemblokdan 

олан  намизядлярин  30  nəfərи  депутат  мандаты  ялдя  едя  билди. 

Дeputat  mandatı  qazanmıĢ  мцхалифятдян  олан  millət  vəkilləri 

parlamentdə  mцstəqil  Azərbaycan  Deputat  Blokunu  (MADB) 

təsis  etdilər.  Беляликля,  Azərbaycanda  ilk  парламент  mцxalifəti 

yarandı.  Лакин  щяля  дя  Иттифагдан  айры  йашамаьы  гейри  - 

мцмцкцн  щесаб  едян  партийа  елитасы  рeferendum  haqqında 

qаnunу  kobud  Ģəkildə  pozaraq  Azərbaycan  xalqıны  ССРИ  -нин 

сахланылмасы  щаггында    referendумa  sцrцkləмяк  ъящди  йенидян 

республикада  митингляр  вя  тятилляр  дальасынын  артмасына  сябяб 

олду. 

AXC referendumu baykot etdi. AXC-nin  lideri Ə.Elчibəy 

və  Demblokun  бир  qrup  deputatı  aълıq  elan  etdi.  Халгын 

референдума  гаршы  чыхмасы  мцстягиллик  щярякатынын  парлаг 

тязащцрц иди. Щяр ъцр тязйигляря бахмайараг о заман Нахчыван 

Али  Мяълисинин  сядри  олан  Щ.Ялийевин  ъясаряти  вя  гятиййяти 

нятиъясиндя  Нахчыван  Мухтар  Республикасы  референдумда 

иштирак  етмяди.  Lakin  кцтляви  saxtalaĢdırma  nəticəsində  95% 

əhali Иttifaqın qalmasına «səs verdi». 

Ermənistan  ССР  рeferendumda  iĢtirak  etмядийиня  gюrə 

mərkəz  onu  cəzalandırараг  məĢщur  Чaykənd  əməliyyatıны 

keчirdi.  Bu  əməliyyat,  həm  də  Azərbaycan  rəhbərliyinin 

referendumda  iĢtirakına  щədiyyə  олуб  Azərbaycanı  yeni  ittifaq 

mцqaviləsinə ĢirnikləĢdirmək мягсяди дашыйырды. 

«Чaykənd”  əməliyyatı»  A.  Mцtəlлibovun  və  onun 

kommunist  rejiminin  «nцfuzunu  qaldırdı».  Mцtəlлibov 

цmumxalq  səsverməsi  ilə  prezident  seчilmək,  юz  hakimiyyətini 

mюhkяmlətmək qərarına gəldi və  1991-ъи ил sentyabr айынын  8-nə 

президент  seчkilərи  təyin  olundu.  Лакин  avqustun  19-da 

Moskvada  qiyam  baĢ  verməsi,  A.Mцtəlлibovun  ФЩДК  –ны 

(ГКЧП  –ни)  mцdafiə  etməsi  və  gюzlənilmədən  qiyamın  baĢ  tut-

маması A. Mцtəlлibovun ĢiĢirdilmiĢ nцfuzunun aĢağı dцĢməsinə 

 

339 

səbəb oldu. Беляликля, август щадисяляри иля милли-азадлыг щярякаты-

нын ЫЫЫ мярщяляси баша чатды вя йени йцксялиш дюврц башланды. 

Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının IV mərhələsi 1991- 

ъи  илин  avqustунда  baĢladı.  Bu  мярщяля  son  nəticəдя 

Azərbaycanın  mцstəqliliyiнин  bərpaсы  иля  баша  чатды.  Bundan 

sonra  milli-azadlıq  hərəkatı  mahiyyətcə  yeni  xarakter  almağa 

baĢladı. 

 

1990-ъы  ил  Азярбайъан  халгынын  щя-

йатында хцсуси сящифяни тяшкил едир. 1990-ъы 

ил  фаъиясиня  эедян  йол  ися  аьыр  вя  чятин 

олмушду. 

1989-ъу илин сонунда баш верян щадисяляр - АХЪ-нин дахи-

линдя  парчаланманын  цзя  чыхмасы,  декабрда  Ъялилабадда  баш 

верян  щадисяляр,  Нахчыван  МССР-дя  сярщяд  бойундакы  щярякат 

щакимиййят бющранынын дяринляшдийини эюстярирди. 

Декабрын  31-  дя  саат  12-00  да  Араз  чайы  бойу  137  км. 

Совет-Иран  сярщяддиндя  щяйаъанлар  башлады.  Сярщяд  гурьулары 

даьыдылды.  1990-ъы  ил  йанварын  7-дя  ССРИ-Туркийя  сярщяддиндя 

щяйаъанлар баш верди. Билясувар вя Ъялилабадда сярщяд гурьулары 

сюкцлдц.  1990-ъы  ил  йанварын  11-дя  Лянкяранда  щюкумят 

органларынын фяалиййяти дайандырылды. 

Республикада  щадисялярин  мяърасындан  чыхмасы  вя 

щадисяляр  цзяриндя  нязарятин  итирилмяси  иля  разылашмайан  мяркяз 

мцхтялиф гошун щиссялярини Азярбайъанда ъямляшдирмяйя башлады. 

«Тайфун» адлы ямялиййат планы щазырланды. 

1990-ъы ил йанварын 13, 15, 16, 17 вя 18-дя Азярбайъан КП 

МК-нын  бцро  иъласларында  республикадакы  вязиййят  мцзакиря 

олунду. Мцзакирялярдя Я.Вязиров, А.Мцтяллибов, В.Полйаничко, 

Е.Гафа    рова,  М.Мяммядов,  В.Щцсейнов  вя  башгалары, 

щямчинин Бакыда олан Й.Примаков вя диэяр щярбичиляр эцъ тятбиг 

едилмясини зярури сайдылар. 

Йанварын  15-дя  Я.Вязировун  Москвайа  эюндярдийи 

телеграмда щярякат лидерляриндян бир групунун мясулиййятя ъялб 

олунмасы  тяляб  олунурду.  Азярбайъан  ССР  Назирляр  Советинин