Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Naxçıvan xanlığının əsasını Kəngərli boyunun 
baŞçısı 
Heydərqulu 
xan 
qoymuŞdur. 
Xanlığı 
gücləndirmək və təcavüzlərdən qorumaq məqsədilə 
Heydərqulu xan (1747-1763/64) hakimiyyətinin ilk 
dövründə daha güclü olan Qarabağ xanlığına arxalanırdı. 
Heydərqulu xanın ölümündən sonra 1787-ci ilə qədər 
hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində Naxçıvan 
xanlığı zəifləyir, Xoy, Qarabağ, Irəvan xanlıqları, Kartli-
Kaxetiya çarlığı və Iran arasında ardı-arası kəsilməyən 
mübarizənin obyektinə çevrilir.

---

206 
İrəvan xanlığı Çuxursəd bəylərbəyiliyi əsasında 
təşəkkül tapmışdı. Nadir şah qətlə yetirildikdə Irəvan 
bəylərbəyi Pir Mahmud xan hakimiyyəti əldən 
verm
əməyə cəhd göstərmişdisə də, Irəvanda Iran 
ağalığına qarşı üsyana başçılıq edən yerli feodal Mir 
Mehdi xan özünü xan elan edərək, müstəqil Irəvan 
xanlığının əsasını qoydu.
Lakin Irəvan xanlığı keçmiş bəylərbəyiliyin bütün 
ərazisini əhatə edə bilmədi. Onun bir hissəsi Naxçıvan və 
digər xanlıqların tərkibinə daxil edildi. Irəvan xanlığı 
Azərbaycanın qərbində Göyçə gölü ətrafında yerləşmiş 
və 15 mahaldan ibarət idi: Qırxbulaq, Zəngibasar, 
Qarnibasar, Vedibasar, iərur, Suran, Dərək, Saatlı, Tala, 
Seyidli-Axacl
ı, Sərdarabad, Gərni, Abaran, Dərəçiçək və 
Göyçə. Xanlığın mərkəzi Irəvan şəhəri idi.
1751-
ci ildə bu xanlığı Urmiya xanı Fətəli xanın 
sərkərdəsi Azad xan zəbt etdi. 1755-ci ildə Mir Mehdi 
xanın qardaşı Həsənəli xan Irəvan xanlığını öz 
hakimiyyəti altına almağa müvəffəq oldu. Daha sonra isə 
xanlıq taxtına Həsənəli xanın qardaşı Hüseynəli xan 
keçdi.
Xanlıq 
əhalisinin 
böyük 
əksəriyyətini 
Azərbaycanlılar təşkil edirdi. Irəvan şəhəri əhalisinin 
yalnız dörddə biri ermənilər idi. Xanlığın ərazisində 
erməni dini mərkəzi "Üçmüəzzin" ("Eçmiədzin"), "Üçkilsə" 
yerləşirdi, kilsənin başçısı katolikos Irəvan xanı tərəfindən 
təyin olunurdu. Irəvana yiyələnməyə çalışan qonşu Kartli-
Kaxetiya çarları erməni katolikosunun köməyindən 
istifadə etmək məqsədilə onunla gizli əlaqə saxlayırdılar.
1765 və 1769-cu illərdə gürcü çarlarının Irəvana 
hücumları nəticəsində xan onlara müəyyən qədər bac 
verməyə məcbur olmuşdu. Lakin mərkəzi Iranda 
hakimiyyəti ələ almış Kərim xan Zəndin tələbi ilə 

---

207 
Hüseynəli xan Kartli çarı II Irakliyə bac verməkdən imtina 
etdi.
1779-
cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatından sonra 
II Irakli Irəvan xanlığına 20 minlik qoşunla hücum etsə də, 
güclü müqavimətə rast gəlmiş və geri çəkilmişdir.
Irəvan xanlığının 
Osmanlı imperiyası ilə 
həmsərhəd olması bu dövrdə müstəsna əhəmiyyət kəsb 
edirdi. 
Osmanlılar 
Irəvanı 
gürcü 
təcavüzündən, 
ermənilərin himayədarı Rusiyanın ekspansiyasından 
müdafiə edirdilər.
80-
ci illərdə Irəvan xanlığında hakimiyyət 
uğrunda baş verən çəkişmələr nəticəsində xanlıq xeyli 
zəiflədi və bir müddət Xoy xanlığından asılı vəziyyətə 
düşdü.
Rusiyanın 
Cənubi 
Qafqazda 
nüfuzunun 
artmasından narahat olan Osmanlı sultanı yeni Irəvan 
hakimi Qulaməli xanı Gürcüstan əleyhinə qaldırmağa 
çalışdı, lakin Qulaməli xan öldürüldü və yerinə 
Əliməhəmməd xan keçdi.
II Ira
kli knyaz Baqrationun başçılığı ilə Irəvan 
xanının köməyinə min əsgərlik qoşun göndərdi. 80-ci 
illərin sonlarında Irəvan xanlığı Kartli-Kaxetiya çarlığının 
asılılığından çıxdı. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah 
Qacarın yürüşü zamanı Irəvan qalası 35 günlük 
mühasirədən sonra təslim oldu. Iran şahı Irəvan hakimi 
Məhəmməd xanı həbs edərək yerinə Əliqulu xanı qoydu. 
1797-
ci ildə Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra 
əhali Əliqulu xanı Irəvandan qovdu. Iran hökmdarı Fətəli 
Şah Məhəmməd xanı həbsdən buraxaraq yenidən xan 
təyin etdi. Məhəmməd xan müstəqil siyasət yürüdərək 
Irandan asılı olmamağa çalışırdı.
Adları çəkilən xanlıqlardan başqa, Kür ilə Araz 
çaylarının qovuşuğunda Cavad xanlığı və Kür çayının 

---

208 
mənsəbində daha bir kiçik xanlıq - Salyan xanlığı 
mövcud idi.