Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

 
Sual 2. Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının 
başlaması. 
XX 
əsrin əvvəllərində iqtisadi böhran nəticəsində 
müəssisələrin bağlanması, işsizliyin artması, iş və məişət 
şəraitinin dözülməz olması fəhlələrin siyasi cəhətdən 
oyanmasına və inqilabi hərəkatın başlanmasına zəmin 
yaradırdı. 1901-ci ilin mart ayında Rusiya Sosial 
Demokratik F
əhlə Partiyasının (RSDFP) Bakı Komitəsi 
yaradıldı. Bakıda fəhlə hərəkatına rəhbərliyi ələ 
keçirməyə çalışan Bakı Komitəsi Leninçi “İskra” qəzetini 
v
ə digər inqilabi ədəbiyyatları çap etmək üçün “Nina” gizli 
m
ətbəəsini təşkil etdi. 
1902-1903-
cü 
illərdə 
Bakının 
sənaye 
müəssisələrində baş verən tətillər, 1903-cü ilin iyul 
ayında baş verən siyasi nümayiş və ümumi tətil 
Az
ərbaycanda fəhlə hərəkatının yeni mərhələyə 
qalxdığını göstərirdi. 

---

262 
1904-
cü il dekabrın 13-də başlayan Bakı 
f
əhlələrinin ümumi tətili Rusiya proletariatının inqilabi 
mübarizə tarixində ilk dəfə neft sənayeçiləri ilə fəhlələr 
arasında dekabrın 30-da bağlanan kollektiv müqavilə ilə 
başa çatmışdı. Fəhlələr bu müqaviləni “Mazut 
Konstitusiyası” adlandırmışdılar. Tətil dekabrın 31-də 
f
əhlələrin qələbəsi ilə başa çatdı. 
1905-
ci il yanvarın 9-da Peterburqda nümayiş 
iştirakçılarının gülləboran edilməsi tarixə “Qanlı bazar” 
günü hadisəsi kimi daxil oldu. XX əsrin birinci xalq inqilabı 
– 1905-1907-ci illər burjua-demokratik inqilabi başlandı. 
“Qanlı bazar” faciəsi Bakıda çox böyük əks-səda 
doğurdu. Təkcə yanvar ayında Bakıda və Bakı 
quberniyası ərazisində 25 müəssisənin fəhləsi tətil etdi. 
Bakı müəssisələrində başlanan tətilə Azərbaycanın bir 
çox bölgələrinin işçiləri, o cümlədən Yelizavetpol dəmiryol 
stansiyasının, Gədəbəy mis mədənlərinin, Ləki yağ 
zavodunun, Nuxa v
ə Şuşa ipək emalı fabriklərinin 
f
əhlələri də qoşuldular. 
Az
ərbaycanda inqilabi hərəkatın yüksəlişindən 
narahat olan çarizm Cənubi Qafqazda erməni-müsəlman 
qırğını törətdi. 1905-ci il fevralın 6-dan 9-dək Bakıda, 
fevralın 20-21-də İrəvanda, may ayında Naxçıvanda, 
avqustun 16-21-d
ə Şuşada, 20-26-da yenidən Bakıda 
erm
əni 
daşnakları 
çarizmin 
havadarlığı 
ilə 
az
ərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətdilər. 1905-1906-cı 
ill
ərdə çarizmin Azərbaycanda törətdiyi milli qırğın 
siyas
ətində “Daşnaksütyun” partiyası və erməni 
mill
ətçiləri həlledici rol oynayırdılar. Milli qırğınlar 
n
əticəsində 10 minədək adam qətlə yetirilmiş, 158 
müsəlman kəndi dağılmış, minlərlə evlər yandırılmışdı. 
Çarizm milli qırğınlarla bərabər inzibati tədbirlərə 
d
ə əl atırdı. Çar hökuməti Azərbaycanda repressiyaları 
gücləndirmək üçün 1905-ci il fevralın əvvəllərində Bakıda 

---

263 
fövqəladə vəziyyət elan etdi. Çar II Nikolay 1905-ci il 
fevralın 26-da “Qafqazda tezliklə sülh və sakitlik 
yaratmaq üçün” yenidən Qafqaz canişinliyini bərpa etdi. 
Qatı şovinist və ermənipərəst Vorontsov-Daşkov canişin 
t
əyin edildi. Bakıda hərbi qubernator vəzifəsi təsis edildi. 
Erm
ənilərə havadarlıq edən, türklərə nifrətlə yanaşan 
Qafqaz canişini Rusiya imperiyasının “Parcala, hökm 
sür!” siyasətini həyata keçirir, rus qoşunlarına və 
kazaklara “tatarlara” (azərbaycanlılara) atəş açmaq əmri 
verirdi. 
Çarizmin himayəçilik siyasətindən bəhrələnən 
erm
ənilər Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafından 
az
ərbaycanlılara nisbətən 10 dəfədən çox mənfəət əldə 
etmişdilər. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 167 neft 
şirkətindən əksəriyyəti xırda müəssisələr olmaqla cəmi 49 
şirkət azərbaycanlılara məxsus olduğu halda, zəngin 
erm
əni ailələri 55 orta və iri şirkətin sahibləri idilər. 
Şərabçılıq, balıq sənayesi, tütün istehsalı kimi gəlirli 
sah
ələr də ermənilərin əlində idi. Dünyanın tanınmış iş 
m
ərkəzlərindən birinə çevrilən Bakıda 50 minə yaxın 
erm
əni toplanmışdı. Erməni tacirləri Bakının iqtisadi 
h
əyatında əsas yerlərdən birini tuturdular. Bu cür iqtisadi 
uyğunsuzluq, hökümətin hər zaman erməniləri himayə
etm
əsi ermənilərlə azərbaycanlılar arasında onsuz da 
g
ərgin olan münasibətləri daha da pisləşdirirdi. 
Birinci rus inqilabının yüksəlişindən qorxuya düşən 
çar II Nikolay1905-ci il dekabrın 11-də Dumaya seçkilər 
keçirilməsi haqqında fərman imzaladı. Həmin fərmana 
uyğun olaraq 1906-cı il mayın 31-də Azərbaycanda I 
Dumaya seçkilər keçirildi. Görkəmli ictimai-siyasi 
xadiml
ər olan Əli Mərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl xan 
Ziyadxanov, 
M
əmmədtağı 
Əliyev, 
Əsədulla 
b
əy 
Muradxanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Dumaya 
deputat seçildilər. Rusiya müsəlmanlarından seçilən 46 

---

264 
deputat Dumada Müsəlman fraksiyasında birləşdi. 
Ə.M.Topçubaşov fraksiyanın sədri seçildi. Müsəlman 
fraksiyası Dumada Kadet partiyasının mövqeyində 
dayanmışdı. Lakin çar höküməti I Dumanı 1906-cı il 
iyulun 7-d
ə buraxdı. 
1906-
cı ilin sonu, 1907-ci ilin əvvəllərində 
Az
ərbaycanda II Dumaya seçkilər keçirildi. Mülkədar və 
burjua ziyalılarının ləyaqətli nümayəndələri Fətəli xan 
Xoyski, 
M
əmmədağa 
Şahtaxtinski, 
Xəlil 
b
əy 
Xasm
əmmədov, İsmayıl Tağıyev, Mustafa Mahmudov və 
Zeynal Zeynalov II Dumaya deputat seçildilər. II Duma 
1907-ci il fevr
alın 20-də ilk iclasına başladı. Müsəlman
deputatlar 
yen
ə də öz fraksiyalarını yaratdılar. 
Fraksiyanın hazırladığı on bir bölmədən ibarət proqramda 
türk xalqlarının bütün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni 
probleml
əri öz əksini tapmışdı. Lakin II Dumanın da 
f
əaliyyəti çar hökumətini razı salmadı. 1907-ci il iyunun 3-
d
ə II Duma buraxıldı və III Dumaya seçkilər keçirilməsi 
haqqında çarın fərmanı verildi. 
Yeni seçki qanunu son dərəcə mürtəce və 
müstəmləkəçi xarakterə malik idi. Qafqaz, Mərkəzi Asiya 
v
ə Sibir xalqları siyasi cəhətdən qeyri-yetkin xalqlar 
hesab edil
ərək seçki hüququndan məhrum edildilər. 
C
ənubi Qafqaz müsəlmanlarından III Dumaya cəmi bir 
n
əfər – Xəlil bəy Xasməmmədov seçildi. Dumada tək 
olmasına baxmayaraq X.Xasməmmədov öz üzərinə 
düşən vəzifələri çox böyük məsuliyyət və ləyaqətlə 
yerin
ə yetirirdi. 
1912-ci 
ilin 
sentyabr-
oktyabr 
aylarında 
Az
ərbaycanda IV Dövlət Dumasına deputat seçkiləri 
keçirildi. Bütün Cənubi Qafqaz müsəlmanlarından yeganə 
deputat hüquqşünas Məmmədyusif Cəfərov seçildi. O da 
öz sələflərinin yolunu ləyaqətlə davam etdirdi. 

---

265 
XX 
əsrin əvvəllərində Rusiyada baş verən siyasi 
hadis
ələr (rus-yapon müharibəsi, 1905-1907-ci illər 
inqilabi, 
erm
əni-azərbaycanlı 
münaqişəsi 
v
ə 
s.) 
Az
ərbaycan xalqının milli mənlik şüurunun oyanmasına, 
milli özünüdərkin və milli təfəkkürün inkişafına mühüm 
t
əsir göstərirdi. 
Bu dövrdə milli hərəkatın başlanmasına iki əsas 
amil t
əsir göstərirdi: 1) Milli burjuaziyanın dəstəyi ilə 
müxtəlif təhsil ocaqlarında təhsil alaraq vətənə qayıdan 
Az
ərbaycan 
g
əncləri 
milli 
demokratik 
h
ərəkatın 
yaranması və inkişafında böyük rol oynamada başladılar. 
İxtisasa 
yiyələnməklə 
b
ərabər 
qabaqcıl 
Avropa 
ideologiyası ilə də tanış olan Azərbaycan ziyalıları milli 
özünüdərketmə, mənəvi dəyərlər, xalqın tarixi, etnik 
m
ənşəyi ilə bağlı məsələlərin araşdırılmasının 
z
əruriliyini anladı; 2) Çarizmin türk-müsəlman xalqlarına 
qarşı çevrilmiş milli müstəmləkə siyasəti nəticəsində milli 
h
ərəkatda “Milliyət və hürriyət”, “Məşrutə və müsavat” 
ideyaları geniş vüsət aldı. M.Ə.Rəsulzadənin dediyi 
kimi, “Millət inanmağa başladı ki, istiqlal xaricində onun 
üçün əlavə Azərbaycan yoxdur”. 
O 
dövrün 
milli 
ziyalılarımızın 
qabaqcıl 
numay
əndələrindən 
H.Z
ərdabi, 
Ə.Hüseynzadə, 
Ə.Ağaoğlu, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid, 
Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir, Ə.M.Topçubaşov, F.Köçərli, 
M.Ə.Rəsulzadə və b. milli mətbuatda çıxış edərək xalqın 
milli t
əfəkkürünün formalaşmasında mühüm rol 
oynadılar. Bu işdə H.Zərdabinin və M.Ə.Rəsulzadənin 
mill
ətçilik 
və 
dövlətçilik, 
C.Məmmədquluzadənin 
demokrtizm v
ə azərbaycançılıq ideyaları misilsiz rol 
oynadı. Türk dünyasının görkəmli ideoloqları İ.Qaspıralı, 
Ə.Hüseynzadə, Y.Akçura oğlu, Ə.Ağaoğlunun türkçülüyə 
dair fikirl
ərində obyektiv olaraq Azərbaycanın milli

---

266 
müstəqilliyinin ümumtürk azadlığının tərkib hissəsi olduğu 
ideyası öz əksini tapırdı. 
Az
ərbaycanın qabaqcıl ziyalıları imperiyanın 
müstəmləkə əsarətindən azad olmaq məqsədilə ilk gizli 
siyasi t
əşkilatların yaradılmasını vacib bilirdilər. 1902-ci 
ild
ə Bakıda M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə “Müsəlman 
g
ənclik təşkilatı” yaradıldı. Az sonra həmin təşkilat 
“müsəlman demokratik “Musavat” cəmiyyəti”nə çevrildi. 
Az
ərbaycanlı fəhlələr arasında milli demokratik 
ideyaları yaymaq məqsədilə M.Ə.Rəsulzadə, M.H. 
Mövsümov, M.H.Hacınskinin təşəbbüsü ilə 1904-cü ilin 
oktyabr ayında “Müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” 
t
əşkilatı” yaradıldı. “Hümmət” təşkilatı RSDFP Bakı 
Komit
əsinin nəzdində fəaliyyət göstərirdi. 1904-1905-ci 
ill
ərdə “Hümmət” təşkilatının eyni adlı qəzeti nəşr etdirildi. 
1906-1907-ci ill
ərdə təşkilatın “Təkamül” və “Yoldaş” 
q
əzetləri nəşr edilmişdi. Təşkilatın işində N.Nərimanov, 
M.Əzizbəyov, Ə.Axundov və b. fəal iştirak edirdilər. 
1905-1906-
cı 
illərdə 
erm
əni 
mill
ətçilərinin 
az
ərbaycanlılara qarşı törətdikləri milli qırğınlar geniş 
vüsət aldığı üçün milli demokratik fikirli ziyalılar siyasi