Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

partiyası Azərbaycan milli hərəkatının inkişafında mühüm 
rol oynamışdır. Partiyanın amalı Qafqaz müsəlmanlarının 
ittihad
ı, ümumi düşmənə qarşı mübarizə birliyi, 
Az
ərbaycan xalqının azadlığı, maarif və mədəniyyətin 
inkişafı, nadanlığa, cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə 
motivl
ərinə söykənirdi. 
“Difai”, “Qeyrət” və “Müdafiə” təşkilatılarının 
başlıca məqsədi Azərbaycan xalqının erməni daşnakları 
v
ə millətçiləri tərəfindən soyqırımının qarşısını almaq, 
tökülən günahsız qanların dayandırılması olmuşdur. Bu 
t
əşkilatların fəaliyyətləri nəticəsində azğın erməni 
mill
ətçilərinin quduz hərəkətlərinin qarşısı bir qədər 
alınmış, milli qırğın müəyyən dərəcədə dayandırılmışdır. 
1905-1907-ci ill
ər inqilabı türk xalqlarının milli 
mübarizəsinin yüksəlişinə yeni təkan verdi. Rusiya 
müsəlmanlarının birgə fəaliyyət istiqamətində mübarizəsi 

---

268 
genişlənməkdə idi. Bunun nəticəsi olaraq 1905-ci il 
avqustun 15-d
ə Nijni-Novqorod şəhərində Ümumrusiya 
müsəlmanlarının birinci qurultayı keçirildi. Qurultay 
“İttifaqi-müslümin” adlı Ümumrusiya müsəlman ittifaqını 
yaratmağı qərara aldı. Rusiya müsəlmanlarının ikinci 
qurultayı 1906-cı il yanvarın 13-dən 23-dək Peterburq 
şəhərində qeyri-leqal şəraitdə keçirildi. Qurultayda 
“Müsəlman İttifaqı”nın Nizamnaməsi və Proqramı 
müzakirə edilərək qəbul edildi. Proqramda Ümumrusiya 
türklərini birləşdirmək və çarizmə qarşı vahid cəbhədə 
mübarizə aparmaq vəzifəsi irəli sürüldü. 
1906-
cı il avqustun 16-23-də Nijni-Novqorodda 
Ümumrusiya müsəlmanlarının üçüncü qurultayı keçirildi. 
Qurultay “Müsəlman ittifaqı”na rəhbərlik etmək üçün 
daimi yeri Bakı şəhəri olmaqla 15 nəfərdən ibarət Mərkəzi 
Komit
ə yaratmağı qərara aldı. MK-nin nəzdində üç 
n
əfərlik büro yaradıldı. Onun tərkibinə Ə.M.Topçubaşov 
(s
ədr), A.Aponayev (xəzinədar) və Ə.İbrahimov daxil 
edildil
ər. 
1905-
ci il 17 oktyabr Manifesti çar II Nikolay 
t
ərəfindən elan edildikdən sonra bir qrup Bakı liberalı 
kadetl
ərin Bakı şöbəsi ilə sıx əlaqədə olan Konstitusiyalı 
Müsəlman Partiyası yaratdı. Partiyanın Proqramında
C
ənubi Qafqazın öz məclisi (Seym) və milli idarəçilik 
qurumları olan müstəqil bir bölgəyə çevrilməsi öz əksini 
tapmışdı.
Az
ərbaycan xalqının milli-azadlıq mübarizəsində 
mühüm rol oynamış “Müsavat” (“Bərabərlik”) partiyası 
1911-ci ilin 
oktyabr ayında əvvəllər M.Ə.Rəsulzadə ilə 
“Hummət” qrupunda çalışmış Məhəmməd Əli Rəsulzadə, 
Abbasqulu Kazımzadə və Tağı Nağı oğlu tərəfindən 
yaradılmışdır. Partiyanın adı müsəlmanların ruslarla 
b
ərabər hüquqlara malik olmaq, bütün islam dünyasında 
müstəqilliyə qovuşmaq arzusunu özündə əks etdiridi. 

---

269 
1913-
cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi 
münasibətilə çar hökumətinin verdiyi əhv-ümumidən 
istifad
ə edən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycana qayıtdı 
“Müsavat” partiyasına daxil olaraq onun lideri oldu. 
Yarandığı ilk dövrlərdə “Müsavat” partiyası qeyri-leqal 
f
əaliyyət göstərməyə məcbur olmuşdu. Üzvlərinin 
t
əhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə partiya üzvləri üç 
n
əfərlik dərnəklərdə birləşmişdilər. 
“Müsavat”ın 1912-ci ildə qəbul etdiyi birinci 
Proqramı islami mahiyyətdə idi. Burada müsəlman 
xalqlarının birliyi, dövlət müstəqilliyi və dövlətçiliyinin 
b
ərpasına maddi və mənəvi yardım göstərmək, 
müsəlmanların birliyi və tərəqqisinə çalışan partiyalarla 
əlaqə 
yaratmaq 
v
əzifələri 
ir
əli 
sürülmüşdü. 
M.Ə.Rəsulzadə öz əsərlərində partiyanın ideologiyasına 
ciddi 
t
əsir 
göstərir, 
onun 
ideya 
istiqam
ətini 
“hümmətçilikdən millətçiliyə”, “islamçılıqdan türkçülüyə” 
doğru 
yeniləşdirməyə 
nail 
oldu. 
O, 
Əli 
bəy 
Hüseynzadənin “türkləşmək islamlaşmaq müasirləşmək”
ideyasını başlıca istiqamət kimi irəli sürdü. 
M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci il oktyabrın 2-də “Müsavat”