Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
 

---

 
137 
RİBOSOMLAR 
 
  Ribosom  RNT  molekullarından  və  zülallardan  təşkil 
olunmuş  mürəkkəb  ribonukleo-protein  kompleks  olub 
hüceyrənin zülal sintez edən “zavodudur”.  Ribosom ilk 
dəfə  1955-ci ildə rumun mənşəli Amerikan alimi Corc 
Emil  Palad  tərəfindən  aşkar  olunmuşdur.  Palad  onu 
sitoplazmada olan kiçik hissəciklər kimi təsvir etmiş və 
göstərmişdir  ki,  onlar  endoplazmatik  retikulumun 
membranı  ilə  assosiasiyada  olmağa  daha  çox 
meyillidirlər.  Palad  sonralar  Fransız  alimi  Xristian  de-
Dyuc  və  artıq  1945-ci  ildə  endoplazmatik  retikulumu 
aşkar  olunmasında  iştirak  edən  Belçika  alimi  həkimi 
Albert Klaudla  birlikdə ribosomların zülal sintezindəıki 
rolunun  aşkar  olunmasına  görə  1974-cü  ildə  Nobel 
Mükafatı ilə təltif olundular.  
 
Mürəkkəb  ribonukleoproteidlərdən    ibarət  olan  
ribosomları  1955-  ci  ildə    Xauatson  və  Xem    elektron 
mikroskopu  ilə  xərçəng  hüceyrələrində  müşahidə 
etmişlər.  Ribosomların    diametri  250-300  nm-dir, 
forması  isə  kürə  şəklindədir.  Bağırsaq  çöpcüyü 
bakteriyası  üzərində  aparılan  elektron  mikrokopik 
tədqiqatlar 
nəticəsində 
bu 
mikroorqanizmlərdə 
ribosomların  iki  müxtəlif    ölçülü  submikroskopik 
vahiddən ibarət olduğu sübüt edilmişdir. 
Böyük  submikroskopik  vahid  üçkünclü,  diametri 
150-180 
A
0
,  kiçik  submikroskopik  vahid  isə 
qövsvaridir, diametri 140-160 A
0
-dır. Yastı səthə malik 
olan    böyük    submikroskopik  vahid    kiçik  səthə  malik 

---

 
138 
olan submikroskopik vahidlə bitişdikdə  aralarında yarıq 
şəkilli boşluq qalır.  
Ribosomlar  iki  subvahiddən  –  böyük  və  kiçik 
subvahidlərdən  ibarətdirlər:  eukariotlarda  bunlar 
sedmentasiya  dərəcəsinə  görə  40S  (S  burada 
sedmentasiya vahidi svedberqdir) kiçik subvahid və 60S 
böyük  subvahiddir,  bütöv  ribosomun  sedmentasiya 
dərəcəsi  isə  80S-dir.  Prokariotlarda  isə  kiçik  subvahid 
30S, böyük subvahid 50 və tam ribosom 70S-dir. 
Eukariot  ribosomun  kiçik  subvahidi  18S  r-RNT-
dən və onunla assosasiyada olan 32 zülaldan və böyük 
subvahid  isə  28S  r-RNT,  5,8S  r-RNT  və  5S  r-RNT 
molekullarından  və  onlara  assosiasiyada  olan  45 
zülaldan təşkil olunmuşdur.Yəni bir eukariot ribosomun 
təşkilindəı 77 müxtəlif zülal molekulu iştirak edir və bir 
eukariot  ribosomun  molekul  çəkisi  ~3.4  million 
daltondur (Da). 
Prokariot  (və  xloroplast)  ribosomun  kiçik 
subvahidi  16S  r-RNT-dən  və  və  onunla  assosiasiyada 
olan 22 zülal molekulundan, böyük subvahid isə 23S r-
RNT, və 5S r-RNT-dən və 34 zülal molekulundan təşkil 
olunublar,  yəni  bir  prokariot  ribosomda  56  müxtəlif 
zülal  molekulu  birləşmiş  olur,  ribosomun  ümumi 
molekul çəkisi təxminən 2-2.2 million Da-dur 
Ribosomlar  hüceyrə  sitoplazmasında  sərbəst  və 
endoplazmatik  şəbəkənin  membranına  birləşmiş  şəkildə 
olur. 
Qranulyar 
 
endoplazmatik 
şəbəkənin  
membranlarında  ribosomlar  tək  qatda,  bəzən  də 
spiralvari  formada  yerləşmişdir.  Endoplazmatik  şəbəkə 
yaxşı  inkişaf  etmiş  yüksək    differensiasiyalı    qaraciyər 
və  mədəaltı  vəzi  hüceyrələrində    ribosomların 
əksəriyyəti  bu  orqanoidin    membranı  ilə  birləşmiş 
şəkildədir.  Amma  qranulyar  endoplazmatik  şəbəkəsi 
zəif  inkişaf  etmiş  insanın  oosit  və    limfosit  

---

 
139 
hüceyrələrində 
isə 
ribosomların 
 
əksəriyyəti 
sitoplazmada 
sərbəst 
yerləşirlər. 
Sitoplazmada 
ribosomlara  mitoxondrilərdə  və  plastidlərdə  təsadüf 
edilir.  Sitoplazma  ilə  bərabər  eyni zamanda  ribosomlar 
nüvədə də mövcüddur. 
Differensial  ultra  sentrafuqalaşdırma  yolu  ilə 
aparılmış  biokimyəvi  analiz  nəticəsində    ribosomların 
yüksək  quruluşlu  zülallardan  ribosomal  RNT-lərdən 
ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Demək olar ki, bu iki 
komponentin  ribosomda  nisbəti  bərabərdir.  Belə  ki, 
molekul  kütləsi    3000000  Da  olan  bakteriya  
ribosomunda    bu  kütlənin    50%-i    RNT-nin  payına 
düşür.  Ümumiyyətlə  isə  hüceyrədə  olan  RNT-nin    80-
90% -i ribosomda yerləşir (Şəkil 39). 
 

---

 
140 
 
 
Şəkil 39. Ribosomun quruluş sxemi: 1 – kiçik subvahid; 2 – m 
RNT; 
3 – n RNT; 4 – amin turşusu; 5 – böyük subvahid: 6 - 
endoplazmatik şəbəkənin membranı; 7 – sintez olunan 
komponentin zənciri 
 
Müxtəlif orqanizm hüceyrələrində  qələvi xassəyə 
malik  olan  ribosomal  zülallar  ümumilikdə  demək  olar 
ki, amin turşu tərkibinə görə eynidirlər. 

---

 
141 
Ribosomların 
tərkibində 
ribonukleaza, 
b-
qalaktozidaza,  turş və  qələvi  fosfataza  və  s. fermentləri 
və maqnezium vardır. 
Ultramikroskopik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən 
edilmişdir ki, ribosomlar həm prokariot həm də eukariot 
hüceyrələrində 
mövcuddur. 
Ribosomların 
bütün 
hüceyrələrdə  mövcudluğu,  onun  kimyəvi  təbiəti  və 
xassələri  bu  orqanoidin  böyük  əhəmiyyətə  malik 
olduğunu  sübut  edir.  Qeyd  etdiyimiz    kimi  ribosomlar 
həm  sitoplazmada  sərbəst,  həm  də  endoplazmatik 
şəbəkənin  membranına  birləşmiş  şəkildə  yerləşir. 
İkincilər  funksiya  cəhətcə  daha  aktivdirlər.  Sintez 
prosesində  ribosom  həm  m-RNT-sini,  həm  də  sintez 
olunan  zülali  hüceyrə  fermentləri  –  RNTaza  və 
proteazanın dağıdıcı təsirindən qoruyur. Zülal sintezində 
eyni  zamanda  polisom  zəncirinin  yəni  ribosomların 
əhəmiyyəti  çox  böyükdür,  çünki,  polisom  (zəncirində) 
şəklində ribosomda bir neçə eyni tip zülalın sintezi baş 
verir.  Ribosomların    əsas  funksiyası  zülal  sintez 
etməkdir.  Məlumdur  ki,  sintez  olunacaq  zülalın 
quruluşu  haqqında  məlumat  DNT-də  yerləşir.  Zülalın 
sintezi  isə  sitoplazmada  yerləşən  ribosomlarda  gedir. 
Deməli,  zülalın  ilkin  quruluşu  haqqında  məlumat 
ribosomlara 
çatdırılmalıdır. 
Bu 
funksiyanın 
komplementarlıq  prinsipinə  əsasən  DNT-nin  matirisi 
əsasında  sintez  olunan  m-RNT-si  yerinə  yetirir.  Qeyd 
edilən  proses  isə  transkripsiya  (lat.  «transkripsio»  - 
üzünün  köçürülməsi  deməkdir)  adlanır.  Ümumiyyətlə, 
bütün RNT-lər (RNT, r-RNT) üçün matris rolunu DNT 
oynayır. Transkrpisiyadan sonra isə translyasiya (latınca 
– translyasion – «ötürmə») prosesi başlayır. RNT olan  

---

 
142 
məlumat  əsasında  ribosom  tərəfindən  polipepdid 
zəncirin  sintez  edilməsinə  translyasiya  deyilir. 
Translyasiyanın getməsi üçün isə bu prosesə qədər amin 
turşularının  aktivləşməsi  reallaşmalıdır.  Bu  mərhələdə 
aminroasıl  n-RNT  sintetaza  fermentlərinin  iştirakı  ilə 
amin  turşularının  fəallaşması  baş  verir.  Bu  zaman 
ferment  eyni  zamana  amin  turşusu  və  ATF-lə  birləşir. 
Əmələ gəlmiş üçlüyə – ferment amin turşusu və ATF-ə 
aktiv amin turşusu demək olar. Çünki, ancaq bu şəkildə 
amin  turşusu  polipeptid  zəncirin  sintezində  iştirak  edə 
bilər.  Amin  turşusunun  aktivləşməsi  prosesi  zülal 
sintezində əsas mərhələlərdən biridir.  
Ona görə ki, sərbəst amin turşusu heç vaxt birbaşa 
polipepdid  zəncirinə  qoşula  bilməz.  Aktivləşmiş  amin 
turşusu  ribosoma    n-  RNT-si  ilə  çatdırılır.  n-RNT-nin 
amin  turşusu  birləşdirən  akseptor  hissəsinin  əks 
tərəfində  spesifik  tripilet  (antikodon)  yerləşir  hansı  ki, 
komplimentarlıq  prinsipinə  əsasən  m-RNT  müvafiq 
tripiletinə  (kodun)  birləşir.  Beləliklə,  bilavasitə 
aminoasilin RNT-sintetaza kompleksi məlumat RNT-də 
kodlaşdırılmış  məlumatı  (oxuya  bilir).  Aminoasil-in  n-
RNT  sintetaza  kompleksi  antikodunun  köməyi  ilə  m-
RNT-nin  kodonuna  birləşir.  Sonra  həmin  ribosoma 
ikinci tripiletə komplementar növbəti kompleks birləşir. 
Deməli,  ribosomun  funksional  mərkəzində  eyni 
zamanda  iki  amin  turşusu  yerləşə  bilər.  Həmin  amin 
turşular da elə yerləşr ki, bir amin turşusunun karboksil 
qrupu  digər  amin  turşusunun  amin  qrupu  ilə  yanaşı 
yerləşir.  Nəticədə  onlar  arasında  pepdid  rabitə  yaranır. 
Amin  turşusundan  azad  olunmuş  birinci  n-RNT-si 
ribosomu  tərk  edir.  Ribosom  bir  tripilet  irəliyə  hərəkət 
edir.  Hər  bir  belə  addıma  (1/5,  1-6  saniyə  vaxt  lazım 

---

 
143 
gəlir). Bu proses o vaxta qədər davam edir ki, ribosom 
sintezin qurtardığını bildirən 3 tripliletdən (UAA, UAQ, 
UQA)  birinə  rast  gəlir.  Bundan  sonra  zülal  sintezi 
qurtarır.  Beləliklə, 
m-RNT-də 
yerləşən 
triplet 
ardıcıllığın  zülal  zəncirində  amin  turşusu  ardıcıllığını 
müəyyən edir. Bu prosesdə ribosomların rolu m-RN-nin 
məlumatı  əsasında,  n-  RNT-tərəfindən  daşınan  amin 
turşularından polipeptid zəncirini sintez etməkdir. 
Beləliklə, zülal sintezində m- RNT-si və n-RNT-si 
aktiv  iştirak  edirlər,  amma  r-RNT-nin  rolu  isə  amin 
turşularını m-RNT üzərindəki tripletlərə uyğun düzmək 
və  amin  turşuları  arasındakı  peptid  əlaqələrini 
yaratmaqdır  (kataliz  etməkdir),  bu  da  onu  göstərir  ki, 
ribosomlar,  daha  doğrusu  ribosomun  böyük  sub  vahidi 
və ya  onun 28S RNT-si fermentativ aktivliyə malikdir . 
Demək olar ki, r-RNT bilavasitə zülal sintezində iştirak 
etmir.  r-RNT  ribosom    zülalları  ilə  kompleks  
birləşmələr  şəklində    bu  orqanoidin  stromasını  əmələ 
gətirir.  Nüvədə  olan  ribosomlar  isə  nüvə  zülallarının 
sintezində  iştirak  edir.  Eyni  zamanda  mitoxondri  və 
plastidlərdəki  ribosomlarda  bu  orqanoidlərdə  müəyyən 
spesifik zülalların sintezində iştirak edirlər. 
Sitoplazmada  yerləşən  sərbəst  ribosomlar  isə 
hüceyrədə  bir  sıra  proseslərdə  xüsusi  rol  oynayan  
spesifik  zülalların  sintezində  iştirak  edir.  Bunlara  bəzi 
orqanoidlərn,  mikrofilamentlərin  və  mikroborucuqların 
zülalları aiddir. Ribosomlar zülal sintezi kimi mürəkkəb 
bir prosesdə qruplarla iştirak edirlər. Əsasən bu qruplara 
5-70  ribosom  daxil  olur  və  poliribosom  adlanır. 
Poliribosomlarda  ayrı-ayrı ribosomlar arasındakı əlaqə 
diametri 15 A
0
 olan sap şəkilli m-RNT tərəfindən həyata 
keçir. 

---

 
144 
Ribosomların  kiçik  və  böyük  submikroskopik 
vahidləri nüvəcikdə formalaşır və nüvədən sitoplazmaya 
daxil olur.