Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
75 
üçün bilik və bacarıq toplamağa borcludur. Həm də zəngin, mənəvi həyat-
da yaşamalıdır. Ibtidai siniflərdə təhsil illəri əxlaqi, intelektual, emosional, 
fiziki, estetik inkişafın bütöv bir dövrüdür. Bu ikişaf yalnız o vaxt real bir iş 
ola  bilər  ki,  uşaq  təkcə  sabahkı  biliyə  yiyələnməyə  hazırlaşmır,  bu  günün 
zəngin həyatı ilə yaşayır. Ana dilinin tədrisi prosesində müəllim uşağın han-
sı qaydaları, tərifləri dərindən dərk etməli, yadda saxlamalı olduğunu, han-
sı sözləri düzgün yazmağı öyrənməli, heç vaxt onun yazılışını yadında çıxar-
mamalı olduğunu  çox  zaman yadından çıxarır. Bəzi müəllimlər unudurlar 
ki,  uşaq  təkcə  nəyisə  bilməli,  nə  iləsə  maraqlanmalı  deyil,  həm  də  bir  sıra 
mətləbləri dərindən yadda saxlamalıdır. Ana dilinin başlıca məqsədlərindən 
biri bədii əsərləri qiraətlə oxumağı bacarmaqdır. Qiraət təfəkkürün və əqli 
inkişafın mənbələrindəndir. Təhsilin ilk bünövrə daşları qoyulan birinci si-
nifdə müəllimin işi daha gərgin olur. Nəzərə alsaq ki, 2008-ci ildən başlaya-
raq Azərbaycanın bütün birinci siniflərində məşğələlər yeni strukturlu dərs-
liklərlə və metodiki ədəbiyyatla həyata keçirilir və bu prosesi uzun illər ənə-
nəvi təlimin sirlərinə bələd olan müəllimləri icra edir, bu işin nə qədər çətin 
olduğunu  təsəvvür etmək mümkündür. Belə bir  şəraitdə ibtidai sinif  müəl-
liminin  daha  dərin  hazırlığa  malik  olması,  öyrənmə  nəzəriyyəsinin  əsas 
cəhətlərиndəndir. 
Əlifbanı öyrənməyə başlayan şagirdə mənalı dərs situasiyası yaratmağın 
zəruriliyi  meydana  çıxır.  Mənalı  öyrənməni  həyata  keçirmək  sahəsində 
nəzəriyyələr çoxdur. Bu nəzəriyyələrin içərisində ABŞ-da daha geniş yayıl-
mış konstruktivizm və intellektin müxtəlifliyi ilə bağlı nəzəriyyələrdir. Dün-
ya praktikasında bu nəzəriyyələrin əhəmiyyəti müxtəlif eksperimentlər vasi-
təsilə təsdiq edilmişdir.  
Bu nəzəriyyənin əsas mahiyyətini  bir  qədər sonra araşdıracağıq. Lakin 
əvvəlcədən onu qeyd etməyi vacib bilirik ki, bir sıra Avropa ölkələrində hə-
min  nəzəriyyələrin  əsas  aparıcı  cəhətlərindən  istifadə  etsələr  də  müəllimlər 
öz fərdi qabiliyyətləri ilə onları daha da zənginləşdirirlər. Başqa sözlə, dün-
yanın  ən  böyük  nəzəriyyəsi  yalnız  istedadlı  müəllimlər  üçün  hesablanır. 
Müəllimlər  bu  nəzəriyyələrin  mahiyyətini  tam  dərk  etdikdən  sonra  onu 
daha  da  təkmilləşdirir  və  müasirləşdirir.  Hər  bir  dərs  müəllimin  təzə  əsəri 
hesab  olunur.  Onun  motivasiyasından  başlamış  qiymətləndirmə  mərhələ-
sinə qədər müəllimin fərdi yaradıcılığı ilə zənginləşir. 
Bunları nəzərə alaraq qeyd edək ki,  hər bir  nəzəriyyə tam ehkam kimi 
qəbul oluna bilməz. Müəllim ondan öz bacarığı daxilində bir nəzəri impuls 
alır,  lakin  onu  yeni  keyfiyyətlərlə  zənginləşdirir.  Əslində  bu  nəzəriyyələr 
müəllim üçün kompas və ya mayak rolunu oynaya bilər. 
Azərbaycan  təhsil  sistemində  gedən  yeniləşmə  prosesi  məktəbin,  həm-
çinin  ayrı-ayrı  fənlərin  tədrisi  metodikasının  da  qarşısında  yeni  vəzifələr 
qoyur. Indiyə qədər hər bir fənn avtonom qanunlarla, yalnız həmin fənnin 
tədrisinə aid olan problemlərlə məşğul olurdusa, indi daha qlobal xarakter 
almaq  məcburiyyətindədir.  Məsələn,  Azərbaycan  dilinin  tədrisi  ilə  məşğul 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
76 
olan  müəllim  təkcə  həmin  fənlə  bağlı  elmi  və  metodikи  ədəbiyyatla  deyil, 
müasir  psixologiyanın  nailiyyətlərinə,  digər  elm  sahələrinin  təcrübəsinə 
əsaslanmalıdır. İnteqrasiya müasir təlimin ürəyidir. 
Müasir  dünyanı  düşündürən  intellekt  qabiliyyətli  şagirdlərin  hazırlan-
ması üçün təkcə dəqiq elm sahələrinin məşğul olması kifayət deyil. Huma-
nitar elm sahələrini tədris edən müəllimləri də həmin problem eyni dərəcədə 
düşündürməlidir. Indiyə kimi elmi-tədqiqat işlərində bu problemlər sadəcə 
sadalanırdısa, bugünkü mərhələdə hər bir ana dili və digər fənn sahələrinin 
müəllimləri filosof və psixoloqlarının elmi fikirlərini dərindən öyrənib onu 
öz dərslərində tətbiq etməyi bacarmalıdır. Əgər bu gün test tapşırıqları qiy-
mətləndirmənin hələlik ən düzgün meyarı hesab olunursa, hər bir  müəllim 
bunun  sirrini,  başqa  sözlə  “niyə”sini  elmi  cəhətdən  dərk  etməlidir.  Çünki 
bunu dərk etmədən kor-koranə tətbiq etmək heç bir effekt verməz. Bu gün 
müasir təlim texnologiyalarının çoxlu sayda inkarçılarının olması da onun 
əsl mahiyyətinin dərk olunmaması ilə bağlıdır. “Dərsi oyuncağa çevirirlər”, 
“Belə  də  dərsmi  olar,  uşaq  sənə  danışmağa  imkan  vermir?”,  “İlahi,  özün 
hifz  elə!”  Bu  nidaların  yeganə  qaynağı  müasir  dərsin  mahiyyətini  başa 
düşmək istəyinin olmamasıdır.  
Uşaqların  bağçadan  ibtidai  məktəbə  (təlimin  başqa  məqsədlər,  başqa 
fəlsəfə və başqa metodlar əsasında qurulduğu məktəbə) keçdiyi ərəfədə tər-
biyəçi  təlimə  ibtidai  məktəb  proqramının  elementlərini  daxil  edərkən  öz 
üslubunu dəyişməməlidir. Amma bununla yanaşı o, uşaqları yeni təlim mü-
hitinə daxil olmağa hazırlamalıdır. Bunun ən yaxşı üsullarından biri uşaq-
ları ibtidai  məktəbə aparıb, onları buradakı tədris mühiti ilə əyani şəkildə 
tanış etdikdən sonra bağçada onlar üçün “məktəb” oyununu təşkil etmək-
dir. Tərbiyəçi dramatik oyunlar guşəsində sinif otağına bənzər bir otaq dü-
zəldə bilər. Bu zaman tərbiyəçi məktəb müəllimi, uşaqlar isə parta arxasın-
da oturmuş şagird rolunu oynayırlar. Oyun zamanı uşaqlar partada oturub 
dinləməyi, səf qurmağı, əllərini qaldırmağı və  kiçik dəftərlər  üzərində işlə-
məyi öyrənirlər. Бeləliklə, uşaqlar oyun prosesində onlara qarşı irəli sürülən 
yeni tələblərin bəziləri ilə tanış olurlar.  
Təhsilin  bünövrəsi  hesab  olunan  ibtidai  sinifdə  insanın  gələcək  xarak-
terinin, yaradıcılıq meyllərinin əsası qoyulur. Bu işdə isə uşağın oxuduğu ilk 
kitabların, bədii əsərlərin əhəmiyyəti xüsusi ilə böyükdür.  
Çox  zaman  ibtidai  məktəbdə  oxunan  bədii  kitabların  əhəmiyyətindən 
danışarkən ana dilinin mənimsənilməsi və estetik tərbiyəsi ön plana çəkilir. 
Bədii ədəbiyyatın imkanları məhdud dairədə təsvir olunur. Halbuki, yaxşı 
bədii  əsər  uşağın  həm  estetik  tərbiyəsinə,  həm  də  onun  intellektinə  təsir 
edir.  Deməli,  biz  uşağa  yaxşı  bədii  əsər  versək,  onun  həm  estetik,  həm  də 
intellektual  tərbiyəsinə  güclü  təsir  edə  bilərik.  Bunun  nəticəsində  isə  biz 
güclü  varlıq  kimi  doğulmuş  uşağı  kamil  bir  insana  çevirə  bilərik.  Bu  isə 
ibtidai təhsil fəlsəfəsinin əsas atributlarından biridir.  
Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün uşaq oxusuna cəlb olunan əsərlərdən 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
77 
çox şey asılıdır. Çünki uşağın oxuduğu hər bir kitab onun təfəkkürünün for-
malaşmasına təsir edir. Təfəkkürün formalaşması uşağı həssas və duyğular 
aləmi ilə yanaşı, elmi yaradıcılığa da istiqamətləndirir.  
Bu gün ibtidai məktəbdə ana dili tədrisinə yanaşma dəyişmişdir. Şagird-
lərə sadəcə olaraq məlumat və qaydaları əzbərlətmək yox, bacarıq və vər-
dişləri  inkişaf  etdirmək  tələb  olunur.  Əzbərləməklə  əldə  olunmuş  bilik  tez 
bir  zamanda  unudulur.  Şəxsiyyət  yönümlü  təhsilin  əsas  məqsədi  şagirdi 
alim etmək deyil, onu müstəqil həyata hazırlamaqdır. Bunun üçün şagirdin 
intellekt qabiliyyətini inkişaf etdirmək lazımdır.  
“Bu gün orta məktəbdə təhsilə yanaşma dəyişir. Şagirdlərə sadəcə ola-
raq bilik və ehkamlar vermək deyil, onlarda müəyyən bacarıq və vərdişlər 
inkişaf  etdirmək  tələb  olunur.  Əzbərləməklə  əldə  edilmiş  bilik  tez  bir  za-
manda  unudulur,  lakin  bacarıq  və  vərdişlər  yaddan  çıxmır,  şəxsiyyət  yö-
nümlü təhsilin əsas məqsədi şagirdi alim etmək deyil, onu müstəqil həyata 
hazırlamaqdır. Bu məqsədlə şagirdin həm intellektini, həm xarakterini, həm 
də mənəviyyatını düzgün formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək lazımdır” (1, 
3).  
Мягалянин актуаллыьы. Мягалядя иряли сцрцлян фикирляр педагоэика вя пси-
холоэийа елмляринин наилиййятляриня ясасян, «Ана дили» фяннинин тядриси просе-
синдя шаэирд интеллектинин инкишаф етдирилмясинин зярурилийиндян бящс едилир. 
Мягалянин елми йенилийи. Мцхтялиф елми мянбялярдя шаэирд интеллектинин ин-
кишаф  етдирилмясинин  зярурилийиндян  ара-сыра  бящс  олунса  да,  о,  айрыъа  бир 
проблем кими тядгигат обйектиня чеврилмямишдир. Мцяллиф щямин проблемин 
зярурилийини  сцбут  етмяк  цчцн  конкрет  мисаллар  эятирмиш,  фикирлярини  ясас-
ландырмышдыр. 
Мягалянин  практик  ящямиййяти  вя  тятбиги.  Мягалядя  иряли  сцрцлян  мцла-
щизяляр  ана  дили  мцяллимляри  цчцн  практик  ящямиййятя  маликдир.  Верилян 
нцмуняляри мцяллимляр даща да эенишляндиряряк тятбиг етсяляр, дярсляри даща 
мязмунлу ола биляр. 
 
Ədəbiyyat 
 
1. Uşinski K. Seçilmiş pedaqoji əsərləri. Bakı, 1958.  
2. Mehrabov A. Bəylərov E. Testоlogiya və müasir təhsil. Bakı, 2003.  
3. Babayev M.B. Zəka oyunları, 2005. 
 
Ш.Набиева  
Период обучения грамоте и интеллект ученика 
Резюме 
 
В  статье  затрагивается  одному  из  поставленных  современным 
педагогическим  мышлением  проблем  –  проблеме  влияния  на  интеллект 
ученика  в  учебном  процессе.  Автор  рассказывает  о  роли  предмета 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
78 
«Родной  язык»  в  развитии  мышления  ученика.  Для  того,  чтобы  доказать 
свои  мысли,  автор  ссылается  на  мысли  и  азербайджанских,  и  русских 
ученых.  По  автору,  с  помощью  учебных  образцов  нового  типа,  можно 
развивать интеллектуальные способности ученика.   
 
 S.Nabieva  
 
Education period and pupil's intellect 
Суммарй 
 
 
The  article  is  about  how  to  affect  to  the  pupil's  intellect  during  the 
teaching  process.The  author  speaks  about  the  importance  of  affection  to 
the  pupil's  intellect  during  the  teaching  process.  She  says  that  the  skill  of 
giving question is important. If pupil has a skill of giving special question 
but  not  yes/no  question  it  menas  that  he  has  an  ability  of  thinking. 
Intgerestiong  questions  and  exercies  are  introduced  in  the  article  which 
influence to the thinking ability. Pictures and diagrams complete the whole 
thought of article. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 18.03.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
79 
Azяrbaycan dиlи  dяrslиklяrиndя fяndaxиlи иnteqrasиyanыn  hяyata 
keчиrиlmяsи иmkanlarы цzrя mюvcud vяzиyyяt 
 
Mиryusиf Mяmmяdov,  
fяlsяfя doktoru proqramы цzrя dиssertant, АРТПИ 
       е-maиl:Mиryusиf83@maиl.ru 
 
Ряйчиляр:  п.ц.e.d. проф.M. Allahmanov     
                  п.ц.ф.д. A.X.Hacыyeв       
                                  
Aчar sюzlяr: dяrslиk, Azяrbaycan dиlи dяrslиyи, иnteqrasиya, dиl qaydalarы, 
dиlчиlиyиn шюbяlяrи.  
 
Ключевые  слова:  учебник,  учебник  Азербайджанского  языка, 
интеграция, правила языка, отделы  лингвистики.  
 
Key  words:  manual,  Azerbaиjan    language  textbook,  иntegratиon,  the 
rules of language, lиnguиstиcs departments. 
 
Mяlum 
olduьu 
kиmи, 
hazыrda 
respublиkamыzыn 
цmumtяhsиl 
mяktяblяrиndя Azяrbaycan dиlи fяnnи цzrя tяlиm иbtиdaи vя elяcя dя цmumи 
orta  tяhsиl  pиllяsиnиn  V-VЫ  sиnиflяrиndя  kurиkulum,  VЫЫ-XЫ  sиnиflяrdя  иsя 
яnяnяvи  tяlиm  яsasыnda  aparыlыr.  Nяzяrя  alsaq  kи,  bиr  neчя  иl  mцddяtиndя 
яnяnяvи  tяlиm  яsasыnda  Azяrbaycan  dиlи  fяnnи  tяdrиs  edиlяcяk,  onda  bu 
mюvzu  яtrafыnda  dцшцnmяk,  Azяrbaycan  dиlи  dяrslиklяrиndя  fяndaxиlи 
иnteqrasиyanыn  hяyata  keчиrиlmяsи  иmkanlarы  цzrя  mюvcud  vяzиyyяtиn  lиnq-
vometodиk шяrhи maraq doьurmaya bиlmяz. 
Azяrbaycan dиlи fяnnиnиn mяzmunu иnteqratиv xarakter daшыyыr. Burada 
dиlиn яn kичиk vahиdиndяn  яn bюyцk vahиdиnя (vя ya bюyцk vahиddяn kичиyя) 
doьru bиlиk, bacarыq vя vяrdишlяrиn aшыlanmasыyla tяlиm prosesиndя qarшыlыqlы 
яlaqяlяrиn  vяhdяtиnи  yaratmaq,  mцxtяlиf  mяrhяlяlяrdя  mяlum  bиlиklяrя 
иstиnad etmяklя yenи bиlиk vя anlayышlarыn aшыlanmasы dиdaktиkasы metodanыn 
яsas  strategиyasы  hesab olunur.  Azяrbaycan  dиlи  dяrslиklяrиnиn  hazыrlanma-
sыnda  belя  bиr  strategиyanыn,  иteqrasиya  prиnsиpиnиn  gюzlяnиlmяsи  zяrurиdиr. 
Belя kи, Azяrbaycan dиlи dяrslиklяrиndя fяndaxиlи иnteqrasиyanыn hяyata ke-
чиrиlmяsи  иmkanlarыnыn  mцяyyяn  edиlmяsи  ana  dиlи  dяrslиklяrиnиn  hazыrlan-
masы metodologиyasы baxыmыndan maraq doьurur. Mяlum olur kи, mюvcud 
яnяnяvи  dяrslиklяrиn  mяzmun  vя  strukturu  Azяrbaycan  dиlиnиn  daxиlи  dиl 
qaydalarыnыn  bюlmяlяr,  bяhslяr  vя  mюvzular  цzrя  яsasяn,  dиferensиasиya 
edиlmя prиnsиpи яsasыnda qurulmuшdur. 
Цmumtяhsиl  mяktяblяrиnиn  nяzяrdяn  keчиrdиyиmиz  V,  VЫ,  VЫЫ,  VЫЫЫ,  ЫX 
sиnиflяrи  цчцn  Azяrbaycan  dиlи  dяrslиklяrиndя  dиlчиlиyиn  fonetиka,  leksиka 
(frazeologиya),  sюz  yaradыcыlыьы,  morfologиya  vя  sиntaksиs  шюbяlяrи  цzrя  dиl 
hadиsяlяrи  dиferensиasиya  edиlяrяk  mюvzulara  ayrыlmышdыr.  Mюvcцd  яnяnяvи 
dяrslиklяrиn  hazыrlanmasы  metodologиyasы  burada  mюvzularыn  bюlmяlяrdя, 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
80 
bяhslяrdя  яlaqяlяndиrиlmяsиnя  genиш  иmkan  yaratmыr.  Dиl  hadиsяlяrиnиn 
шяrhиndя  yenи  lиnqvиstиk  bиlиyиn  formalaшmasыnda  яvvяlkи  bиlиklяr  zяrurяt 
nяtиcяsиndя qиsmяn xatыrlanыrsa da, bu, demяk olar kи, тяsadцfdяn yaranan 
hadиsя tяяssцratы yaradыr. Fяndaxиlи яlaqяnиn bюlmяlяrarasы, bяhslяrarasы vя 
mюvzulararasы  яlaqяlяrиnиn  gюzlяnиlmяsи  иmkanlarыnы  mцяyyяn  etmяkdяn 
юtrц  haqqыnda  bяhs  edяcяyиmиz  dяrslиklяrи  dиlиn  struktur-semantиk  яlaqя 
vяhdяtи mцstяvиsиndя aшaьыdakы иstиqamяtdя araшdыrdыq: 

 
dяrslиklяrdя  “Leksиka”  bюlmяsиndяkы  mюvzularыn  “Fonetиka”  bюlmя-
sиndяkи mюvzularla qarшыlыqlы яlaqя иmkanlarыnы  mцяyyяn etmяk; 

 
dяrslиklяrdя  morfologиyanыn  fonetиk  bazasыnы-morfolojи  qaydalarыn 
иzahыnda dиlичиlиyиn fonetиka шюbяsиndяkи zяrurи mяlumatlara иstиnad edиlmяsи 
иmkanlarыnы  mцяyyяn etmяk; 

 
dяrslиklяrdя  sиntaksиsиn  fonetиka  vя  morfolojи  bazasыnы-sиntaktиk 
qaydalarыn  иzahыnda  dиlчиlиyиn  fonetиka  vя  morfologиya  шюbяsиndяkи  zяrurи 
mяlumatlara иstиnad edиlmяsи иmkanlarыnы mцяyyяn etmяk; 
Azяrbaycan  dиlиndяn  sиstematиk  kursda  dиlчиlиyиn  fonetиka,  leksиka,  sюz 
yaradыcыlыьы  шюbяlяrи  haqqыnda  normatиv  lиnqvиstиk  qaydalar  V  sиnиf  Azяr-
baycan  dиlи  dяrslиyиndя  verиlmишdиr  [1].  Dяrslиyиn  “Fonetиka”  bюlmяsиndяkи 
mюvzularыn яlaqяsиnи fonetиk bиlиklяr haqqыnda dиl qaydalarыnыn иzahыnda bu 
vя ya dиgяr mюvzunun юzцndяn яvvяlkи mюvzulardakы dиl hadиsяsиnя иstиnad 
edиlmяsи kиmи qиymяtlяndиrmяk olar. Belя kи,  “Яlиfba” bяhsиndяkи “Яlиfba 
hяrflяrиn  sыra  иlя  dцzцlцшцdцr”  mюvzusuda  “Sиz  artыq  bиlиrsиnиz  kи,  hяrf  hяr 
hansы  sяsиn  шяrtи  ишarяsиdиr”  [1.42]  deyя  qeyd  edиlmяklя  kиtabыn  “Sяs  vя 
hяrf” bюlmяsиndяkи “Hяrf sяsиn yazыda ишarяsи” mюvzusu иlя яlaqяlяndиrиlиr. 
Bu  яsasda  dяrslиyиn  qeyd  olunan  bюlmяsиndя  dиgяr  mюvzularыn  яlaqяsиnи 
gюrmяk  olar.  Dяrslиyиn”Leksиka”  vя  “Sюzцn  tяrkиbи  vя  sюz  yaradыcыlыьы” 
bюlmяsи  иlя“Fonetиka”  bюlmяsиndяkи  mюvzularla  bюlmяlяrarasы  яlaqя 
“Lцьяtlяr”  mюvzusu  иlя,  “Яlиfba  hяrflяrиn  sыra  иlя  dцzцlцшцdцr”  vя  ya 
“Alыnma  sюzlяrиn  tяyиn  edиlmяsи”  mюvzusu  иlя  “Saиt  sяslяr”,”Saиt  sяslяrиn 
yazыlышы  vя  tяlяffцzц”,”Ahяng  qanunu”  vя  “Samиtlяr”  bюlmяsиndяkи 
mюvzular  яlaqяlи  verиlmишdиr.  Bununla  yanaшы,”Sюzцn  tяrkиbи  vя  sюz 
yaradыcыlыьы” bюlmяsиndя “Шяkиlчиlяrиn varиantlar” bюlmяsиndяkи  mюvzularыn  
tяkcя “Ahяng qanunu”  bяhsи иlя яlaqяsи mяlum oldu. 
Dиlчиlиyиn morfologиyaya aиd zяrurи dиl qaydalarыnыn verиldиyи VЫ-VЫЫ sиnиf 
Azяrbaycan  dиlи  dяrslиklяrиndя  nиtq  hиssяlяrиnиn  fonetиk  xцsusиyyяtlяrиnиn 
nя dяrяcяdя nяzяrя alыnmasы vя mцяyyяn edиlmяsи ancaq bиr neчя mюvzuda 
юz  яksиnи  tapыr.  Dяrslиklяrиn  “-lar
2
  шяkиlчиsиnиn  tяlяffцzц  “,  ”Orfoqrafиk 
qaydalar”, ”Orfoepиk vя orfoqrafиk qaydalar”, ”Tяlяffцz qaydalarы” [3] vя “-
ma
2 
шяkиlчиsиnиn  mцxtяlиf  funksиyalarы”,  ”Sadя  vя  dцzяltmя  zяrflяr”, 
”Qoшmalarыn orfoqrafиyasы”, ”Яdatlarыn orfoqrafиyasы” [4] adlы mюvzularыnda 
иsmиn  cяm,  hal,  mяnsubиyyяt,  sиfяtиn  sюzdцzяldиcи  шяkиlчиlяrиnиn  kюk  vя 
budaq morfem sяrhяddиndя tяlяffцzц, felиn иnkar (-ma
2 
) шяkиlчиsиlя omonиm 
morfemlяrdяkи  heca  vurьusunun  fяrqlи  yerи    vя  kюmяkчи  nиtq  hиssяlяrиnиn 
(qoшma, яdat) шяkиlчи formalarыnыn иmla qaydasы gюstяrиlmишdиr. 
Dяrslиklяrdя  nиtq  hиssяlяrи  цzrя  bяhslяrиn  яlaqяlяndиrиlmяsиnиn  

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
81 
gюzlяnиlmяsи  bиr  sыra  qrammatиk  qayda  vя  hиbrиt  kateqorиyanыn  metodиk 
ишlяnmяsи baxыmыndan dиqqяtи cяlb edиr. Belя kи, ”Иsиm, yoxsa sиfяt”, ”Шяxs 
яvяzlиyи vя иsиm: oxшar vя fяrqlи xцsusиyyяtlяr” [3], ”-ma
2 
шяkиlчиsиnиn mцxtяlиf 
funksиyalarы”,  ”Mяsdяrиn  иkиlи  xцsusиyyяtи”,  ”Felи  sиfяtиn  иkиlи  xцsusиyyяtи”, 
”Tяrzи-hяrяkяt  zяrflяrи  vя  sиfяtlяr”,  ”Zaman  zяrflяrи  vя  zaman  mяnalы 
иsиmlяr”,  ”Yer  zяrflяrи  vя  mяkan  mяnalы  иsиmlяr”,  ”Mиqdar  zяrflяrи  vя 
saylar” vя “Zяrf vя felи baьlama” mюvzularыnda atrиbutиv mяnalы иsиmlяrиn 
sиfяtdяn  fяrqи,  иsmиn  шяxs  яvяzlиklяrи  иlя  oxшar  vя  fяrqlи  cяhяtlяrи,  -ma
2 
 
шяkиlчиsиnиn  mцxtяlиf  oppozиsиyada    morfolojи  vя  fonetиk  fяrqlяrи,  sиfяtlя 
felиn  vя  ya  zяrfиn  bиr  qrammatиk  kateqorиya  daxиlиndя  (felи  sиfяt,  felи 
baьlama)  яlaqяlяndиrиlmяsи  vя  zяrf-sиfяt,  zяrf-иsиm,  zяrf-say,  zяrf-felи 
baьlama mцqayиsяsиndя  morfolojи fяrqlяrиn mцяyyяn edиlmяsи metodиkasы 
mяnиmsяnиlmя яmsalыnы yцksяldиr. 
Sиntaksиs  bюlmяsи  цzrя  dиl  qaydalarыnda  morfolojи  яlamяtlяrиn 
qrammatиk  funksиyasыna dяrslиklяrиn mцvafиq bюlmя vя bяhslяrиndя  юtяrи 
toxunulur, иnteqratиv mahиyyяtlи kateqorиyalarыn ortaq vя fяrqlи яlamяtlяrи 
hяr  hansы  bиr  bюlmя  vя  mюvzuda  gюstяrиlmиr.  Mяsяlяn,  ”Mяqsяd  vя 
иntonasиyaya  gюrя  fяrqlяnяn  cцmlяnиn  nюvlяrи”,  ”Cцmlя  цzvlяrиnиn  иfadя 
vasиtяlяrи”  [4]  vя  ”Tabesиz  vя  tabelи  mцrяkkяb cцmlяlяrdя  baьlayыcы”, ”Baш 
cцmlяdя яvяzlиyиn rolu” [5] adlы bяhs vя mюvzulardakы sиntaktиk qaydalarыn 
morfolojи  яlamяt  vя  vasиtяlяrиnя  toxunulsa  da,  metodиk  ишlяmяlяrdя 
dиferensиasиya-иnteqrasиya  prиnsиpиnя  яmяl  edиlmяklя  bunun  vahиd 
mexanиzmи yaradыlmamышdыr. 
Dиl sиstemиnиn struktur-semantиk asыlыlыьыnы nяzяrя alsaq, fonetиk qanun 
vя  hadиsяlяrиn  V  sиnиfdя  mяhdudlaшmayыb,  sonrakы  mяrhяlяlяrdя  dя  dиl 
bиlиklяrиnиn mяnиmsяnиlmяsиndя nяzяrя alыnmasыnыn яhяmиyyяtи aydыn dяrk 
olunur. Nяzяrdяn keчиrdиyиmиz dяrslиklяrdя belя bиr metodиkanыn sяmяrяsи 
nяzяrя  alыnmыr.  VЫЫЫ  vя  ЫX  sиnиf  dяrslиklяrиndя  “Tabesиzlиk  яlaqяsи”, 
”Cцmlяnиn mяqsяd vя иntonasиyaya gюrя nюvlяrи”, ”Cцmlя haqqыnda umumи 
mяlumat”,  ”Hяmcиns  цzvlц  cцmlяlяr”,  ”Tabesиz  mцrяkkяb  cцmlяlяr”, 
”Baьlayыcыsыz  mцrяkkяb  cцmlяlяr”  mюvzularыnda  mцrяkkяb  fonetиk 
hadиsяlяrdяn olan иntonasиyanыn fonosиntaktиk funksиyasы, onun cцmlяdяkи 
sиntaktиk  яlaqя  vasиtяlяrиnиn  gюstяrиlmяsиnя  baxmayaraq,  sиntaksиs 
bюlmяsиnя qяdяrkи bиlиklяr ичяrиsиndя  demяk olar kи, иntonasиya haqqыnda 
mяlumat  yoxdur. X sиnиf dяrslиyиndя иntonasиya haqqыnda verиlяn normatиv 
bиlиklяr [6,75] tяbии kи, sиntaktиk  bиlиklяrиn mяnиmsяnиlmяsиndя юz yardыmчы 
funksиyasыndan  mяhrum olur. 
Mяqalяnиnи  aktuallыgы.  Mюvcud  vяzиyyяtlя  яlaqяdar  olaraq,  цmumи 
mяnzяrяnи nяzяrя alыb qeyd edяk kи, яnяnяvи Azяrbaycan dиlи dяrslиklяrиnиn 
hazыrlanmasы  metodologиyasынын  nяzяrи  vя  praktиkи  яhяmиyyяtи  son 
dяrяcяdя  bюyцk  olan  иnteqratиvlиk  prиnsиpиnи  kюlgяdя  qoyur.  Halbukи 
dяrslиklяrиn  hazыrlanmasыnda  иnteqratиvlиk  prиnsиpиnиn  gюzlяnиlmяsи 
lиnqvometodиkanыn tяlяblяrиndяndиr.  
Mяqalяnиn  практик  ящямиййяти  вя  tяtbиqи.  Mяqalя  tяhsиl  mцяssиsяlя-
rиndя, xцsusяn dя цmumtяhsиl mяktяblяrиn ВЫЫ–ЫХ sиnиflяrиndяAzяrbaycan 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
82 
dиlи dяrslяrиndя vя s. иstиfadя edиlя bиlяr. 
                                                          
Яdяbиyyat 
 
1.  R.Иsmayыlov,  X.Qasыmova,  F.Шahbazlы,  Q.Яmиrcanova.  Azяrbaycan 
dиlи: Цmumtяhsиl mяktяblяrиnиn 5-cи sиnfи  цчцn dяrslиk. Bakы: Altun Kиtab, 
2006. 
2. R.Иsmayыlov, F.Ellazov. Azяrbaycan dиlи: Цmumtяhsиl mяktяblяrиnиn 
6-cы sиnfи цчцn dяrslиk. Bakы: Altun Kиtab, 2012. 
3.  R.Иsmayыlov,  X.Qasыmova,  F.Ellazov.  Azяrbaycan  dиlи:  Цmumtяhsиl 
mяktяblяrиnиn 7-cы sиnfи  цчцn  dяrslиk. Bakы: Altun Kиtab, 2008. 
4. Q.Kazыmov, F.Шahbazlы, A.Mиkayыlova. Azяrbaycan dиlи: Цmumtяhsиl 
mяktяblяrиnиn 8-cи sиnfи  цчцn dяrslиk. Bakы: Aspolиqraf, 2012. 
5.    Q.Kazыmov,  A.Mиkayыlova.  Azяrbaycan  dиlи:  Цmumtяhsиl 
mяktяblяrиnиn 9-cu sиnfи  цчцn  dяrslиk. Bakы: Aspolиqraf. 2010. 
6.  T.Hacыyev,  N.Cяfяrov,  N.Xudиyev.  Azяrbaycan  dиlи:  Цmumtяhsиl 
mяktяblяrиnиn 10-cu sиnfи  цчцn   dяrslиk. Bakы: Aspolиqraf, 2009. 
                                                                                                                     
М.Мамедов