Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Bakı xanlığı. 1747-ci ildə Nadir Şah Əfşarın 
ölümündən sonra yerli feodallardan Mirzə Məhəmməd 
ağa şahın Bakıdakı əlaltısı Səlimi qovdu və özünü 
müstəqil xan elan etdi (1747-1786). Digər xanlıqlarla 
müqayisədə 
Bakı 
xanlığı 
hərbi-siyasi 
cəhətdən 
fərqlənmirdi. Onun ərazisi kiçik olub, eni 60, uzunu isə 80 
verst 
idi. Bütün Abşeron yarımadası ilə birlikdə Bakı 
şəhəri və 39 kənd də onun tərkibinə daxil idi. Bakı 
xanlığının başında inzibati, maliyyə, hərbi və məhkəmə 
hakimiyyətini öz əlində cəmləşdirən xan dayanırdı. 
Hakimiyyətdə olduğu 20 il ərzində Mirzə Məhəmməd xan 
dağıdılmış 
təsərrüfatın 
bərpası, 
qalanın 
möhkəmləndirilməsi, daxili və xarici siyasətlə məşğul 
olmuşdu. Neft və duz hasilatı, zəfəran becərilməsi 
təsərrüfatın aparıcı sahələri idi.
Mirzə Məhəmməd xanın varisləri dövründə Bakı 
xanlığı qubalı Fətəli xandan vassal asılılığına düşdü. 60-

---

203 
cı illərdə görkəmli dövlət xadimi, qubalı Fətəli xanın 
başçılığı altında güclənmiş Quba xanlığının Bakı xanlığı 
ilə əlaqələri möhkəmləndi. Fətəli xan 1766-cı ildə öz 
bacısı Xədicə Bikəni bakılı Məlik Məhəmməd xana (1768-
1784
) ərə verdi və bununla Bakı xanlığının Quba 
xanlığından asılılığını təmin etdi. Həmin dövrdən hökmlü 
və möhkəm iradəli Xədicə Bikənin təsiri ilə Bakı hakimi 
əslində Fətəli xanın vassalına çevrildi.
Gəncə xanlığı Gəncə bəylərbəyiliyi əsasında 
yaranmışdı. Bu bəylərbəyilik irsi olaraq kiçik fasilələrlə 
XVII əsrdən 1804-cü ilə qədər Qacarlar tayfasının Ziyadlı 
oymağına məxsus Ziyadoğlular nəsli tərəfindən idarə 
olunmuşdur. Xanlığın banisi Qacarlar tayfasının yerli 
nəslinin nümayəndəsi Şahverdi xan Ziyadoğlu idi. Gəncə 
istər 
hərbi-siyasi, 
istərsə 
də 
iqtisadi-təsərrüfat 
baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi; o, şərq 
ticarətinin aparıldığı mühüm mərkəz idi. Yarandığı 
vaxtdan bu xanlıq qonşu feodal hakimlərin hücum 
obyektinə çevrilmişdi. Bu baxımdan qarabağlı Pənahəli 
xan, onun varisi Ibrahimxəlil xan, həmçinin Kartli-Kaxetiya 
hakimləri Teymuraz və II Irakli xüsusilə fərqlənirdilər. 
Gəncə xanları düşmənlə mübarizədə gah bu, gah da 
digər, daha güclü düşmən arasında hiylə işlətməli 
olurdular. Şahverdi xanın ölümündən sonra onun oğlu - II 
Iraklinin yardım göstərdiyi Məhəmmədhəsən xan (1760-
1780) hakimiyyətə gəldi. Lakin iyirmiillik hökmranlıqdan 
sonra o, doğma qardaşı Məhəmməd xanın (1780) təşkil 
etdiyi sui-
qəsdin qurbanı oldu. Məhəmməd xan isə öz 
növbəsində II Irakli ilə birgə Gəncəni ələ keçirən Pənahəli 
xan tərəfindən kor edildi. Bundan sonra Gəncə xanlığı 
eyni vaxtda qaliblərin təyin etdikləri iki nümayəndə 
tərəfindən 
idarə 
olundu. 
Qarabağ 
xanlığının 
nümayəndəsi Qulu bəy, Kartli-Kaxetiyanın nümayəndəsi 
isə Ledivan bəy Keyxosrov Androniaşvili idi. Belə 

---

204 
vəziyyət 1785-ci ilə qədər davam etdi. 1785-ci ildə 
Gəncədə hakimiyyəti Rəhim bəy (1785-1786) ələ aldı. 
Lakin Qarabağ və Kartli-Kaxetiya hakimləri yenidən 
Gəncə xanlığının işlərinə müdaxilə etməyə başladılar. 
Nəticədə hər il II Irakliyə 11500 manat xərac verməyi 
öhdəsinə götürən Ziyadoğlu nəslinin nümayəndəsi Cavad 
xan (1786-
1804) hakimiyyətə gəldi. O, 1795-ci ildə bu 
xəracı verməkdən imtina etdi.