Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
265 REDUKSİON BÖLÜNMƏ Məlumdur ki, canlıların çoxalması, cinsi, qeyri- cinsi, sporlar vasitəsilə olur. Bu çoxalma tipləri bir- birindən kəskin surətdə fərqlənirlər. Belə ki, sporlarla çoxalma zamanı nəsil öz başlanğıcını bir spor (qeyri - cinsi) hüceyrəsindən başlayır, vegetativ çoxalma zamanı nəslə başlanğıcı bir qrup somatik (diploid xromosomlu) hüceyrələr verir. Cinsi çoxalma zamanı isə nəsil öz başlanğıcını xüsusi ixtisaslaşmış cinsi (haploid xromosomlu) hüceyrələrdən alır. Cinsi çoxalma əsasən çox hüceyrəli heyvan və bitki orqanizmlərinə xas olmaqla yanaşı bu yolla ibtidai orqanizmlər də çoxalırlar. Çox hüceyrəli heyvanların ilkin cinsi hüceyrələri bir qayda olaraq rüşeym inkişafının ilk mərhələlərində somatik hüceyrələrdən öz başlanğıcını alır. Sonra inkişafın ilk və son mərhələsində əmələ gəlmələrindən asılı olmayaraq, cinsi vəzilərdə toplanır və beləliklə cinsi vəzilərin başlanğıcı əmələ gəlir. Cinsi vəzilər boru halında olanda onlarda üç zona ayırd etmək olur. Bu zonalar cinsi hüceyrələrin inkişafının üç dövrünə müvafiq gəlir. Erkək fərdlərdə cinsi hüceyrələrin yaranması və formalaşması hadisəsi spermatogenez, dişilərdə isə oogenez hadisəsi adlanır. Ümumiyyətlə isə bu hadisə qametogenez hadisəsi və ya meyoz prosesi adlanır. Qametogenez prosesındə hüceyrələrin inkişafının bir dövrü onların intensiv olaraq mitoz yolla çoxalmasıdır. Bu çoxalma adi mitozdan onunla fərqlənir ki, bölünmə nəticəsində yaranan hüceyrələr başlanğıc hüceyrə həcminə çatmadan təkrar bölünürlər. Odur ki, 266 cinsi vəzilərin bu nahiyyəsindəki hüceyrələr həcmcə kiçik, sayca çox olur və çoxalma zonası adlanırlar (şəkil 62). Bundan sonra hüceyrələr ikinci dövrə-böyümə dövrünə keçir. Cinsi vəzilərin bu nahiyyəsindəki hüceyrələr ətraf mühitdən qida maddələrini alır və böyüyürlər. Beləliklə onlar böyümə zonasını əmələ gətirirlər. Erkək fərdlərdə böyümə zonasında olan hüceyrələr 1-ci dərəcəli spermatosit hüceyrələri əmələ gətirirlər. Bu dövrdə hüceyrələr böyüməklə yanaşı yetişmə mərhələsinə keçid üçün bölünməyə də hazırlaşırlar. Şəkil 62. Cinsi hüceyrələrin inkişaf sxemi. Bundan sonra həmin hüceyrələr bölünərək 2-ci dərəcəli spermatosit hüceyrələrini əmələ gətirirlər. Bundan sonra yetişmənin 2-ci bölünməsi gedir və hər bir 2-ci dərəcəli spermatosit bölünür və hərəsi 2 spermatid Чохалма зонасы 2 н, 2ж Бюйцмя зонасы 2 н, 4ж Йетишмя зонасы н, ж Сперматазо ид Йумурт а щцcейр я Йюнялдижи жисимжикляр н, 2ж 267 əmələ gətirir. Sonra isə hər bir spermatid formalaşma mərhələsini keçərək spermatozoid hüceyrəsinə çevrilir. Yetişmə mərhələsində olan hüceyrələr bölündükdə onlardakı diploid xromosom sayı 2 dəfə azalır və yetişmə mərhələsindəki spermatidlərdə haploid saylı xromosom olur. Odur ki, bu bölünmə reduksion bölünmə adlanır. Elə bunun nəticəsi olaraq hər bir spermatozoidə cüt homoloji xromosomlardan ancaq biri düşür. Münasib spermatozoidlərdə DNT miqdarı da somatik hüceyrələrə nisbətən 2 dəfə az olur. Oogenez prosesi də mahiyyətcə spermatogenez prosesinə oxşardır. Lakin bəzi fərqlər vardır. Belə ki, bu zaman böyümə mərhələsindəki hüceyrələrdən hər biri yetişmə zonasına keçid üçün bölündükdə, nüvə materialları tam bərabər olaraq oositlərdə paylanırsa, sitoplazma isə qeyri bərabər paylanır. Odur ki, 1-ci dərəcəli iki oositdən biri həcmcə iri, ikincisi isə kiçik olur. Yetişmənin 2-ci bölünməsində isə iri hüceyrə təkrar bölünərək bir iri və bir kiçik hüceyrə verir, kiçik hüceyrədən isə bölünmə nəticəsində iki kiçik hüceyrə əmələ gəlir. Odur ki, 4 oositdən 3-ü kiçik olur və polyar cisimcik adlanır və mayalanmağa qabil olmur. Biri isə iri olur, formalaşaraq yumurta hüceyrəsinə çevrilir və mayalanmağa qabil olur. Bundan başqa oogenez spermatogenezdən bir də onunla fərqlənir ki, bu zaman böyümə mərhələsindəki hüceyrələr ooqonilər nisbətən yavaş böyüyürlər və bir dərəcəli ovosit hüceyrələrinə çevrilirlər, böyümə dövründə bunlara daha çox vaxt sərf olunur və böyümə dövrü özü iki mərhələyə ayrılır: kiçik böyümə dövrü və böyük böyümə dövrü. Böyük böyümə 268 dövründə yumurta hüceyrəsi min dəfələrlə böyüyür və bu zaman meyozun birinci profazası keçir. Reduksion bölünmə hadisəsi spermatosit və oosit hüceyrələrində iki dəfə ardıcıl olaraq gedir. Bu bölünmə mitozdan bir sıra xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir (şəkil 54). Əvvəlcə iki dəfə ardıcıl gedən reduksion bölünmədə hüceyrələrdə elə qanunauyğun dəyişikliklər gedir ki, onlar cinsi hüceyrələrin yaranmasına və hər bir cinsi hüceyrələrdə somatik hüceyrədəkindən 2 dəfə az xromosom olmasına gətirib çıxarır. Digər tərəfdən meyozda mitozdan fərqli olaraq genetik materiallın rekombinasiyası gedir. Belə ki, homoloji xromosomların müəyyən sahələri arasında mübadilə gedir. (krossinqover), eləcə də meyozun 1 və 2 bölünməsi arasında S mərhələsi olmur. Mitozda hər bölünmədən qabaq interfaza dövrü olur və bu zaman genetik material reduplikasiyaya uğrayır (DNT ikiləşir, zülallar sintez olunur, enerji toplanır və s). Reduksion bölünmə zamanı isə genetik material bir dəfə reduplikasiya olur, bölünmə isə iki dəfə təkrar olunur. Elə bunun və reduksion bölünmənin 1 profazasında homoloci xromosomların konyuqasiyasının nəticəsi olaraq reduksion bölünmə nəticəsində yaranan cinsi hüjeyrələrdə xromosom sayı iki dəfə somatik hüceyrələrdəkindən az olur. Lakin reduksion bölünmənin bəzi xüsusiyyətlərində müəyyən dərəcədə mitoza oxşarlıq da vardır. Belə ki, mitozdakı qütblük, bölünmənin mərhələləri (interfaza, metafaza, anafaza və telofaza), xromosomların qütblərə hərəkəti və s. meyozda da müşahidə edilir. Meyozda bölünmə iki dəfə ardıcıl getdiyi üçün I bölünmədəki mərhələlər 1 profaza, 1 metafaza, 1 269 anafaza və 1 telofaza işarə olunur. 2-ci bölünmədə həmin mərhələlər II rəqəmi ilə işarələnir (şəkil 63). Meyozun 1 profazası həm mitozun profazasından həm də meyozun II profazasından fərqli və mürəkkəbdir. Şəkil 63. Meyoz. 270 Meyozun 1 profazası özü ayrılıqda 5 ardıcıl mərhələdən ibarətdir: 1. Leptotena, 2. Ziqotena, 3. Paxitena, 4. Diplotena, 5. Diakinez. Meyoza və ya reduksion bölünməyə daxil olan hüceyrələrdə adi diploid (2n) xromosom dəsti olur. Profazadan əvvəl gələn interfazada hüceyrələr G 1 , S, G 2 mərhələlərini keçərək DNT və xromosomu təşkil edən xromatidləri ikiləşir. Sonra onlar 1 profazanın leptotena mərhələsinə daxil olur, bu mərhələ nazik xromatin saplar mərhələsi də adlanır. Leptotenada xromosomlar artıq S dövrünün nəticəsi olaraq ikiləşmişdir. Lakin hər xromosomun iki qız xromatiddən ibarət olmasını çox da asanlıqla müşahidə etmək olmur (mitozdan fərqli olaraq). Hələlik leptotenada diploid xromosom sayı mövcud olur. Leptotena mərhələsində xromosomlar üzərində müncüq kimi düzülmüş xromatidlərin sıxılmış sahəsi olan xromomerləri aydın görmək olur. Xromomerlərin sayı, düzülüşü, xromomer arası məsafə hər bir xromosom üçün özünə məxsusdur. Xromomerlərin bu xüsusiyyəti xromosom xəritəsinin tərtib edilməsi və onların sitogenetik cəhətdən analizi üçün əlverişli şərait yaradır. Xromosomlarda xromomerlərin sayı müxtəlif obyektlərdə müxtəlifdir: məs. Tritonun 12 xromosomunda 2,5 min. düyünün 24 xromosomunda 645 dənədir. Leptotenanın sonunda homoloji xromosomların konyuqasiyası başlayır. |