Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xromatin. Xromatin xromosomların interfazadakı
vəziyyətidir. Xromosomların struktur vəziyyəti interfazada və mitoz zamanı kəskin fərqlənir. İnferfazada-xromosomların müəyyən hissəsi və ya tamamillə dekondensasiya vəziyyətində olur. Bu zaman onların çox hissəsi işıq mikroskopunda görünür. Dekondensasiya hissələri fəal olur, burada DNT transkripsiyası gedir. Belə hissələr euxromatin sahələr adlanır. Kondensasiya olunmuş və ya sıxılmış xromosomların bazal strukturu olur və mikroskopda görünür. Fəal olmayan hissələr isə heteroxromatin sahə adlanır. İşıq mikroskopunda heteroxromatin sahə əsas rəngləyici ilə rəngləndikdə müəyyən xarakterik olan rəngdə boyanmış və nüvədə nisbətən bərabər və ya zonal paylanmış qranulalar şəklində görünür. Bəzən heteroxromatinin paylanması təkərin milləri formasında görünür (plazmositlərdə). Heteroxromatinin bir hissəsi kariolemmaya yapışır, buna membrankənarı xromatin deyilir və habelə 216 müəyyən hissəsi nüvənin ətrafında toplanır ki, buna isə perinukleyar xromatin deyilir. Heteroxromatin 2 növə bölünür: 1. Konstitutiv xromatin-belə xromatindən hüceyrələrdə heç vaxt m-RNT-si şəklində məlumatın oxunması baş vermir. Xromosomlarda bu adətən sentromerlərin yaxınlığındakı sahələrdə olur. 2. Fakultativ heteroxromatin, bu xromatinin miqdarı müxtəlif hüceyrələrdə müxtəlif olur. Embrional hüceyrələrdə çox azdır, hüceyrələrin differensiasiyası getdikcə onlarda xromatinin miqdarı artır. Zülal sintez edən hüceyrələrdə fakultativ xromatinin miqdarı azalmış olur. Rəngləyici yalnız heteroxromatini rəngləyir, buna görə nüvənin rənglənməsinin intensivliyi onun miqdarından asılıdır. Tünd rənglənmiş nüvə adətən funksional fəal olmayan hüceyrələr üçün xarakterikdir. Hüceyrə fəallaşdıqda euxromatinnin miqdarı artır, buna görə də funksional fəal olan hüceyrələrin nüvəsi zəif rənglənmiş olur. Xromatinin fundamental quruluş vahidi, ikiqat DNT zəncirinin beş tip histon zülalları ətrafında dolanaraq əmələ gətirdiyi kürə şəkilli nukleosomdur. Nukleosom sola burulan (sol əl) DNT zəncirinin iki dəfə özək histon zülalları toplusunun ətrafında fırlanmaqla yaranır. Özək histon quruluş H2A, H2B, H3 və H4 histon zülalların hər birindən bir cüt olmaqla səkkiz molekul histon zülalın əmələ gəturdiyi quruluşdur. DNT zəncirinin özək histon kompleks ətrafnda iki dəfə sarınması 217 zamanı 147-160 əsas cütü uzunluqda DNT sərf olunur. Beşinci tip histon zülalı H1 isə DNT zəncirinin özək hektamer histon quruluşa girdiyi və çıxdığı nahiyədə yerləşərək sanki DNT zəncirinin giriş və çıxış nahiyələrini bir yerə bağlayaraq nukleosomu stabilləşdirir. Buraya 10-25 əsas cütü uzunluqda DNT nahiyəsi daxil olur. DNT nukleosomdan çıxdıqdan sonra yeni nukleosomun əmələ gəlməsinə qoşulur və beləliklə nuklepsomların toplusu yaranır. Nukleosomlar arasında qalan DNT hissəsi linker DNT adlanır və onun uzunluğu 10-90 əsas cütü (əc) uzunluqda olur, burada 10 əc artıq bölünməyən hüceyrələrdə və fəal replikasiyanın və ya transkripsiyanın olmadığı, daha sıx bükülmüş xromatin nahiyələrində olur. Nukleosomların toplusu yenidən burularaq yeni spiralı əmələ gətirir, buna da solonoid deyilir. Solonoidin hər bir dönməsində 6 nukleosom yerləşir. Solonoid xromatinin 10 nm-lik lif hissəsini yaradır. Solonoid spiral yenidən bükülərək 30 nm diametrdə olan xromatin liflərini yaradır. 30 nm xromatin lifləri məlum olmayan mexanizmlə bükülərək 100-130 nm-lik xromatin liflərini verir. Bu liflər isə öz növbəsində xromosom quruluşunu saxlayan zülallar (structural maintenance of chromosom proteins – SMC) köməyi ilə yenidən bükülərək orta profaza xromatidini yaradır. Qeyri - histon zülallara aid olan bu SMC zülallara birləşdirici (linking) zülallar da deyilir. Birləşdirici zülallar arasında qalan xromatid hissələri isə domenlər adlanır. |