Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Azərbaycan xanlıqları XVIII əsrin sonunda. 
XVIII əsrin 80-ci illərinin sonunda bütün hakimiyyəti 
(Xorasan istisna olmaqla) ələ alan Qacar sülaləsinin 
banisi Ağa Məhəmməd xan sabiq Səfəvi dövlətinin 
sərhədlərini bərpa etdikdən sonra tac qoymağı 
qərarlaşırdı. Məlum olduğu kimi, Səfəvi dövlətinin 
süqutunadək bütün Cənubi Qafqaz, Azərbaycan və Şərqi 
Gürcüstan bu dövlətin tərkibində idi. Məhz buna görə də 
Ağa Məhəmməd xan həmin ölkələri özünə tabe etmək 
fikrinə düşdü.
Ağa Məhəmməd xan hərbi yürüşə başlamazdan 
əvvəl Cənubi və Şimali Azərbaycan xanlıqlarına, habelə 
Kartli-
Kaxetiya çarlığına fərmanlar göndərdi və onlardan 
tabelik rəmzi kimi ən yaxın qohumlarından onun sarayına 
girov göndərməyi tələb etdi. Iran sərhədlərindən uzaqda 
yerləşən Azərbaycan xanlıqları, habelə Kartli-Kaxetiya 
çarlığı Ağa Məhəmməd xanın hədə-qorxu ilə dolu 
fərmanını rədd etdilər. Iran sərhədləri yaxınlığında 
yerləşən xanlıqların bir çoxu Ağa Məhəmməd xandan 
ehtiyat edərək, zahirən də olsa, ona itaətə hazır 
olduqlarını 
bildirdilər. 
Azərbaycan 
xanlıqlarının 
əksəriyyətini silah gücünə tabe etməyə hazırlaşan Ağa 
Məhəmməd xan Fars və Şiraz əyalətlərində baş vermiş 
üsyanlara görə öz yürüşünü təxirə salmalı oldu.
1793-
cü ildə Ağa Məhəmməd xan yenidən 
Azərbaycan xanlıqlarına fərmanlar göndərib onlardan 
tabe olmağı tələb etdi və əks təqdirdə silaha əl atacağını 
bildirdi.
Azərbaycan 
xanlıqları 
ümumi 
düşmənə 
müqavimət üçün vahid cəbhə yaratmasalar da, Şamaxılı 
Mustafa xan, Talış xanlığının hakimi Mir Mustafa xan, 
bakılı Hüseynqulu xan, naxçıvanlı Kəlbəli 
xan 

---

209 
yerləşdikləri qalaları möhkəmlətməklə yanaşı, ərzaq 
ehtiyatları da toplayırdılar. Lakin xanlıqlardan heç biri 
birləşmək qərarına gəlmədi. Bunun əvəzində onlardan 
bəzisi özlərinə qüvvətli arxa axtararaq sadəlövhlüklə 
Rusiya dövlətinin vədlərinə inandı və hərbi kömək üçün II 
Yekaterina hökumətinə müraciət etdi.
Azərbaycan xanlarının və eləcə də Kartli-
Kaxetiya çarlığının Rusiyaya müraciət etməsindən xəbər 
tutan Ağa Məhəmməd Ərdəbildən Şimali Azərbaycana üç 
istiqamətdə 100 min nəfərdən ibarət ordunun hərəkət 
etməsi haqqında əmr verdi.
Iran ordusunun birinci dəstəsi Muğan, ikinci 
dəstəsi şahın qardaşı Əliqulu xanın başçılığı altında 
Irəvan, Ağa Məhəmməd xanın özünün rəhbərlik etdiyi 
üçüncü dəstə isə Qarabağ istiqamətində irəlilədi.
Irəvana doğru hərəkət edən sərbazlar Naxçıvan 
qalasının önündə ayaq saxlamalı oldular. Naxçıvanlılar 
düşmənə ciddi müqavimət göstərdilər. Ağa Məhəmməd 
xanın tabe olmaq haqqında qalaya göndərdiyi tələbə 
naxçıvanlılar Kəlbəli xanın başçılığı altında düşmənə 
sarsıdıcı zərbələr endirməklə cavab verdilər. Planları 
pozulmasın deyə Ağa Məhəmməd xan Naxçıvan 
qalasının mühasirəsindən əl çəkib Irəvana doğru hərəkət 
etməyi qərara aldı. Müdafiəsi pis təşkil edilmiş Irəvan 
qalası zəif müqavimət göstərdi və az bir müddət ərzində 
düşmən əlinə keçdi.
Ağa Məhəmməd xanın rəhbərlik etdiyi Iran 
qoşunlarının əsas dəstəsi 1795-ci ilin iyun ayında Şuşa 
qalasını mühasirəyə aldı. Şuşanın mühasirəsi bir aydan 
artıq davam etdi. Iran sərbazlarının Şuşa ətrafında 
məğlubiyyəti, yubanmaları şahın planlarını alt-üst edə 
bilərdi. Odur ki, düz 33 gündən sonra Ağa Məhəmməd 
xan ordusuna Şuşanın mühasirəsindən əl çəkib Tiflis 
istiqamətində irəliləməyi əmr etdi. Tiflis şəhərini qarət və 

---

210 
darmadağın etdikdən sonra Iran sərbazları 1795-ci il 
sentyabrın 20-də külli miqdarda qənimət, habelə 20 min 
əsirlə şəhəri tərk etdilər.
Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza dağıdıcı 
yürüşündən 
sonra 
Rusiya 
Cənub 
sərhədlərinin 
təhlükəsizliyini qorumaq və Xəzər dənizindəki hakim 
mövqeyini saxlamaq, habelə 1783-cü il Georgiyevsk 
müqaviləsinin şərtlərinə əməl etmək məcburiyyəti 
qarşısında qaldı. 1795-ci ilin noyabr ayında Mozdok 
şəhərindən Cənubi Qafqaza ilkin mərhələdə iki 
istiqamətdə rus qoşunları göndərildi. Tiflisə polkovnik 
Sıroxnevin başçılığı ilə iki yeger batalyonu, Dağıstan və 
Azərbaycan istiqamətində isə general-mayor Savelyevin 
komandanlığı altında piyada batalyonu hərəkət etdi. Ağa 
Məhəmməd xanın Azərbaycanı tərk etməsinin başlıca 
səbəblərindən biri də bu oldu.
1795-
ci ildə Kartli-Kaxetiya çarlığını, eləcə də 
Tiflis Şəhərini darmadağın edən Iran qoşunları Şuşada 
qarabağlıların qəhrəmancasına müqavimətinə rast gəlib 
geri çəkilməyə məcbur oldular.
Cənubi Qafqaza hazırlanan yürüşə rəhbərliyi II 
Yekaterina özünün sevimlilərindən biri olan V.Zubova 
həvalə etdi. 1796-cı il aprelin 18-də V.Zubovun başçılığı 
ilə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşü başlandı. Rus 
qoşunları Savelyevin mühasirəyə aldığı Dərbənd 
qalasına yaxınlaşdı.
Dərbənd qalasında iki həftə qaldıqdan sonra 
V.Zubov Dərbənd xanlığının idarəsini Şeyxəli xanın 
Rusiyaya meyil edən bacısı Pəricə xanıma tapşıraraq, 
Bakı istiqamətində hərəkət etdi.
Bakılı Hüseynqulu xanın rus qoşunlarının 
Abşeron yarımadasına yaxınlaşmasına mənfi münasibət 
bəslədiyindən xəbər tutan V.Zubov təcili olaraq ona 
məktub göndərdi və yürüşün əsl mahiyyətini ört-basdır 

---

211 
edərək xoş niyyətlə gəldiyini bildirdi. Hüseynqulu xan 
V.Zubovun səmimiyyətinə inanmasa da, Rusiyanın hərbi 
texnikasından ehtiyat edərək onu xoş məramla 
qarşılamağı daha üstün tutdu. 1796-cı il iyun ayının 13-
də Hüseynqulu xan V.Zubovun düşərgəsinə yollandı.
Iki gündən sonra rus qoşunları general-mayor 
Raxmanovun başçılığı və Şeyxəli xanın müşayiəti ilə Bakı 
qalasına, təqribən eyni vaxtda Qubaya daxil oldular. 
V.Zubovun əmrinə əsasən Qubada Dərbənd xanlığından 
asılı olmayan müstəqil xanlıq yarandı. Bakıda və Qubada 
müəyyən miqdarda rus qoşunları saxlayan V.Zubov 
Şamaxıya doğru irəlilədi. Diplomatiya yolu ilə hərəkət 
edən Zubov çapar vasitəsilə şamaxılı Mustafa xana 
hədiyyələr və məktub yolladı.
1796-
cı il noyabrın 6-da II Yekaterinanın 
gözlənilməz ölümü Rusiya dövlətinin nəzərdə tutduğu 
tədbirlərin həyata keçirilməsini bir müddət təxirə saldı. I 
Pavel Rusiya qoşunlarının tezliklə Cənubi Qafqazdan 
geri dönməsi barədə əmr verdi. Rus qoşunları 
Azərbaycandan çıxıb getdikdən sonra Ağa Məhəmməd 
Şah 1797-ci ildə ona müqavimət göstərənlərə divan 
tutmaq məqsədilə Qafqaza, xüsusilə Azərbaycana ikinci 
yürüşə başlamağı qərara aldı.
Ağa Məhəmməd şah Talış xanlığını zəbt etməyi 
Süleyman xana tapşırdı. Düşmənin yaxınlaşdığını eşidən 
Mir Mustafa xan 200 ailə ilə Sarı adasına köçdü. 
Lənkəranın yerdə qalan əhalisi əlçatmaz dağlara çəkildi.
Qarabağlı Ibrahimxəlil xanın əmri ilə Araz 
üzərindəki Xudafərin körpüsü uçurulduğuna görə Iran 
qoşunları Araz çayını çox çətinliklə keçə bildilər. 
Qayıqlardan bəzisi sürətlə axan çay sularına tab 
gətirməyib çevrildi. Nəticədə bir çox sərbaz həlak oldu.
Düşmənin çayı keçdiyini görən qarabağlı 
Ibrahimxəlil xanın əmri ilə onun döyüşçüləri külli 

---

212 
miqdarda qayığı arabalarla çayın yuxarı başına daşıyıb 
düşmən düşərgəsindən bir qədər aralıda boşaltdılar. 
Qarabağlılar qayıqları ağır daşlarla doldurub qaranlıq 
düşən kimi çaya buraxdılar. Ağır yüklü qayıqlar suda çox 
üzə bilməyib bir-birinin ardınca sahildən uzaqlaşmadan 
batdı. Beləliklə, daşla dolu qayıqlar Arazın məcrasını 
dəyişdi.
Qəflətən axan sel yalnız sərbazların azuqəsini, 
geyimini deyil, həmçinin külli miqdarda silahı da 
aparmışdı. Şah qarabağlıların bu əməlinin əvəzini yerli 
əhalidən çıxdı. Sərbazlar çəyirtkə kimi kəndlərə daraşıb 
əhalinin son tikəsini əlindən aldılar. Sənətkarlara, 
xüsusilə dəmirçilərə zorla silah hazırlatdırdılar.
Iran 
qoşunları 
Əsgəran 
qalası 
ətrafında 
qarabağlıların 
güclü 
müqavimətini 
qırıb 
Şuşaya 
yaxınlaşdılar.
1797-
ci ildə Ibrahimxəlil xan yenə də Şuşa 
qalasının müdafiəsinə rəhbərlik etmiş, mərdlik və 
vətənpərvərlik nümunəsi göstərmişdir.
Hücumun 
uğursuz 
olduğunu 
görən 
Ağa 
Məhəmməd şah atəşi qala divarlarının eyni nöqtəsinə 
vurmağı əmr etdi ki, bəlkə həmin hissədə yarıq əmələ 
gəlsin. Həqiqətən də toplardan açılan yaylım atəşləri qala 
divarlarının 
bir 
hissəsini 
zədələyərək 
düşmən 
qoşunlarının Şuşaya soxulması təhlükəsini artırdı. Bunu 
görən Ibrahimxəlil xan düşmənin topxanasını susdurmağı 
qərara aldı. Ibrahimxəlil xanın başçılığı altında qalanın 
qapılarından eyni vaxtda üç yüngül süvari dəstəsi çıxaraq 
cəld 
düşmən 
topxanası 
üzərinə 
hücum 
etdi. 
Qarabağlıların məqsədini tez duyan Ağa Məhəmməd şah 
təcili surətdə əks tədbir gördü. O, sərbazları iki hissəyə 
bölərək, birinə Qarabağ süvarilərinin qarşısını almağı, 
digərinə isə qala divarı istiqamətində irəliləməyi əmr etdi.

---

213 
Topxana sıradan çıxarılsa da, düşmən piyadaları 
tərəfindən yol bağlandığından qələbə qazanmış 
qarabağlılara qalaya qayıtmaq müyəssər olmadı. 
Ibrahimxəlil xan özünün azsaylı dəstəsi ilə mühasirəni 
yarıb keçməyə və Dağıstan tərəfə pənah aparmağa 
m
əcbur oldu.
Baş müctəhid Hacı Babəklə görüş zamanı Ağa 
Məhəmməd şah Quranı götürüb ona öz möhürünü basdı 
və and içdi ki, müqavimətə rast gəlməsə, Şuşada bir 
nəfərə də toxunmayacaqdır. Şah eyni zamanda Hacı 
Babəkə tapşırdı ki, onun gəlişi münasibətilə şuşalılar 
500000 əşəfı toplamalıdırlar. Lakin Hacı Babək təzminatı 
200000 əşrəfıyə endirməyə nail oldu.
Şah tələb etdiyi təzminatı aldıqdan sonra, Qurana 
and içdiyinə baxmayaraq, sərbazlara şəhəri qarətə icazə 
verdi.
Lakin sui-
qəsd nəticəsində Ağa Məhəmməd 
şahın Şuşada öldürülməsi (1797-ci il iyulun 4-də) şahın 
Cənubi Qafqazı fəth etmək planlarını yarımçıq qoydu. 
Şahın öldürülməsi xəbərini eşidən sərbazlar qeyri-
mütəşəkkil vəziyyətdə Irana qaçmağa başladılar. 
Şuşalılar Iran qoşunlarını Araz çayının sahillərinə qədər 
təqib etdilər.
Şuşada hakimiyyət müvəqqəti olaraq Məhəmməd 
bəyin əlinə keçdi. O, Ağa Məhəmmədin öldürülməsi 
xəbərini əmisi Ibrahimxəlil xana çatdırıb, ona geri 
qayıtmağı təklif etdi. Tezliklə Ibrahimxəlil xan Şuşaya 
qayıtdı və minnətdarlıq əvəzinə Məhəmməd bəyə şübhə 
ilə yanaşmağa başladı. Əmisinin ona qarşı münasibətini 
görən Məhəmməd bəy təqibdən canını qurtarmaq üçün 
Şuşanı tərk etməli oldu və Şəkiyə pənah gətirdi. Lakin 
Məhəmməd bəy yanıldı. Şəkidə Səlim xan onu həbs 
edərək qan düşməni olan Şamaxılı Mustafa xana təhvil 
verdi. Mustafa xan Məhəmməd bəyi edam etdi.

---

214 
Ağa Məhəmməd şahın qətlindən sonra Bakı, 
Gəncə və Irəvan xanları öz şəhərlərinə qayıtdılar.
Iranda Ağa Məhəmməd Şahın qardaşı oğlu Baba 
xan Fətəli şah adı ilə taxta çıxdı. Elə ilk gündən yeni Şah 
Iranda hakimiyyətini möhkəmləndirməklə məşğul oldu. 
Beləliklə, Ağa Məhəmməd şahın ölümü və Iranda hökm 
sürən hərc-mərclik nəticəsində Azərbaycan xarici 
müdaxilədən bir qədər yaxa qurtardı.
Gözləmək olardı ki, yuxarıda sadalanan 
hadisələrdən sonra Azərbaycan xanlıqları bir mərkəz 
ətrafında birləşməyin zərurətini dərk edəcək, vahid dövlət 
yaradacaqlar. Lakin təəssüf ki, belə olmadı. Iran 
qoşunlarının getməsi ilə ölkədə kəskin daxili feodal ara 
müharibələri başlandı.
Bundan istifadə edən Iranın yeni hökmdarı Fətəli 
Şah Cənubi Qafqazı zəbt etmək fikrinə düşdü. Lakin 
bunun üçün Rusiya ilə münasibətləri qaydaya salmaq 
lazım idi. Bu məqsədlə Fətəli şah 1797-ci ildə özünün 
nümayəndəsi Ağa Mir Seyid Həsəni I Pavelin sarayına 
göndərdi. Iran Şahının məqsədini öyrəndikdən sonra I 
Pavel Iran hökumətinə Cənubi Qafqaza olan hər cür 
iddiadan əl çəkməyi məsləhət gördü. Nümayəndəsinin 
Sankt-
Peterburqdan qayıtmasını gözləməyən Fətəli şah 
Cənubi Qafqazın bütün hakim feodallarına fərman 
göndərib onlardan itaət əlaməti olaraq girov və böyük 
məbləğdə pul tələb etdi. Rədd cavabını alan Fətəli Şah 
öz qoşunlarına sərhədi keçməyi və feodal pərakəndəliyi 
hökm sürən Cənubi Qafqazı ələ keçirməyi əmr etdi.
Cənubi Qafqazı fəth etmək fikrindən daşınmayan 
Rusiya dövləti artıq hərbi əməliyyatın başlanması vaxtının 
çatdığını qət etdi. I Pavel qoşunların Cənubi Qafqaza 
yeridilməsi haqqında əmr verdi. Rusiya dövlətinin 
tədbirlərindən xəbər tutan Iran qoşunları təcili geri 

---

215 
çəkildilər. Belə olduqda Rusiya dövləti də özünün Cənubi 
Qafqa
za yürüşünü dayandırdı.
Sərbazlarının müasir texnika ilə silahlanmış 
Rusiya qoşunlarından qat-qat zəif olduğunu anlayan 
Fətəli şah ordusunun təşkilində yeniliklər aparmağa 
başladı. Döyüşçülərin təlimi üçün Avropa ölkələrindən, 
əsasən Fransadan hərbi mütəxəssislər dəvət edildi.
Beləliklə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində 
Cənubi Qafqaz uğrunda birinci Rusiya-Iran müharibəsinin 
başlanması üçün zəruri şərtlər meydana çıxdı.