Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

7.3. Чarizmin Qafqaz siyasətinin 

 

313 

XВI  əsrdə  mərkəzləĢ-

miĢ  rus  dюvlətinin  yaranmağa  baĢlaması  ilə  Rusiyanın  xarici 

siyasətində  дяйи  шикликляр  баш  верир.  Йeni  ərazilərin  iĢğalına 

baĢlaнылыр. 

XVIII  əsrdə  I  Pyoturun  keчirdiyi  islahatlar  nəticəsində 

Русийа    эцълц  dюvlətə  чevriliр.  Pyotr  Xəzərsahili  vilayətlərə 

hцcumdan  əvvəl  buradakı  vəziyyəti  юyrənmək  цчцн  xцsusi 

nцmayəndələr  gюndərир,  xцsusilə  ermənilərin  Qafqazda 

vəziyyətləri  ilə  maraqlanır,  сонра  о,  Avropa  юlkələrinə  эедяряк 

Tцrkiyəyə  qarĢı  юзцня  mцttəfiqlər  тапмаьа  чалышыр.  Мягсядиня 

наи  олмайан  Ы  Пйотр  ġimal  mцharibəsində  (1701-1721)  qalib 

gəldikdən  sonra  Tцrkiyəyə  qarĢı  mцttəfiqlər  axtarышыны  йенидн 

давам  етдирир.  О,    Qafqaza  yiyələnmək  мягсядиля  Tцrkiyənin 

daxilində olan ermənilərdən istifadə etmək цчцн 2 mart 1711-ci 

ildə  Senatdan  tələb  edir  ki,  Ġranla  ticarət  iĢlərinə  daha  чox 

erməni cəlb edilsin. Onlаrın tələbləri yerinə yetirilsin. 

I  Pyotrla  ermənilərin  əlaqəsi  1699-cu  ildə  erməni  din 

xadimlərindən  olan  Ġsrail  Orinin  mцraciətindən  sonra 

baĢlamıĢdı.  Həmin  ildə  Ġsrail  Ori  sцnni  məliklərinin  gizli 

yığıncağını  keчirib  onların  adından  I  Pyotra  erməniləri  himayə 

etməyi  xahiĢ  edir.  1701-ci  ildə  Pyotr  Ġsrail  Orini  qəbul  edir  və 

erməniləri  bundan  sonra  himayə  edəcəyinə  zəmanət  verir. 

Йухарыда gюstəрilən fərmanın da verilməsində məhz bunlar ясас 

olmuĢdu.  

Pyotrun  ermənilər  haqqında  сийасяти  Rusiya  чarları 

tərəfindən  davam  etdirilmiĢdi.  Buna  davam  olaraq  II 

Yekatеrina ermənilərin hərtərəfli himayə edilməsi haqda 1768-ci 

ildə  xцsusi  fərman  imzalanmıĢdı.  Bir  qədər  sonra    Movses 

Safaryan tərəfindən erməni dюvlətinin necə yaranması haqqında 

proqram  hazırlanıb  Rusiya  hakimiyyət  orqanlarına  təqdim 

edilmiĢdi.  Artıq  XVIII  əsrin  II  yarısında  Rusiya  ilə  Tцrkiyə 

arasında  баш  верян  мцщарибяляр  zamanı  Tцrkiyə  ərazilərində 

ayrıca  erməni  dюvləti  yaratmaq  planları  hazırlanmıĢdı.  Həmin 

layihələrin  ilk  variantının  mцəllifləri  H.Hartunyan  və 

reallaşmasında ermənilərin rolu 

 

314 

H.Lazaryan  olmuĢлар.  Bu  layihəyə  gюrə,  ilk  olaraq  Rusiya 

ərazisinin  cənub  hissələrində  erməni  icmaları  yaradıлmaсы, 

ermənilərin  Kaspi  ətrafı  rayonlarda,  HəĢtərxanda,  Mozdоkda 

yeni ərazilərdə yerləĢdirilməsi, onlara xцsusi imtiyazlar verilməsi 

nəzərdə tutulurdu. 

XIX  əsrin  baĢlanğıcında  Rusiya  Zaqafqaziyaya  aid 

planlarını  gerчəkləĢdirməyə  baĢlayır.  1796-cı  ildə  Azərbaycana 

yeridilən  rus  qoĢunları  Rusiyada  чar  dəyiĢməsi  nəticəsində 

dayandırılıр. 

1801-ci ildə I Aleksandр Rusiyada hakimiyyətə keчdikdən 

sonra Qafqazdakı rus qoĢunlarının baĢчısı Konerqə 12 sentyabr 

1810-ci il tarixli sərancamında ermənilərə qarĢı diqqətli olmağı, 

onların kюməyindən istifadə etməyi tюvsiyйə edir. 

Ġranın  daxili  чətinliklərindən  istifadə  edən  Rusiya  XIX 

əsrin  əvвəlində  Azərbaycana  qarĢı  aчıq  mцdaxiləyə  baĢlaйıр. 

1802-ci  ildə  рus  qoĢunları  Ġrəvan  xanı  Məhəmməd  xana  qarĢı 

vuruĢan  kənd  erməni  dəstələrindən  istifadə  ediр.  Бундан  сонра 

Gəncə  xanlığı  цzərinə  hцcum  baĢlanıр.  O  zaman  Ģəhərdə  olan 

ermənilər  рus  qoĢunlarının  baĢ  komandanı  Sisиanova  gizli 

məktublar  gюndərərək  ona  юz  kюməkliklərini  təklif  eдирlər. 

Ermənilərin  xəyanəti  nəticəsində  Gəncənin  mцdafiəsi  zamanı 

Cavadxan  baĢda  olmaqla  xeyli  itki  veriлир.  Gəncə  ruslar 

tərəfindən iĢğal ediliр вя еrmənilərin ailələri burada yerləĢdiriliр. 

1806-cı  ildə  Rusiyanın  чаьırıĢı  və  vədlərinə  cavab  olaraq 

10.000 erməni ailəsi Ġrəvan цzərinə hцcumda iĢtirak etmək цчцн 

Ģəhərin yaxınlığındaкы Eçmяdzində (Цч кился) toplaĢıрлар. Ancaq 

Avropada  baĢ  verən  siyasi  dəyiĢmələr,  Fransanın  Tцrkiyə  ilə 

yaxınlaĢması  ruslara  bu  əməliyyatı  keчirməyə  imkan 

vermədiйиндян еrmənilər mцxtəlif istiqamətlərə dağılıрлар. 

Birinci  Ġran-rus  mцharibəsinin  sonunda  bağlanmıĢ 

mцqaviləyə  əsasən  (Эцлцстан  мцгавилясиня  –  М.Я.)  Arazdan 

Ģimalda  olan  bir  sıra  ərazilər,  o  cцmlədən  ermənilərin  nisbətən 

чoxлуг  тяшкил  етдийи  Qarabağ  xanlığı  da  Rusiyanın  himayəsinə 

keчdi.  Ġngiltərənin  və  Tцrkiyənin  bu  mцqaviləyə  qarĢı  olması 

 

315 

Rusiyanın  erməniləri  bu  ərazilərə  kючцrməsinə  imkan  vermədi. 

Həm də, Napalеona qarĢı bir cəbhədə duran Rusiya və Ġngiltərə 

bu məsələdə ciddi qarĢıdurmaya yol vermək istəmədilər. 

1826-cı il də Rusiya ilə Ġran arasında Zaqafqaziya uğrunda 

yenidən  mцharibə  baĢlandı.  Bu  mцharibə  1828-ci  ildə  Ġranın 

məğlubiyyəti ilə baĢa чatdı. Əslində o zaman Ġrandan asılлıлыğını 

itirmiĢ Azərbaycan  ərazisindəki kiчik mцstəqil feodal dюvlətlər-

xanlıqlar  Rusiya  tərəfindən  iĢğal  edilмишdi.  ĠĢğal  edilmiĢ 

ərazilərin  rəsmi  olaraq  Rusiyaya  tabe  edilməsi  Ġranla  mцqavilə 

əsasında  həyata  keчirildi.  Bu  qələbədən  sonra  ermənilər 

bilavasitə 

Rusiyanın 

kюməyinə 

arxalanaraq 

юzlərinin 

mцstəqlliyini  qazanmaq  цчцн  son  dərəcə  əlveriĢli  imkan 

qazandılar.  Ancaq  юz  dюvlətlərini  щарада  yaratmaq  istəyi 

ermənilərя tam aydın deyildi. 

Tцrkiyə  əraziləri  hesabına  belə  bir  dюvlətin  yaradılması 

мцмкцн  дейилди.  Яэяр  бу  дювлят  Rusiyanın  himayəsi  əsasında 

yaranırdısa,  bu  Qərbi  Avropa  dюvlətlərinin  mənafeyinə  zidd 

оларды. Zaqafqaziyaда isə erməni dюvlətinin yaradılması цчцн nə 

ərazi  zəmini,  nə  də  əhali  faktoru  yox  idi.  Burada  ermənilərin 

sayı  335  min  nəfərə  йахын  idи.  Онлар  da  Zaqafqaziyanın  bцtцn 

ərazisinə səpələnmiĢdi. 

Чar  Rusiyası  belə  olan  halda  ermənilərin  planı  əsasında 

hərəkət etməli oldu. Bu məqsədlə Tцrkmənчay mцqaviləsinə 15-

ci  maddə  daxil  edildi.  Orada  nəzərdə  tutulurdu  ki,  Ġranda 

yaĢayan  ermənilər  Rusiyanın  himayəsinə  keчən  Azərbaycan 

ərazilərinə  кючцрцлсцн.  Eyni  zamanda  Tцrkiyə  ərazisindən  də 

Azərbaycan ərazilərinə ermənilərin kцtləvi кючцрцлмяси baĢlaнdı. 

1826-28-ci illərdə və sonrakı iki ildə-1828-ci ildən 1830-cu 

ilə  kimi  40  min  Ġran  və  84  min  60  nəfər  Tцrkiyə  ermənisi 

Загафгазийада, əsasən Ġrəvan quberniyasında və Yelizavetpolda 

yerləĢdirildi. 

1828-1854-cц  illərdə  ruslar  iki  dəfə  ġərqi  Anadoluya 

hцcum  едяндя  oradakı  ermənilər  rusların  tərəfini  saxlamıĢlar. 

Ruslar ися hər iki gediĢdə geri qayıdarkən юzləri ilə 100 min nəfər 

 

316 

ermənini  də  Qafqaza  gətirmiĢ,  əsasən  Azərbaycan  ərazisində 

yerləĢdirmiĢlər. 

Ermənilərin  kцtləvi  Ģəkildə  Zaqafqaziyaya  кючцрцлмяси 

nəticəsində burada əhalinin etnik tərkibinin ermənilərin xeyirinə 

dəyiĢməsi baĢ verdi.  Ġrəvan xanlığı ərazisində onlar cuzi чoxluq 

təĢkil  etdiyindən  чar  Rusiyası  burada  dərhal  «erməni  əyаləti» 

adı ilə ilk inzibati vahidlik yaratdı. 

1914-cц  ildə  baĢlanan 

Birinci  Dцnya  mцharibəsinə 

qoĢulan  hər  bir  дюvlətin  юz 

məqsədi  vardı.  ИnkiĢafda  olan 

Avropa  юlkələri,  xцsusilə  Almaniya  дцнйанын  сийаси  бюлэцсц  ilə 

razılaĢa  bilmirdi.  Xцsusilə  də,  onun  maraqları  Rusiya  ilə 

toqquĢurdu. 

Rusiyanın  baĢlıca  planı  Balkan  yarımadasında  юz 

mюvqelərini  mюhkəmləndirməkdən,  Yaxın  ġərq  istiqamətində 

yeni ərazilər tutmaqdan ibarət idi. Rusiya Osmanlı Tцrkiyəsinə 

qarĢı daha qərəzli mюvqedə idi. Тцrkiyəнин Rusiyaya qarĢı olan 

bir sıra Avropa dюvlətləri ilə mцttəfiqlik eтмяси зиддиййятляри бир 

аз  да  артырмышды.  Digər  tərəfdən  isə  Rusiya  Tцrkiyənin 

parчalanmasını  istəyirdi.  Русийа  Tцrkiyə  ərazisində  erməni 

dюvlətinin yaradılması planınы щазырламышды. 

Rusiyaнын  Osmanlı  иmperiyası  torpaqlarını  tutmaq 

cəhdləri  bюyцk  Avropa  dюvlətlərinin,  ilk  nюvbədə  Almaniya  və 

Avstriya-Macarıstanın 

mцqaviməti 

иля 

цзляшди. 

Rusiya 

бalkanlarda  marağını  qorumaq  цчцn  buranın  xristian  əhalisinə 

bюyцk цmid bəslədiyi kimi, Tцrkiyəyə qarĢı planlarını da həyata 

keчirmək  цчцn  Tцrkiyə  daxilində  səpələnmiĢ  ermənilərə  цmid 

bəsləyir,  ermənilərin  arzularına  uyğun  olaraq  sцni  erməni 

məsяləsini  ortaya  qoyurdu.  Erməni  məsələsinin  mahiyyəti 

bundan  ibarət  idi  ki,  guya  tцrklər  ən  mədəni  xalq  olan 

ermənilərin  tarixi  ərazilərini  iĢğal  etmiĢ,  onları  dюvlətчilikdən 

məhrum etmiĢlər. 

7.4. Азярбайъан торпаглары  

щесабына Ermənistan SSR-nin 

yaradılmaсı 

 

317 

Bюyцk  цmidlərlə  mцharibəyə  qoĢulan  Rusiya  nəinki 

uduzdu,  щятта  mцharibənin  yaratdığı  bюhran  burjua  inqilabına 

səbəb  oldu.  1917-cи  ilin  fevral  inqilabı  Rusiyada  monarxiyanın 

мящвиня  эятириб  чыхарды.  Bundan  sonra  Rusiyanın  Dцnya 

mцharibəsində  iĢtirakı  əslində  əhəmiyyətsiz  bir  xarakter  aldı. 

Юzцnцn  siyasi  quruluĢunu  itirən  Rusiya  eyni  zamanda 

mцstəmləkəляриндяки xalqlar цzərindəki hюkmranlığını da itirmiĢ 

oldu. 

Monarxiyanı  əvəz  edən  Mцvəqqəti  щюkumət  keчmiĢ 

Rusiya mцstəmləkələrinə юz mцqəddəratını təyin etmək hцququ 

veriləcəyi  ilə  чıxıĢ  etdi.  Лакин  1917-ci  ilin  oktyabrın  26-da 

Rusiyada  nюvbəti  чevriliĢi  həyata  keчirəн  bolĢeviklərин  V.Ġ. 

Lenin  baĢda  olmaqla  hakimiyyətə  sahib  olмалары  иля  бц  вяд 

тарихя чеврилди. 

1917-ci  ilin  noyabrın  2-дя  Leninin  imzası  ilə  хalqların  юz 

mцqəddəratını  təyin  etmək”  haqqında  sənəd  bəyan  edildi.  Bu 

sənədə gюrə, keчmiĢdə Rusiyanın mцstəmləkəsi olan hər bir xalq 

юz  yaĢayıĢ  formasını  mцstəqil  olaraq  mцəyyən  edə  bilərdi.  Bu 

qanun eyni zamanda Zaqafqaziya xalqlarına da aid idi.  Ancaq 

Zaqafqaziyada  yaĢayan  mцsəlman  əhali  чar  Rusiyası  dюvrцndə 

olduğu  kimi,  йеня  дя  azadlıqdan  və  юz  mцqəddəratını  təyin 

etmək  hцququndan  məhrum  idi.  Mцsəlman  əhalidən  fərqli 

olaraq ermənilərə xцsusi diqqət gюstərilirdi. 1917-ci il  dekabrын 

29  -da  Xalq  Komissarlar  Soveti  «Tцrkiyə  Ermənistanı»” 

haqqında  dekret  verməklə  erməni  məsələsində  nəinki  юzцnц 

чarizmin varisi kimi gюstərdi, həm də ondan xeyli irəliyə gedərək 

Tцrkiyə  əraziləri  hesabına  еrməni  dюvlətinin  yaradılmasını 

юzlцyцndə rəsmiləĢdirmiĢ oldu. 

1918-ci  il  Brest-Litovsk  sцlh  mцqaviləsinə  gюrə  «Tцrkiyə 

Ermənistanı”»  deyilən  ərazilər  Tцrkiyənin  tabeliyinə  verildi. 

Gюstərilən  ərazidə  erməni  dюvlətinin  yaradılması  baĢ  tutmadı. 

Bununla belə, ermənilər artıq Zaqafqaziyada mцəyyən ərazilərə 

sahib  olmuĢdu.  Rusiya  monarxiyası  dağıldıqdan  sonra 

azərbaycanlılar  вя  gцrcцlərlə  bərabər  ermənilər  də  mцəyyən 

 

318 

siyasi  birliklərdə  бир  арайа  эяляряк  Zaqafqaziyanın  шimal-qərb 

ərazilərində юzlərinə ərazi yaratdılar. 

1918-ci ildə artıq Zaqafqaziya seymində ermənilər дя Азяр-

байъан  вя  Эцръцстан  кими  бярабярщцгугла  тямсил  олундулар. 

Аprelin 22-дя йарадылан Zaqafqaziya Federativ Respublikaсынын 

1918-ci  ilin  26  may  тарихли  axırıncı  iclasıнда  Sereteli  seymin 

buraxıldığıны  вя  Эцrcцстанын  мцстягиллик  елан  етмясини 

билдирдикдян сонра ermənilər də eyni ъцр hərəkət etdilər. 1918-ci 

ilin mayын 28-дя erməni fraksiyasından olanlar Ararat Respubli-

kasının yaradıldığını elan etdilər. 

1918-ci ilin iyulun 4-də Tцrkiyə yeni yaranan Zaqafqaziya 

respublikaları  ilə  «sцlh  və  dostluq”  haqqında»  mцqavilə 

bağlamaqla  Ararat  Рespublikasını  rəsmi  olaraq  tanıdı.  Ararat 

Respublikası tarixi erməni ərazisində deyil, Azərbaycanın tarixi 

ərazilərində  -  Ġrəvan  quberniyası  ərazisində  yaradılmıĢdı.  Bu 

erməni  dюvlətinin  əhalisinin  90%-i  kənardan  gəlmə  idi.  Буну 

ермяни  зийалылары  да  етираф  едирдиляр.  1988-ci  ildə  Parisdə  nəĢr 

олунун франсыз ермянишцнасынын няшр етдирдийи «1918-ci il erməni 

faciəсi”»  adlı  əsərində  yazылmıĢdı:  «Ġngiltərənin  iradəsi  ilə  чar 

imperiyasının xarabalıqları цzərində yaradılıb qısa юmцr  (1918-

1920) sцrən erməni respublikası bцtцn tarix boyu mюvcudiyyatı 

qeydə alınan yeganə mцstəqil erməni dюvləti idi».” 

Artıq  bir  sıra  kənar  dюvlətlərin  hərbi  yardımынdan 

bəhrələnən  ermənilər  azərbaycanlılara  qarĢı  ağlagəlməz 

vəhĢiliklər  tюrəтмяйя  башладылар.  Andrоnikin  baĢчılığı  altında 

olan erməni baĢkəsənləri mцsəlman əhalisinə qarĢı daha amansız 

idilər.  Ararat  dюvləti  adı  altında  «Bюyцk  Ermənist”ан» 

yaratmaq  xцlyasına  dцĢən  daĢnaгlar  Paris  sцlh  konfransının 

gediĢində  bu  цzdəniraq  dюvlətin  sərhədlərini  tanıтmaq  цчцn 

azərbaycanlılarы  дядя-бабадан  онлара  məxsus  olan  ərazilərdən 

qovmaq  və  vəhĢicəsinə  qırmaq  yolu  ilə  həmin  əraziləri 

boĢaltmaq istəyirdilər. 

1919-cu ilin aprelindən baĢlayaraq Ararat Рespublikasının 

qoĢunları  Gюyчə  rayonunун  Yeni  Bəyazid  qəzasının  dinc 

 

319 

mцsəlman əhalisinə qarĢı hцcuma keчди. 60 min  əhalisi olan 22 

kənd  dağıdıldı.  Цmumilikdə,  Bəyazid  qəzasında  84  kənd  виран 

гойулду. 

Paris sцlh konfransında iĢtirak edən erməni nцmayəndələri 

konfransa mцraciət edərək Tцrkiyənin Ərzurum, Van, Trabzon, 

Datir, BaĢir, Xartuq, Sivas, Rusiyaнын Erivan, Qars, Naxчıvan, 

Batumi  вилайятляринин  еrməni  dюvləti  kimi  birləĢdirilməsini 

istəmiĢlər.  Hansı  ki,  bu  vilayətlərin  əhalisinin  ъями  10-13  faizi 

ermənilərdən  ibarət  idi.  Sцlh  konfransı  эяляъякдя  Rusiya  və 

Tцrkiyəyə  qarĢı  ermənilərdən  istifadə  етмяк  мягсяди  иля 

ермянилярин тяклифляриня мцсбят йанашырды. 

1920-ci ilin aprel ayında XI rus ordusunun Azərbaycanı иш-

ьал  етмяси  ilə  Rusiya  юzцnə  Zaqafqaziyada  yenidən  ərazilər 

qazanmıĢ  oldu.  1920-ci  ilin  may  ayında  Ermənistanda 

bolĢeviklərin əli ilə цsyan qaldırıldı. 1920-ci ildə Ermənistan SSR 

yaradıldı.  XX  əsrin  əvvəllərində  heч  bir  əraziyə  malik  olmayan 

ermənilər  indi  29  min  kvаdrat  kilometr  Azərbaycanın  tarixi 

ərazilərini юzцnцnkцləĢdirib dюvlətini yaratdı. 

1918-20-ci 

illərdə 

Azərbaycan 

Дemokratik 

Cцmhuriyyətinin  яразиси  olan  Zəngəzur,  Gюyчə,  Dərələyəz, 

Qaraqoyunlu  mahalları  və  baĢqa  ərazilər  Moskvadakı  erməni 

himayədarların əli ilə ermənilərə bağıĢlandı. 

Azərbaycanın  Qarabağ  ərazisini  юzцnə  birləĢdirmək  is-

təyən  ermənilər  Qərbi  Azərbaycanda  -  Ermənistanda  yaĢayan 

200  minə  yaxın  азярбайъанлы  əhalini  республикадан  чıxarmaq 

planını  hazırladılar.  Лакин  Ġkinci  dцnya  mцharibəsinin 

baĢlanmаsı бу планын иърасыны bir mцddət ləngitdi. 

Azərbaycandan  ərazi  qopara 

bilməyən  ermənilər  Ermənistan  ərazi-

sindəki azərbaycanlılarын чıxarılмасы və 

onların  yerinə  xarici  юlkələrdə  yaĢayan  ermənilərин  gətirilмяси 

щаггында  йени  планлар  щазырладылар.  1943-cц  ildə  Tehran 

konfransı zamanı bu plan haqqında Ġ.Stalinə məlumat veriliр. O, 

məsələni  юyrənməyi  tapĢırıр.  1945-  ci  ilin  noyabrında  Er-

7.5.1948-53-cц illərin  

deportasiyası 

 

320 

mənistan  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsinin  katibи 

Q.Arуtйunov  Ġ.Stalinə  məktub  yazaraq  Qarabağın  Ermənistan 

SSR-yə birləĢdirilməsini təklif edir. Məktubda məsələнин mцsbət 

həll  olunaъаьы  реаллашарса  Qarabağın  keчmiĢ  mərkəzi  ġuĢa 

шящяринин  bərpası  haqqında  hazırlanmıĢ  əlavə  təkliflərin  də 

Mərkəzi  hюkumətə  təqdim  olunacağı  bildirilirdi.  Stalin  həmin 

məktubu  Malinkoва,  o  isə  Azərbaycan  Kommunist  Parti 

yasının  birinci  kaitibi  M.C.Bağırovа  gюndərir.  M.C.Bağırov 

məktuba cavabında bildirir ki, Azərbaycan həmin təklifə etiraz 

etmir, бu Ģərtlə ki, Ermənistan SSR, Эцrcцstan SSR və Дağıstan 

MSSR-də  əsasən  azərbaycanlılar  yaşayan,  Azərbaycanla 

həmsərhəd  olan  və  tarixən  Azərbaycanın  ayrılmaz  hissəsi  olmuş 

ərazilər  də  onun  юzцnə  qaytarılsın.  Belə  bir  Ģəraitdə  məsələnin 

arzuolunmaz istiqamət ala biləcəyini baĢa dцĢən «Ulu rəhbər»” 

bu  məsələnin  gələcək  inkiĢafına  nюqtə  qoyur.  Mцharibə  qur-

tardıqdan sonra яввялляр реаллашмайан planın həyata keчirilməsi 

цчцн  A.Mikoyan  tərəfindən  məsələ  йенидян  эцндямя  эятирилир. 

Azərbaycan  xalqının  mцharibədəki  xidmətlərini  və  verdiyi 

qurbanları  unudaн  Сталин  Azərbaycan  xalqına  qarĢı  tarixi 

xəyanətə  yol  веряряк  1947-ci  ilin  dekabrın  23-də  «Ermənistan 

SSR-dən  kolxozчuların  və  baĢqa  azərbaycanlı  əhalinin 

Azərbaycan  SSR-nin  Kцr-Araz  ovalığına  kючцrцlməsi  ilə 

əlaqədar tədbirlər haqqında»” SSRĠ  Nazirlər Sovetinin qərarыны 

imzalaйыр. 

Мяркязин  гаршысында  мцти  дайанан  Azərbaycan  SSR 

Nazirlər  Soveti  isə  1948-ci  il  14  aprel  tarixli  qərarı  ilə  SSRĠ 

Nazirlər  Sovetinin  qərarlardan  irəli  gələn  vəzifələrin  yerinə 

yetirilməsi  цчцn  respublikanın  ayrı-ayrı  təĢkilatları  qarĢısında 

duran  vəzifələri  мцяййянляшдирир,  Qubaya  kючцрцləcək  52 

təsərrцfat  və  232  adamın  kючцrmə  vaxtını  yazdan  payıza 

keчirmək  Ģərti  иля  щямин  ilин    may  айынын  13-dя  məsələ  ilə 

əlaqədar  əlavə  qərar  да  qəbul  ediр.  1948-ci  il  mayın  18-дя 

respublika Naziрlər Sovetinin sədрi Teymur Quliyev Азярбайъан 

ССР Nazirlər Sovetinin Ermənistan SSR-dəki nцmayəndəsinдəн 

 

321 

тяляб  едир  ки,  рazılaĢdırmaq  цчцn  Ermənistan  SSR  Nazirlər 

Sovetinə  təqdim  edilən  bu  məlumatı  təxirə  salmadan 

kючцрцlənlərə чатдырсын. 

Kючцrmə  ilə  əlaqədar  tədbirlərin  həyata  keчirilməsinə 

yanvardan baĢlandı. 1948-ci il iyulun 9-da Respublika Nazirlər 

Sovetinin  sədri  Tеймур  Quliyev  SSRĠ  Nazirlər  Sovetinin 

sədrinin  mцavini  Molotova  məktub  yazraq  1948-ъи  илдя  Kцr-

Araz  ovalığına  кючцрцlməsi  nəzərdə  tutulmuĢ  azərbaycanlı 

əhalini  yerləĢdirmək  цчцn  yaĢayıĢ  binalarının  olmamasıны, 

kючцрцlən  əhalinin  bir  hissəsi  Ermənistanın  dağ  rayonlarında 

yaĢadığı  цчцн  Kцr-Araz  ovalığındakı  iqlim  Ģəraitinə  чətin  alıĢa 

биляъяйини  nəzərə  alaraq  onların  bir  hissəsiniн  respublikanın 

baĢqa  rayonlarında  yerləĢdirilməsinə  icazə  verməyi  xahiĢ  edir. 

Təяssцфlər  olsun  ki,  SSRĠ  Nazirlər  Soveti  bu  мяктуба  mцsbət 

cavab vermir. 

Ermənistan 

SSR-dən 

kючцрцlənlərin 

илк 

дястяси 

Azərbaycana  1948-ci  il  iyun  айынын  əvvəlində  эялди.  48  ailədən 

ibarət  дястя  Jdanov  rayonunda  (индики  Бейляган)  yerləĢdirildi. 

Ġyul  ayının  29-da  Goranboy  rayonuna  98  ailə  эялди.  1948-cı  il 

noyabrın  1-nə  olan  məlumata  gюrə  Ermənistan  SSR-dəн  Azər-

baycan  SSR-ə  1.799  ailə,  башга  сюзля,  10.584  nəfər 

кючцрцлмцшдц. 

1948-ci  ilin  dekabrında  Ermənistandan  əlavə  olaraq  120 

ailə  kючцрцлцr.  Kючцрцlmənin  birinci  ilində  kючkцnləri 

Azərbaycanın  Kцr-Аraz  ovalığında  yerləĢdirmək  mцmkцn 

olmadığından  Azərbaycanın  nisbətən  mцlayim  иглими  olan 

ərazilərинdə yerləĢdirilir.  

1947-ci  il  23  dekabr  tarixli  məlum  qərara  əsasən  1949-cu 

ildə Ermənistandan 40 min azərbaycanlı kючцрцlməli idi. Ancaq 

yerləĢdirmədəki  чətinliklər  gюstərdi  ki,  bu  qədər  əhalini 

yerləĢdirmək  asan  deyil.  Buna  gюrə  də,  respublika  hюkuməti 

mərkəzdən xahiĢ etdi ki, 1949-cu ildə Ermənistan SSR-dən 12-15 

min  əhali  kючцрцлсцn.  Ermənistanla  razılaĢmaya  uyğun  olaraq 

1949-cu ildə 15.713  nəfər, yaxud 3.818 təsərrцfatın kючцрцlməsi 

 

322 

planlaĢdırılır.  Лакин  бu  razılaĢma  Moskva  tərəfindən 

bəyənilmir. 

1949-cu  ildə  Ermənistandan  kючцрцlən  azərbaycanlılar 

Zərdab,  Əli  Bayramlı,  Kцrdəmir,  Gюyчay,  MirbəĢir  (индики 

Тяртяр), Səlyan, Sabirabad, Yevlax rayonlarında yerləĢdirilirlər. 

1950-ci  ildə  Azərbaycana  15  min  əhaliнин  kючцрцlməsi 

plаnlaĢdırılır.  Lakin  Azərbaycan  hюkuməti  bu  qədər  insanın 

yerləĢdirilməsini  mцmkцn  hesab  etməyib  1951-ci  ildə  10  min, 

1952-ci  ildə  20  min,  1953-cц  ildə  20  min,  1954-ц  ildə  15  min 

няфярин кючцрцлмясини планлашдырмаьы Москвадан хащиш едир. 

Кючцрмяйя  даир  sənədlərdən  aydın  olur  ki,  1950-ci  il  kю-

чцrmənin  ən  ağır  ili  olmuĢdur.  1950-ci  ildə  kючцрцlənləр  цчцn 

3.500  ev  tikmək  planlaĢdıрылдыьы  щалда,  fakitiki  470  ev  tikiliр. 

1950-ci  ildə  kючцрцляnlər  цчцn  ev  tikmək  və  mal-qara  almaq 

məqsədi  ilə  19  milyon  manat  kreditin  13,  9  milyon  манаты 

xərclənmiĢdi. 

Nəticədə,  1947-53-cц  illərdə  Ermənistan  SSR-dən 

kючцрцlən bir nəfər də Dağlıq Qarabağ ərazisinə buraxılmamıĢ, 

əksinə daxili kючцrmə yolu ilə 1949-cu ildə Дağlıq Qarabağdan 

132  (549  nəfər)  azərbaycanlı  ailəsi  Azərbaycan  SSR-in  Xanlar 

rayonuna (индики Эюйэюл) kючцрцлмцшдц. 

Kючцрцlən  əhalinin  ağır  vəziyyətə  dцĢməsi  kючцрцlənlərin 

yenidən юz yurdlarına qayıtmasına səbəb olду. Bunдан щяйяъан-

ланан  ermənilər  1951-ci  ilin  may  -iyun  aylarında  Ermənistan 

ССР Nazirlər Soveti yanında BaĢ Kючцrmə Ġdarəsinə məktub və 

teleqram gюndərмиш, geri qayıtma halları ilə əlaqədar bюyцk hay 

-  kцy  kаmpaniyası  qaldırараг  son  ildə  400  ailənin  geri 

qayıtdığını bildirмишляр. 

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, 1951-ci ildə də kючцrmə Ermə-

nistan ССР Nazirlər Sovetinin нзарятиндя olur. 1951-ci ilin okt-

yabrın  11-də  Ermənistаn  hюkuməti  azərbaycanlı  əhalinin 

kючцрцlməsi haqqında yeni qərar qəbul edir. Qərarda 1951-ci ilin 

9  ayı  ərzində  3.400  ev  tikilib  istifadəyə  verilməli  olduğu  halda 

2.231 ev tikildiyi gюstərilir вя bu ишдя Azərbaycan təqsirləndirilir. 

 

323 

Щямин  ildə  1.500  təsərrцfatın  kючцрцlməsi  planlaĢdırılır.  Plan 

103% yerinə yetirilir. 

1952-ci ildə kючцrmənin səviyyəsi bir qədər zəifləyir, kючцr-

mə planı 24% , kючцрцlənlərə ev tikmək planı ися 80% yerinə yeti-

rilir. 

Ermənistandan Azərbaycana kючцрцlənlərin sayı haqqında 

mцxtəlif  rəqəmlər  vardıр.  Azərbaycan  SSR  Kənd  Təsərrцfatı 

Nazirлийнин 1954-cц il oktyabrın 14-də Azərbaycan KP MK-ya, 

respublika  Nazirlər  Sovetinə  yazdığı  məktubda  gюstəriлiр  ki, 

1948-1953-cц  illərdə  Ermənistan  SSR-dən  respublikanın  Kцr-

Araz ovalığına 11.914 təsərrцfat (53.000 nəfər) kючцрцлмцшдц. 

Azərbaycana  kючцрцlənlərin  sayı  ilə  əlaqədar  сənədlərdən 

aydın olur ki, həmin illərdə rəsmi kючцrmə ilə yanaĢı, kючцрцlən 

yerlərə  getmək  istəməyənlər,  yaxud  Ermənistanda  yaradılmıĢ 

dюzцlməz  Ģəraitdən,  təhqirlərdən  canını  qurtarıb  Azərbaycana 

pənah  gətirянlər  də  az  olmamıĢdı.  Onlar  kцtləvi  surətdə 

Azərbaycanın mцxtəlif rayonlarına, əsasən Ermənistanla sərhəd 

olan  Gədəbəy,  Tovuz,  ġamxor,  Zəngilan  və  s.  rayonlara 

kючmцĢlər.  Цмумиййятля,  кючцрцлянлярин  сайы  150  миня  йахын 

олмушду. 

Ermənistandaкы 

тягибляря 

дюзмяйиб 

qaчanları 

Azərbaycanda  gцlərцzlə  qarĢılамамышлар.  Respublika  rəhbərliyi 

onları incitmiĢ, qayıtmaq istəyənlərə mane olmuĢ və onlar yalnız 

SSRĠ  Nazirlər  Sovetinin  qərarında  nəzərdə  tutulan  Kцr-Araz 

ovalığı rayonlarına getməyə məcbur eдилmiĢlər. 

Ermənistandan qovulan azərbaycanlıların evlərinə 1946-cı 

ildə Ġrandan 20.597 nəfər, Suriyaдан 19.253 , Livandan 19.253 , 

Yunanıstandan  4.974,  Bolqarıstandan  4.383,  Rumıniyadan 

1.738 nəfər ермяни – ъями 50 min nəfər gətiriлиб йерляшдирилмишди. 

Sonrakı illərdə Sovet Ermənistanına ermənilərin qayıdıĢı azalır. 

1947-cı  ildə  Suriyadan,  Livandan,  Fələstindən,  Ġrandan, 

Misirdən,  Yunanıs  tandan,  Fransadan,  ABġ-dan  39.401  няфяр, 

1948-ci  ildə  1.000  nəfər  ермяни  эятирилиб  йерляшдирилмишди. 

 

324 

Цмумиликдя,  nəzərdə  tutulan  208  min  nəfərin  əvəzinə  yalnız 

93.346 erməni Ермянистана gətirilмiшди. 

Kцr-Araz  ovalığı  rayonlarını  iĢчi  qцvvəsi  ilə  təmin  etmək 

bəhanəsi  altında  Иряванда  yaĢayan  azərbaycanlılarla  bərabər 

Azərbaycan dilində olan pedaqoji məktəb və  onun 200 tələbəsi 

də  Xanlar  rayonuna,  Иряван  Pedaqoji  Ġnstitunun  Azərbaycan 

bюlməsi  Bakıya  кючцрцлцб  Azərbaycan  Pedaqoji  Ġnstitutu  ilə 

birləĢdirilди. 

Аъынаъаглы одур ki, Ermənistanda azərbaycanlılar мцхтялиф 

bəhanələrlə  sıxıĢdırılıb,  təhqir  edilib  və  alчaldılıb  qovulduqları 

bir  vaxtda  Azərbaycanda  erməni  millətindən  olan  Ģəxslərin 

respublika  həyatının  bцtцn  sahələrində  geniĢ  əl-qol  aчmaları 

цчцн hər cцr Ģərait yaradılıрды. 

ЫЫ  ъащан  мцщарибясиндян  сонра  ермяни  мясяляси  няинки 

эцндямдян  дцшцр,  яксиня  бу  мясяля  щятта  БМТ-дя  гызьын 

мцзаркиря  олунур.  Просеслярин  эедишиндян  наразы  олан  ермяниляр 

Тцркийянин цзяриня щцъума кечирляр. Уругвайда йашайан 8 мин 

ермяни  адындан  Ермяни  Комитяси  БМТ  Баш  Мяълисинин  сядриня 

телеграм  вурараг  хащиш  едирляр  ки,  «Тцркийянин  яразисиндя 

йерляшян  ермяни  районлары  Совет  Ермянистанына  верилсин».  Ейни 

мязмунлу телеграм 30 минлик Арэентина ермяниляри адындан да 

БМТ  Баш  Мяълисиня  эюндярилир.  АБШ-дакы  «Ермянистанын 

щцгугларыны Америка мцдафия комитяси» Тящлцкясизлик Шурасынын 

диггятини  чякмяк  цчцн  АBġ-ын  бир  чох  шящярляриндя  митингляр 

кечирир. 

1946-cı ilin may ayıнда ABġ-dakı 16 erməni təĢkilatı BMT 

BaĢ katibi Trугве Лийя мяктуб эюндяряряк Тящлцкясизлик Шурасы-

нын эцндялийиня ермяни мясялясини салмаьы вя онларын юз вятянля-

риня  гайытмаларына  имкан  верилмясини  хащиш  едир.  Мяктубда 

бцтцн  дцнйадакы  4  милйон  ермяни  адындан  тяляб  едилирди  kи, 

Гарс,  Ярдəщан,  Ярзурум,  Трабзон,  Битлис  вя  Ван  Совет 

Eрмянистанына  верилсин.  Эуйа  бу  торпаглар  АБШ  Президенти 

Вилсонун  1918-ъи  ил  8  йанвар  тарихли  «14  маддяси»  иля 

Ермянистана  верилмишди.  Мялумдур  ки,  Вилсон  бу  сяняди  о  вахт 

 

325 

Алманийанын  мцттяфиги  олан  Тцркийяйя  гаршы  Антантанын  ялиндя 

aлят олан ермянилярин фяалиййятиня ъаваб олараг имзаламышды. 

Калифорнийадакы  ермяни  архийепископу  Калфайан  да 

Тящлцкясизлик  Шурасына  ейни  мязмунлu  мяктубла  мцраъият 

етмишди. Мяктубда билдирилирди: «Яэяр инди дя бюйцк дювлятляр … 

сахтакарлыгла  Ермянистана  хяйанят  едярлярся,  бяшяриййят  ядалят 

щаггында  даныша  билмяз».  Ейни  мязмунлу  мяктубу  Ливан 

ермяниляри дя эюндярмишдиляр. 

Шцбщясиз ки, бурада Ы Пйотрун «…ъцрбяъцр тядбирляр етмяк 

kи,  Иран  юлкяси  эцндян-эцня  пулсуз  вя  тиъарятсиз  галсын.  Хцлася, 

Ираны щямишя тяняззцля сювг едиб, табе щалда сахламаг лазымдыр 

kи,  Русийа  дювляти  истядийи  вахт  ону  зящмятсиз  юлдцрмяйя  гадир 

олсун.  Амма,  Тцркийя  дювляти  мящв  олмадан  Иранын  ъаныны 

алмаьымыз  мяслящят  дейилдир»  вясиййятини  щяйата  кечирян 

Москванын  яли  вар  иди.  Мягсяд  ися,  Тцркийяни  парчаламаг, 

зяифлятмяк, тарихи рягиби арадан эютцрмяк иди. 

1953-cц  ildə  Stalin  vəfat  etdi.  Əvvəlcə  Beriya  həbs  edildi. 

Sonra  M.C.Bağırovun  məhkəməsi  baĢlandı.  Sumbatov-

Тopuridze,  AtakiĢiyev,  Markaryan,  Qriqoryan,  BorĢev, 

Yemelyanov həbs edildilər və mцhakimə olundular. 

Bununla  iĢ  bitməmiĢdi.  60-cı  illərdə  Ermənistanla 

Azərbaycan  arasında  mцnasibətlər  yenidən  kəskinləĢdi. 

Suslovun  dəstəyi  ilə  Mikoyan  yenidən  Dağlıq  Qarabağ 

məsələsini ortaya atdı.  Bu məsələ Sov.  ĠKP MK mцĢavirəsində 

mцzakirə  olundu.  N.S.XruĢĢov  bunun  arzuolunmaz  nəticə 

verəcəyini dərk edərək ermənilərin tələbini rədd etdi. 

1964-cц ilin əvvəlində Mikoyan yenidən Dağlıq Qarabağın 

Ermənistana  verilməsini  təklif  etdi.  Etibarlı  mənbələrin 

məlumatına gюrə, Mikoyan XruĢĢova bildirmiĢdi ki, əgər Dağlıq 

Qarabağ Ermənistana verilməsə oradakı ermənilər Ermənistana 

kючəъəklər. 

N.S.XruĢĢov 

acıqlanaraq 

«Mən 

DQMB 

ermənilərinin  bir  sutka  ərzində  Ermənistana  kючцрцlməsi  цчцn 

12 min hərb maĢını verməyə hazıram”» демишди. 

ХХ ясрин 70-ъи илляриндя ермянилярин «сянэийян» ярази иддиа-

лары 80-ъи иллярин орталарында йенидян баш галдырды вя ermənilər юz 

 

326 

istəklərinə  1988-ci  ildə  tam  nail  oldular.  250  min  azərbaycanlı 

Ermənistandan son nəfərə qədər deportasiya edildi. 

 

1988-ci  ilин  fevralından 

daha  kəskin  xarakter  alan 

«Qarabağ” 

problemi» 

o 

zamanlar  deyildiyi  kimi,  heч 

də  həmin  regionun  sosial-iqtisadi  və  mədəni  inkiĢafınын  geri 

olması  səbəbindən  irəli  gəlməmiĢdi.  Həmin  pрoblemə 

millətlərarası  mцnaqiĢə  kimi  baxanlar,  digər  tərəfdən  Alma-

Atada, 

Pribaltikada, 

Yakutiyada, 

ġimali 

Qafqazda, 

Юzbəkistanda milli zəmində baĢ verən hadisələrlə eyniləĢdirənlər 

də  vardı.  Əslində  isə  bu  mцnaqiĢяlər  Qarabağ  mцnaqiĢəsindən 

fərqli  olaraq  Rus  imperiyasının  həmin  яразилярдя  yeritdiyi  milli 

siyasətin nəticəsi idi. 

Sovetlər  юlkəsinin  digər  regionlarından  fərqli  olaraq, 

Moskva  Qarabağda  baĢ  verən  hadisələrə  daha  diqqətlə 

yanaĢırdı.  Burada  yaĢayan  140  min  nəfər  erməninin  «sosial-

iqtisadi  və  mədəni  geriliyi»”  demək  olar  ki,  щяр  эцн  mərkəzi 

mətbuatda  iĢıqlandırılırdı.  Bununla  da,  Azərbaycan  SSR-nin 

daxili  iĢi  ittifaq  əhəmiyyətli  iĢə  чevrilirdi.  Moskvаnın  ilk 

gцnlərdən ермяниляри himayə etməсi yaranmıĢ problemi daha da 

kəskinləĢdirирdi.  Dağlıq  Qarabağda  hadisələrin  aчıq  Ģəkildə 

Ermənistan  tərəfindən  mцdafiə  edilməsi,  burada  Azərbaycan 

əhalisinə  və  hюkumətinə  qarĢı  keчirilən  tədbirlərin  bilavasitə 

Иряван tərəfindən idarə edilməsi hadisələrə daha qorxulu istiqa-

mət verirdi. Azərbaycanın partiya və dюvlət orqanları isə Mosk-

vanın  təsirilə  baĢ  verən  hadisələri  gizlədir,  bunu  sadəcə  olaraq 

bir  qrup  erməni  ekstremistlərinин  xuliqanlıq  hərəkəti  kimi 

гялямя  верирдиляр.  Hətta,  vilayətин  respublikanın  qanunlarına 

tabe  olmaması,  respublikanın  iqtisadi  və  dюvlət  mənafelərinə 

qarĢı чыхмасы kimi hallar qanun pozuntusu kimi qiymətləndirilir, 

tezliklə  bunların  Moskva  tərəfindən  nizama  salınacağına  цmid 

bəslənilirdi.